Введение.
Что такое человек? Какова природа человека? В чем драма человеческих отношений и человеческого существования? От чего зависят смысл и ценность человеческой жизни? Подобного рода вопросы ставятся в философских текстах разных эпох. Человек – уникальное творение Вселенной. Ни современная наука, ни философия, ни религия не могут в полной мере выявить тайну человека. Философы приходят к выводу, что человеческая натура проявляется в различных качествах (разумность, гуманность, доброта, способность любить и др.), но одно из них является главным. Выявить эту черту означает постичь сущность человека. Какое качество можно считать специфическим человеческим? Есть ли вообще в человеке какое-то внутреннее устойчивое ядро? Философы отвечают на эти вопросы по-разному. Многое зависит от общей мировоззренческой установки, то есть от того, что данное философское направление выдвигает в качестве высшей ценности. Конкретные позиции обуславливаются, в частности, и тем, как рассматривается человек – “извне” или “изнутри”. Изучение человека “извне” предполагает осмысление его отношений с природой (космосом), обществом, богом и самим собой. Приобщение к тайне человека “изнутри” сопряжено с постижением его телесного, эмоционального, нравственного и духовного бытия. Но правомерно ли искать проблему человеческого бытия в художественных и философских памятниках Востока. Так, создание “Книги Песен” (“Ши цзин”) относится к временам, когда в Китае философские школы еще не сложились, и впоследствии ее использовали в своих учениях не только конфуцианская, но и другие школы, которые часто искажали первоначальный смысл. Оригинальный текст “Книги истории”, или “Книги документов” (“Шу цзин”) вообще не сохранился до наших времен. Он был изменен в значительной степени как Конфуцием, так и его последователями. Китайское произведение “Лунь юй” (“Беседы и высказывания”) является единственным произведением китайской классической литературы, которая более или менее непосредственно передает взгляды Конфуция. Но это лишь одна сторона проблемы. Западному читателю, не знакомому с языком Китая, сложно понять не только иносказательный смысл написанного, но, иногда, и прямой и, казалось бы, очевидный. Для этого нужно также знать культуру древнего Китая, его обычаи и предфилософию. И, наконец, трудность представляет то, что в сохранившихся до наших дней произведениях человек Китая “растворен” в космосе, един с ним и неотделим от него. Все это делает затруднительным постижение природы и смысла человека в понимании древнекитайских философов.
Конфуцианство как этико-политическое и религиозно-философское учение......

Пән: Дүниежүзі тарихы
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Рим империясының құлауы
Сабақтың тақырыбы: Феодалдық қоғам қалай ұйымдасқан
Оқу мақсаттары: - тарихи оқиғаларға қарапайым қорытынды шығару
- «әлеуметтік теңсіздік» мағынасын мысалдар келтіру арқылы түсіндіру
- феодалдық жүйенің белгілерін сипаттау
Сабақтың мақсаты:
- тарихи оқиғаларға қарапайым қорытынды
ОМ1 А Оқушылар қоғамдық құрылыс ұғымын дұрыс түсіндіреді.
Оқушылар феодалдық қоғам ұғымын дұрыс түсіндіреді.
Оқушылар санаттар ұғымын дұрыс түсіндіреді.
Оқушылар феодалдық қоғам құрылымын дұрыс атайды.......

Пән: Биология
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Жасушалық биология
Сабақ тақырыбы: Өсімдік және жануар жасушасы
Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаты: Өсімдік және жануар жасушаларын ажырату
Сабақ мақсаты: Өсімдік және жануар жасушаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау....

Кіріспе
Біздің мемлекет ұзақ уақыт бойы сыртқы әлемнен бөлініп тұрды және ол жағдай еліміздің экономикалық дамуына үлкен әсерін тигізді. Көптеген экономикалық түсүніктер біз үшін бейтаныс болды. Шекаралар ашылып, кәсіпкерлікке рұқсат берілгеннен кейін кәсіпкерлер бизнеспен , оның ішінде халықаралық бизнеспен айналыса бастады.
Қазіргі таңда қазақстандық экономика сынық алдында бірнеше мақсаттарды шешу міндеті жүктеліп отыр: тауарлы – ақшалай қатынастармен, нарықты экономика, оның құрылымы мен инфраструктурасын қайта жаңғырту; конверсияны, салалардың реструктуризациясын және модернизациясын жүзеге асырып, жемдік шаруашылыққа шығу қажет.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасы мен Қазақстан мемлекетінің, мақсаттары қысқа және орта мерзімді даму бағыттарында сәйкес келмейді. Мемлекет пен ұлттық экономиканың мақсатына жету құралының қайнар қоры біреу. Бұл кәсіпорындардың және олардың жұмысшыларының кірісі. Ал бұдан мынандай қорытыңды жасауға болады. Ұлттық экономика мен мемлекет ұлттық кірісті қолдану бөлігінде бәсекелестер болып табылады.
Бұл жағдайлар мемлекетпен бәсекелестік күрес кезінде кәсіпорындардың өзінің позицияларын күшейту үшін әр түрлі әдістерді қолдану мүмкіндігін анықтайды.Әлемдік тәжирібе бұл күрестің тиімді әдісі бұл жеңілдіктерді аймақтарға,бұл аймақтардағы жеңілдіктері бар оффшорлық компаниялары бар халықаралық салықтық жоспарлауды қолдану болып табылады. ....

Питирим Александрович Сорокин (1889-1968) - крупнейший ученый социолог 20 века. Творческую деятельность Сорокина делят на два периода – русский (с начала 10-х по 1922г.) и американский. К началу 60-х годов П.Сорокин уже около сорока лет был «американским социологом, прочно занимавшим одно из мест в первой «десятке» ведущих социологов мира.
Родился П.А. Сорокин в январе 1889 года в деревне Турье, Яр¬сенского уезда, Вологодской губернии. Отец был русским, ремеслен¬ником, мать - коми, крестьянка. Питиримом его окрестили в честь святого Питирима, чей праздник приходится на январь. Детство он провел, работая с отцом и старшим братом на реставрации церквей, и выполнял крестьянскую работу. Сам научился грамоте. Окончил сель¬скую школу в селе Палевицы. Потом учился в Гамской второклассной школе. По окончании ее поступил в Хреновскую церковно-учительскую школу. По зимам учился, а летом занимался крестьянской работой, помогая своей тетке, крестьянке, в деревне Римье, Яреского уезда. В партию социалистов-революционеров вступил в 1905г. В последствии он вспоминал: «Я познакомился с кучей народа: крестьяне, рабочие, чиновники, служители культа, официальные лица, доктора, писате¬ли...представители разных политических течений - эсеры, социал-демократы (большевики и меньшевики), монархисты, анархисты, либералы и консерваторы всех мастей. Благодаря контакту с этими людьми я узнал много новых идей, познал новые ценности и стал разбираться в социальных условиях. ...Мое интенсивное чтение доселе неизвест¬ных мне книг, журналов и газет расширили и углубили мой кругозор»
В 1906г. П. Сорокин был арестован, просидел полгода в тюрьме в п. Кинешме и был выслан оттуда после освобождения. Четыре месяца после освобождения работал в качестве пропагандиста в Поволжье. В 1907г. «зайцем» проехал в Петроград. В 1909г. сдал экстерном экзамен на аттестат зрелости и поступил в Психоневрологический институт, где была единственная в стране кафедра социологии. С 1910г. он начал печататься в научных журналах, таких, как «Вестник Знания», «Вест¬ник психологии, криминальной антропологии и .....

Қуаңшылық дәуірден көлдің деңгейі төмендеп отырған. Ежелгі Балқаштың айдыны жекелеген иірімдерге бөлініп кететін және көл шұңқыры тұтастай дерлік құрғап қалуы мүмкін еді. Климаттың қайталай ылғалдануы ежелгі Алатау мен Тарбағатай тауларынан ағып түсетін және көлге жаңа мекендеушілер алып келетін өзен сулары ойыстың суға толыуан алып келетін. Осы себеп көлдің ихтиофаунасының қайталанбауы мер түрлік құрамының кедейлігіне түсінік береді. ХІХ ғасырдың соңында Балқаш пен Алакөлдің көлдерінде балықтың бар жоғы 4 немес 6 түрі (ихтиологтар балықтың қайсысы жеке түр екіендігі жөнінде әзірше бір шешімге келген жоқ) кездесетін.
Бәрінен аздау туғызатын айтарлықтай «жас» көлдің «кәрі» мекендеушісі балқаш алабұғасы болатын. Ол кезінде Балқаш алабына тұтас таралған болатын. Алабұғаның пелагиялық (көлдік) нысананың ірі экземплярларының тұрқы (ұз) 50 см-ге және салмағы 1,0-1,5 кг-ға жететін.
Алабұғаның (солтүстікке таман таралған тұқымдастардың өкілі) қалай және қашан Балқаш алабына тап болғаны осы күнге шейін белгісіз. Мүмкін, ерте замандарда Ертіс пен Солтүстік Балқаш өңірінен шекаралық өзендері салдарынан біресе осы, біресе өзге алапқа жалғасып бағытын өзгертеуі мүмкін. Балқаш алабұғасының жұмбағы балықтың, Сырдария алабындағы подкаменщик және Байкал непрасының жұмбақтарымен үндес.
Балқаштың және оның салаларының «аборигендері» не тұқы тұқымдастарына (шармай, көкбас, көкталма), вьюн (жалаңаштар) тұқымдастарына жатады. Олар таулар арқылы мезгіл-мезгіл бағытын өзгертетін өзендермен жеткен деп есептелінеді. Көлемі аса зор болған ежелгі Балқаштың негізінен балықтардың өзендік түрлерімен толтырылуын осылай түсіндіреді. Және неліктен олар әдетте көлге тән түрлермен балқаш үшін болған ұрыста тез жеңіліске душар болғанын пайымдайды. ....

Құлан жылқы зауытында туған әсер
Көз қадамай өте алмайтын әркім-ақ,
Тұрпатымен көре қалған жанға ұнап,
Тұлпарларды өсіретін заводта
Тұрды ерекше сүлік қара арғымақ!
Жасаған-ай, әрі жомарт, әрі ұста!
Дүлдүл тұқым даңқы кеткен алысқа.......

Тілдегінің бәрі жіпке тізген моншақтай қаз-қатар жұмсала бермейді, жазық алқаптағыдай оның да “кедір-бұдыры” болады, топтасқан, “тыраштанған” қат-қабаттары, ат құйрығына жабысқан тікенектей басы артық сөздері де болады. Соларды саралап, керегін өз орнында пайдалана білу тіл жұмсаушылар мәдениетінің өз дәрежесінде болуын керек етеді. Ол үшін тілдің асыл қазынасындағылардың қоғамға істер қызметі, мүмкіншілігі орасан мол, зор екеніне сену керек. Егер тілде синоним, антоним, сөз варианттары мен дублеттер болмаса, әдеби тіл шаблон, штамптардан көз аша алмаған болар еді. Бірақ солардың бәрі бірдей дәрежеде тілдің ділгірлік қажетін өтей бермейді. Мысалы, қарапайым сөздер (просторечные слова) әдеби тіл байлығы деп есептелмейді, бірақ олардың да бірқатары бір кезде әдеби норма болып есептеліп, әдеби тілдің қазіргі даму барысында өзгеріске ұшырап (мысалы, кірме сөздер), басқаша вариантта жұмсалатындары да ауызекі тілде кездесе береді. Олардың бәрі болмағанмен, көпшілігі әдебилік қасиетін жояды; басқаша айтқанда, норма болып есептелмейді. Мысалы, уағда – уәде, фікір– пікір, адабиат – әдебиет, хауа – ауа, мехнат – бейнет, мағлұм– мәлім, ғұмыр– өмір, харакет – әрекет, хұкім – үкім, хакім – әкім, миллат – ұлт, зиялылар – интеллигенттер, социалды – социалистік т. б.

Ш. Ш. Сарыбаев осылардай, өзге тілдей етіп, ауызекі тілде жұмсалатын сөздерді қарапайым (просторечные) сөз қатарында таниды [1,45]. Олар қазір солай болғанмен, ертеде әдеби тіл дамуының бір кезеңінде норма есебінде жұмсалатын. Қазір ол ескіге әуесқойлар арасында көп жұмсалады. Сондайға әуесқой болатындар әдеби нормадан шығып қалған кейбір сөздерді (мысалы, һам, хұкімәт, мехнат) және кейбір грамматикалық тұлғаларды (мысалы, айтылмыш) жұмсау әдеби тілді байытудың қамы деп ойлайды. Бірақ онымен бұл құбылыстар әдебиеттік сипат алып, жұрттың бәріне бірдей танымал, ортақ қолданысқа айналмады.1

Осылайша, өзге тілден ауысқан сөздердің әдеби бола жүріп, кейін әдеби нормалардың варианттары қатарында жұмсалатындары бар. Ондай кірме сөздердің әдеби нормаға жататын сыңары бола тұра, ауызекі тілде олардың қарапайым варианттары да болады. Мысалы, орыс тілінен енген төмендегі сөздердің қарапайым варианттарын келтірейік. Адвокат– атпекет, билет– белет, док­тор– лөктыр, генерал – жандарал, фельдшер– пелшир, география– жаграпия, философия – фалсапа, почта – поштабай.

Қазіргі әдеби тілде мұндайлар тек персонаждар тілінде және білімі төмен қарапайым адамдардың сөздерінде кездеседі, олар норма емес. Орыс тілінен енген біраз сөздерді солай өзгертіп айта жүріп, әдебиетке енгізе келе, нормаға айналғандары да бар. Мы­салы: цер-ковь – шіркеу, деньги – теңге, батист – бәтес, ящик– жәшік, сумма– сом, суд– сот, ботинки – бәтеңке, минута– ми­нут, газета– газет.

Егер өзге тілден ауысқан сөздер тікелей әдеби тілге енбей, сөйлеу тілі арқылы фонетикалық өзгеріске ұшырап, жалпы халықтық сипатымен әдеби тілге енгенде, олардың көбі сол өзгерген тұрқын сақтайды. Мысалы, орыс тілінен – болыс, сот, түрме, доға, кереует, самаурын бәтеңке, жәшік сөздері араб-парсы тілдерінен – мектеп, қалам, қағаз, шелпек, әм, қожа, молда, есеп-қисап, мекеме, мемлекет, өкімет, отан, аспап, мәлім сөздері енген.

Осылай, ауызекі тілде сөздердің айтылуы әдеби тілге еніп қалыптасса, нормаға айналады да, қалыптаспаса, айтылуы мен жазылуы арасында алшақтық болса, әдеби тілдегі сыңары үстем болып, сол нормаға айналады. Мысалы, география – жағрапия, философия — фалсапа, билет – белет т. б. Сөзді дұрыс айту дағдысы семьядан, мектептен басталады. Осы екі арада да қайшылық бола береді. Кісінің бала кезіндегі дағдысы әдетке айналса, одан көпке дейін арыла алмайды. Қазақ “Ауру қалса да, әдет қалмайды” дегенді айтқанда, әдеттің көпке созылатынын айтқан болу керек. Адам өсе, есейе келе оқу-білімге қолы жеткен соң, “Әдет – әдет емес, жөн – әдет” дейтін болды. Ұғына жүре, тәлім-тәрбие, соның бірі тілдік тәрбие ала жүріп, ұнамсыз әдеттен арыла берді. Жеке кісілердің тілінде тіл мәдениеті тұрғысынан алып қарағанда, жөнсіз ауытқуларға жататын диалектизмдер, жаргон, қарапайым сөздер кездеседі. Солардың ішінде фонетикалық дублеттердің де жөнсіз қолданылғандары да бар. Мысалы, пітіру – бітіру, дуз– жүз, кигіз– киіз, дізе – тізе, жоңыршқа – жоңышқа, кеуіл– көңіл, құдағай – құдағи т. б.

Сөздің тұрқын бұзбай, дұрыс айтуға дағдылану, орфоэпиялық нормаларды сақтап айту – тіл мәдениетінің басты талабы. Ана тілін қадір тұтатын әрбір азамат тіл байлықтарының сымбатты сиқын бұзбауға тырысу керек.

Бір ұғымды бірнеше сөзбен айту — тілдің табиғатына тән. Олардың бірқатары синонимдік қатарға айналып, тіл байлығын молайтып, коммуникативті қызметін икемді етеді. Мысалы: бет, жүз, дидар, келбет, мақұл, дұрыс, жарайды, құп, болады, ия... Мұндай мәндес сөздердің әрқайсысының мағыналық, стильдік ерекшеліктері болатындықтан, бәрі де тең праволы тіл байлығы деп есептеледі. Ал кейбір сөздерді әр жерде әр түрлі орайда қабылдап, түрліше атау да тіл табиғатына жат емес. Мысалы, оттық, шырпы, шақпақ, ши шақпақ, сіріңке, күкірт, спичка сияқты бір заттың бірнеше аты болуы түсінікті. Сол затқа қойылған ат бірде қызметіне (оттық, шақпақ), бірде бөлшектеріне (ши шақпақ) қарап қойылған болса, күкірт, спичка дегендер — өзге тілден ауысқан сөздер. Бәрінің де жөн-жобасы дұрыс жасалған сөздер. Бірақ әдеби тілдің мәдениеті тұрғысынан қарағанда, солардың бәрінің жарыса қолданып, бір заттың атын білдіруі лайықсыз-ақ. Сондай- ақ “подорожник” деген есімдіктің бірнеше аты бар екен. Соның “атқұлақ” дегенін нормаға айналдыру керек.

Кейде мәндес сөздер синоним қатарларын құрамаса да, әрқайсысы өз тұрпатын сақтап жұмсалуында пәлендей мағыналық айырмашылық сезілмейді, тек бір сөзді қайталай беру стильдік тұрғыдан дұрыс болмайтындықтан, оны түрлендіру үшін және жеке кісілердің сөз қолдану дағдысы әдеби тілге еніп, жиі қолданылатындықтан, жарыспалы сөздердің біразының, айқай – айғай сияқты, нормалық дәрежесі бірдей деуге болады. Мысалы, сияқты, сықылды, секілді, тәрізділердің бәрі — норма. Кейбіреулер ескірген — рәуішті, сиықты, құралпы сөздерін қолданады. Жарыспалы сөздердің бірқатарының әдеби варианты анықталмай келе жатыр. Олардың қайсысы озып шығатыны қазір белгісіз, келешекте сыңар сөздер мағыналық дифференциацияға түсіп, әрбіреуі өз алдына жеке мағынада жұмсалып кетуі де мүмкін.

Сөз варианттарының түрі көп. Олар И. Ұйықбаевтың “Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблемасы” (1976) деген кітабында қамтылған. Оларды қайталаудың қажеті болмас. Бұл арада солардың норма болып қалыптасқандарын нормадан тыс жатқандарымен салыстыру арқылы, олардың әдеби тілге қатынасын айқындау керек.

Дублет сөздердің варианттылық қатарларының құрамы әр түрлі болатыны мәлім. Олардың диалектизм, қарапайым, әдеби екендігін дұрыс айыра білсек, құрамындағы сөздердің нормалық сипатын дұрыс тани аламыз. Мысалы, сөйлеу тілінде нән балық, жұмыс жасадық, маңлайы тасқа тірелді, тамақ пысты, ауқаттанып алайық, кигіз қалпақ сияқтылар кездессе, осы сөздердің әдеби еместігін тіл мәдениеті жоғары адам бірден сезеді. Ғалымдар, әдебиетшілер мен журналистер мұндай сөздерді дұрыс танып, әдеби тілде дұрыс қолданумен ғана тынбай, басқаларға да жөн сілтеп отырса, құба-құп болар еді. Тіл жұмсауға жауапты, ұқыпты қарайтын кісілердің де кейде сөйлегенде, жазғанда өз аулының тіл ерекшеліктерінің ықпалында болатыны түсінікті. Олар біртіндеп өз аулының сөздерінен арылып, әдеби тіл өрнектеріне үйір болу ке­рек. Сондайда ескерілуге тиісті дублет сөздер мына сияқтылар болады. Әдеби тіл дамуында дублет сөздердің бір сыңарын ғана тандап жазу орфографиялық ережелері негізінде жасалған орфографиялық сөздіктер аркылы ретке салынып келді. Мысалы, және– жана, өйткені – үйткені, үшін– ұшын сөздері 20– 30 жылдары жарыса қолданылып келсе, одан кейінгі жылдары дублет сөздердің бір сыңары тілде бұрын бар сөздермен айтылуы үйлес болғандарын жарыстырып жазбайтын, айтпайтын болдық: және – жалғаулық, жана – етістік, өйткені– жалғаулық, үйткені– тәуелдеулі есімше, үшін – демеу, ұшын – етістік.

Сонымен қатар біраз дублет сөздерге түрлі мағына телу арқылы да, олар әдеби тілде бұрынғысынша жарыса қолдана беретін болды. Мысалы: өкімет (власть) — үкімет (правительство), дайындау (готовить, заготовить), тағайындау (назначить), ілім (уче-ние), білім (знание), ғылым (наука). Осылай тілде бар жарыспалы сөздерге мағына телу арқылы да жаңа сөз жасауда жасандылығы көпке кейін сезіліп, үйреншікті болмай, жүре-бара нормаға айналды. Бір сөзді түрлендіріп айту орайында пайда болған кісі аттары сияқты (мысалы, Асан, Хасан, Қасен, парсыша – Хасан), жарыспалы дублеттерді бөлек-бөлек мағыналы сөзге айналдыру мүмкін бола бермейді. Ал халық аузында барды “Халық айтса, қалп айтпайды” деп дәріптеп, жапа-тармағай әдеби тілге қаптата беру – тіл мәдениетінің дәрежесін төмендетеді. Қазақ тіліндегі сөздерді құбылтып, әр жерде әр түрлі, тіпті бір өңірдегі біреулерінің бір түрлі, енді біреулері екінші түрлі айтуын да, жазуын да мақтан етуге болмайды: қалай етіп– қайтып– кәйтіп, жариялау – жәриялау, көңіл– кеуіл, қазір – кәзір, бірдеңе– бірдеңке, бірдеме, әдет – ғадат, Камшат – Кәмшәт, шай – шәй, шаһар– шәһәр, ештеме – ештеңке – іштеңе, жайлы – жәйлі, жайлым– жәйлім, пісті – пысты, ащы – әшті, алып кел– әкел – әпкел, бітіру– пітіру т. б.

Осылардың алдыңғылары көпке ортақ, әдебиетте жиі қолданылады да, соңғылары (сызықшадан кейінгілері) сирек қолданылады. Алдыңғылары ауызекі тілде ғана емес, әдебиетте де, әсіресе көркем әдебиетте көбірек кездеседі.

Дегенмен, жарыспалы сөздердің санын барынша азайту керек. Ол үшін тек “мен білсемге” салмай, қай варианттың норма, жиілігіне назар аудару керек. Сөз саны есепке алынған “Абай жолы” романында, мысалы жай сын есімі – 617 рет, жәй – 17 рет, жайлы – 39 рет, жәйлі – 6 рет, жайылым зат есімі – 5 рет, жәйілім – 1 рет, жайсыз – 16 рет, жәйсіз– 2 рет қолданылыпты. Осылардың жиі қолданылған варианттары норма да, азы – нормадан ауытқулары. Айқайла – 195 рет, айғайла – 95 рет қолданған. Абайдың өлеңдерінде де айғай жиі қолданылады; Мысалы:

Жартасқа бардым,

Күнде айғай салдым.

Қазіргі баспасөзде айқай сөзінің айғай болып та жұмсалу арасы шамалас болғандықтан, орфографиялық сөздікте (1978) ол екеуінің де нормалық дәрежесі бірдей болып көрсетілді. Аталған сөздікте жұмсалу дәрежесі бірдей басқа да бірнеше дублеттер енгізілген. Олардың екеуін де жаза беруге болады деген мақсатпен арасына ж/ және таңбасы қойылған. Мысалы: бұнда ж. мұнда, бұндай ж. мұндай, бұнша ж. мұнша, разы ж. ырза, риза.

Түбірде сөздерді осылардай түрліше таңбалап, жарыстырып жаза беруді барынша азайту керек. Дайындау– даярлау, суару – суғару, жиылыс – жиналыс, қадам – адым сияқты сөздердің екі түрлі жұмсалуында аз да болса мағыналық, стильдік өң, айырмашылық болса, әрине, олар әдеби тілде норма ретінде сақталуға тиіс. Ал, мысалы, рұқсат – рұхсат – ұлықсат, бәйге– бәйгі, қария– кәрия сөздерінің жұмсалуында ондай қызмет болмаса, олардың әдебиетте колданылуын нормадан ауытқу деп қараймыз. Ауытқу персонаж сөзінде, өлең ұйқасында кездессе, олар кешірімді, жөнімен ауытқуға жатады. Мысалы:

Буынсыз тілің,

Буулы сөзің

Әсерлі адам ұғлына.

Кісінің сөзін

Ұққыш-ақ өзің

Қисығын түзеп тұғрыға.

(Абай)

Кейбір атаулар әдеби тіл тарихында, ауыз әдебиетінде түрліше аталып, түрліше түсінік алып кеткен болатын, мысалы, шаһар– кент – қала, мола – мазар:

Кентті жерді жайлаған

Үзілмейді базары.

Қайда қалмас жігіттің,

Өлгеннен соң мазары?

(Қобыланды батыр)

Мұндайлар историзм, диалектизм орайында керекті жерінде қолданылуы мүмкін, бірақ әдеби норма болып есептелмейді.

Қысқасы, сөздің дыбыстық құрамын өзгертіп, бұзып айту, әр жерде әр түрлі жұмсалуы көп адамға үйреншікті сөз қолдану әдеті болмауға тиіс.

Вариантты дублеттерді сұрыптап, бір сыңарын әдеби тілдің нормасына айналдырудың көптеген жолы бар: орфография ережелері, сөздіктер мен оқулықтар арқылы таңдау, талғау жолы. Мұнда да субъективтік көзқарастар кездесіп қалуы мүмкін. Олай болмау үшін ғылыми дәлелдерге сүйену керек. Вариантты дублеттердің қайсысы әдеби (норма), қайсысы әдеби емес (норма емес) екенін говорлар аясында шешуге болмайды. Қазақ тілінде осы мәселені шешуге негіз болатын тірек (опорный) диалект болмаған соң, әдеби тіл жалпы халық тілі негізінде, жергілікті өлке, аймақ, облыстардағы халықтар тіл ерекшеліктерінің (бірінде аз, бірінде көп) жасалғандықтан, варианттардың нормалық дәрежесі ала-құла. Мысалы, а, ә дыбыстарының алмасуы орайында жасалған дублеттерде а—ә, б—п варианттарының ә, п дыбыстарынан басталатындары көбінесе оңтүстікке тән болғанмен, басқа жерлердегі олардың а, б варианттылары баспасөзге жиі жазылып та нормаға айналған. Сондықтан олардың жігі айқын емес, аралас-құралас жұмсалады. Қалай да ондайлардың әдеби тілдегі жұмсалу салмағына қарап, жарыстырып қоя бермей, мүмкін болғанынша таразының басым жағындағыларды нормалауға айналдыруға тырысу керек. Сол тұрғыдан дыбыс алмасуы орайында пайда болған дублеттер қатарларындағы басы артық варианттарды қабылдамай, ең тиімді, дұрыс деп танылғандарды ғана сөздіктерге енгізіп, баспасөзде емін-еркін бір вариантта қолдануға болады. Олардың біразын төмендегіше нормалағанымызды төмендегі кестелерден көруге болады.

Жуан-жіңішке вариантты дублеттер

а-е

а-ә

аралас

норма

ауытқу

норма

ауытқу

норма

ауытқу

абыржу

абзал

аруақ

абжылан

жай

жайшылық

ашты

қария

куәландыру

қартамыш

алдақашан

қартайды

қаһарын төгу

әбіржу

әбзел

әруақ

әбжылан

жәй

жәйшылық

кәрия

кәртеміш

кәртейді

кәрін төгу

әжуа

әбігер

әбдіре

әжім

жәдігөй

бәйшешек

бәйтерек

кәрі

нәтиже

уәде

шәлі

ажуа

абыгер

абдыра

ажым

жадыгөй

байшешек

байтерек

қары

натижа

уағда

шалы

әрдайым

жәрмеңке

әрекет

әріп

әзірет

әділет

әділдік

ащы

куәлендіру

әлдеқашан

егер

әрдәйім

жәрмеңке

қаракет

қарып

қазырет

ғаділет

ғаділдік

әщі,

әгер

залым

зәлім




т-д, бей-би вариантты дублеттер

т-д

бей -би

норма

ауытқу

норма

ауытқу

диірмен

доп

доғару

түз

тажал

дайын

тұзақ

тізе

дайындау

даяр

дәреже

домалақ

тиірмен

топ

тоғару

дүз

дажал

тайын

дұзақ

дізе

тайындау

таяр

даража

тұмалақ, дұмалақ

беймаза

бимазалану

бейберекет

бейхабар

бейгүна

бейсауат

беймаза

беймәлім

беймезгіл

бизмаза

бимазалану

биберекет

бихабар

бейгүнә

бисауат

бимаза

бимәлім

бимезгіл

п — б вариантты дублеттер



норма

ауытқу

норма

ауытқу

бітір

балуан

бұйда

бірадар

пенде

байымдау

бәлекет

биязы

пияз

биязпітір

палуан

пида

пірадыр

бенде

пайымдау

пәлекет

пиязы

палау

балуан

пейіл

бесене

бәлекет

бал ашу

бәленше

балау

палуан

бейіл

бекене

пәкене

пәлекет

пал ашу

паланша

Бұл кестелерге қарағанда, сөздердің нормалық дыбыс құрамын не жуан, не жіңішке, не катаң, не ұяңнан басталатынына қарап, кесіп айтуға болмайды. Сондықтан бірде бір вариантын, тағы бірде екінші вариантын норма деп тану үшін әдеби тілде қолдану жиілігіне қарау керек. Дублеттерді, варианттарды нормаға, бір ізге түсіру мәселесіне немқұрайды қарауға болмайды. Ондайды реттеу, нормалау тіл мәдениетін арттырып, анархияға тыйым салу, әдеби тілдің айқындылығы мен дәлдігі үшін керек. Төмендегі лексика-семантикалық варианттарды норма тұрғысынан саралап көрейік.

әдеби норма

әдеби емес, ауытқу

әдеби норма

әдеби емес, ауытқу

кішкене

зор, дәу

үлкен

тіпті, өте

дөңгелек

бәкі

қабырға

бітегене

нән

ірә//іре

тегершік

шаппа

жар

елек

иінағаш

қысқаш

шұбат

тамақ

елгезер

күйенте

тістеуік

қымыран

ауқат

Мәулен Балақайұлы Балақаев

«Қазақ әдеби тілі»- Алматы, 2007.- 438- 446 б.

.....

КІРІСПЕ
Әлеуметтік жұмысқа қойылатын талаптар әлеуметтік сферадағы терең және жан-жақтылы реформаны қайта ұйымдастыру жағдайы, жаңа экономикалық қатнастың қоғамдық жағдайға ауысуы, экономикалық білімді меңгеру болып табылады.
Жалпы гуманитарлық және әлеуметтік экономикалық цикл сияқты жалпы мамандандырылған тәртіп циклі бойынша да әлеуметтік жұмыс бағыты бойынша мемлекеттік деңгейде жоғары мамандандырылған білім экономикалық білімге көлемінің қажеттілігін көрсетеді.
Оқу құралында курстық тақырып әлеуметтік және экономикалық негізін, мемлекеттік экономикалық саясатының әлеуметтік бағыты және әлеуметтік даму сұрақтары, халықты әлеуметтік қорғау жүйесі, әлеуметтік жұмыстың экономикалық кеңістігінің түсінігі мен мәні, әлеуметтік сферада субъекттердің экономикалық қарым – қатнастардың қарастыру болып табылады.
Қоғамдағы әлеуметтік стратификация және оның әлеуметтік – экономикалық зардаптары, нарықтық қатнасқа ауысу кезеңінде халықтың материалдық жағдайының жақсаруы мен динамикасы түсіндіріледі.
Халықты әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамтамасыздандырудың ұжымдық – экономикалық негізі, әлеуметтік қызмет көрсету орындарының өкілі, салық салу, қаржы мен байланысты мәселелерді қарастырады.
Экономикалық ұжым, кадырлық қамтамасыздандырылу және әлеуметтік жұмысшының еңбек ақысын төлеу тақырыптары енгізілді.
І Бөлім Әлеуметтік жұмыстың экономикалық негіздері.....