Заманында Толковый деп атанған Семен қарт пен атын ешкім де білмейтін жас татар жігіті жағада, оттың басында отыр, қалған үш қайықшы үй ішінде. Жасы алпыстарға келген, арық, тістері түскен, жауырынды, сырт қарағанда әлі де мығым Семен қарт мас ол үйге барып жатып ұйықтайтын еді, бірақ қалтасында жарты штофы бар, соны үйдегі жігіттер сұрап ішіп қоя ма деп қауіптенгендіктен ғана бармай отыр. Татар ауру. Қиналып, шоқпытына оранып, Симбир губерниясы жақсы екенін сонда, үйінде, сұлу, ақылды келіншегі қалғанын айтып отыр. Жасы жиырма бестен аспаған, бірақ қазір оның бозғылт, мұңды жүзі оттың жарығында жас баланың әлпеті сияқтанып көрінеді.

— Әрине, бұл жақ пейіш емес, - деп отыр Толковый. - Өзің де көріп жүрсің ғой өзен жағалауы жап-жалаңаш, төңірегінің бәрі саз балшық, басқа түк те жоқ...

Жарықтық пасха мейрамы өткелі қашан, сең әлі жүріп жатыр, мана ертеңгісін қар да жауды.

— Хал мүшкіл! Хал мүшкіл! - деп татар төңірекке үрейлене қарап қойды.

Бұлардан он қадамдай жерде ызғарлы өзен қарауытып ағып жатыр, суы гүрілдеп, жырмаланған жардың балшығына шолпылдай соғып, әлдеқайда алыстағы теңізге қарай асыға ағып барады. Тап жағада үлкен баржа қарауытып көрінеді, оны қайықшылар "қарбас" дейді. Арғы бетте, алыста, біресе өшіп, біресе шалқып, айдаһардай ирелеңдеген оттар көрінеді, олар - қау шөпке салынған өрт. Сол айдаһар оттардың арғы жағы тағы да меңіреу қараңғылық. Ұсақ сеңдердің баржаға дүңкілдеп соғылғаны естіліп қалады. Ауа дымқыл, суық... .....

.. — Табыс қалай? ... — Мәз емес, оны да ай сайын бермейді. Басқа баратын жер жоқ, сонан жүресің осылай, Доха, жарты кірпіш әперіп жіберші, болса

... — Ей, жартыны көбейтіп жібергендерің не, қазір тағы по-колхозному боп шығады анау сияқты ... — Фундаменттен кетіп тұрғанын көрмейсің бе, әйтпесе мен білмей тұр деймісің? ... — Бұл сендерге Алашыбайдың стайкасы емес халтурить ететін, бұл атаның мәңгілік мекені, дұрыстап істеңдер асықпай

... — Жарайды, сен айтпасаң білмейді екенбіз, қазір қалған қатарлармен түзеледі ғой. Осы темпті ұстасақ, түске дейін бітіп те қаламыз. – Құдай бұйырса де.

— А-а-а, солай екен ғой, жарты күрек сарыбалшық қосыңдаршы, раствор кіріксін.

.....

Түнеріп қара түндей Көпей сопы

Келмеді көптен бері көңіл қошы.

Көп жортқан аяғын бір шалдырад,

Дегені өткендердің сірә осы.

Әйтпесе...

Сандаған жыл сауда қылған,

Көз алдын

Тұмшалар ма ед қалың тұман?

Игілік бай, Қоңырқылжа төре,

Іргесін салмас па ед аулақ мұнан?

-Көпеке, Көпеке, - деп сандаған бай,

Есімін елге жайған патша Құдай.

Аңдамай шалыс басқан бір қадамы,

Әп-сәтте көрмеймісің қылды жұрдай.

Өз малын апарған ед Қараөткөлге,

Саудамен барған ед талай жерге.

Қызмет қып Ахмет, Жәудір саудагерге,

Шарлаумен Түркістан, Ташкент қалаларын

Тағы да талай-талай қалаларда

Атының-ойқастаған ізі қалды.

Біткен мал, еткен еңбек төккен терге,

Саудасы сәтсіз болып қайтқан-ды бұл

Базардан ел жиылған боп қара жер.

Арзанға бермей малын ерегескен,

Шықпаған еш нәтиже құр егестен.

Малын айдап ауылына қайтқан еді,

Сол жылғы тауық жұты шығар ма естен?

Жүз сиыр, төрт жүз қойдан тұяқ қалмай,

Жіберді «ә» дегенше сол жұт жалмай.

-Қайырсыз бұл дүниені қойсаңшы енді,-

Таңыр қап деген екен Сопы,- Алла-ай! .....

Өлшеусіз көп жасаған дүние кәрі,
Тағы талай жасамақ мұнан да әрі.
Иесінен басқаға мәлім емес,
Қанша тұрмақ, қанша жыл тұрғандары. ....

Сәмен өзіне әлдекім сыйға тартқан кітапты қолына алып, самарқау көз салып отыр. Кенет көзі «Хрущевті тақырға отырғызған» деген тақырыпқа түсе кеткені.

Сол кезде мұның: «Хрущеві кім? Аты әлемге әйгілі «жүгеріші» Хрущев пе, жоқ әлде екі ауылдың бірінде арақтан басы артылмай жүрген ішкіштердің бірі ме?»- деген ой иектеген. «КСРО президенті...» деген жолдарды оқығанда, мұның ауылдағы арақ кешке зәредейде қатысы жоқ екенін әңгіме «жүгерші» Хрущев туралы екеніне шүбәсі қалмады.

Рас, арагідік әлдекімдердің естелігінде аты аталып қалғаны болмаса, қазақ әдебиетінде әзірше Хрущев туралы қалам тартушы жоқтың қасы.

Әңгіме авторы сол кемшіліктің орнын толтырмақ болды ма екен?

Тек КСРО–да Хрущев ел басқарған жылдарда президент деген атымен болмағанын ел тарихын білмейтін бұл не қылған журналист?

Әлде ертегі ме?..

Олай деуге біздің өңірдегі бірден-бір таулы аймақтың сол жерде шығатын үнпарақтың, тіпті басылым бастығының аты-жөні мен мұңдалап тұр. Ол аз десеңіз, Хрущевті алдап соғып, тақырға отырғызушы да сол басылым бастығы. .....

— Унтер офицер Пришибеев! Сіз осы қыркүйектің үші күні урядник Жигин, болыс старшыны Аляпов, сотский Ефримов, куәлар Иванов пен Гаврилов және тағы да алты шаруаға тіл тигізіп, қол жұмсағандығыңыз үшін айыпталып отырсыз, сонымен бірге әуелгі үшеуін қызмет бабымен жүрген кездерінде жәбірлепсіз. Айыбыңызды мойындайсыз ба?

Тікірейген бет бітімі тыжырына қалған унтер Пришибеев, екі қолын санына сыптай ғып алды да, тап бір команда беріп тұрғандай, әрбір сөзін тәптіштей сөйлеп, қарлығып, қырылдаған дауыспен жауап қайырды:

— Асыл текті, бітімші судья мырзам! Олай болса, күллі заң тармағы бойынша әр жағдайды ортақтастыра отырып сыннан өткізу себебі кеп туады. Айыпты мен емес, өзгелер өңкей. Осы істің бәрі әлгі, иманды болғыр, өлі мәйіттің қырсығынан белең алып отыр. Қыркүйектің үші күні әйелім Анфисамен бірге жақсы ниетпен, жай ғана аяңдап келе жатып, қарасам - жағада қырық ру жұрт топырласып тұр екен. Бұл араға жұрттың топырлап жиналуға қандай қақысы бар деп сұрадым. Себеп? Жұрт сонша бір үйір-үйірімен жүрсін деп қай заңда айтылған екен? Тарқаңдар деп ақырдым. Үйді-үйіне тарқасын дедім де, жұртты итермелеп, желкелеп тұрып қуала деп сотскийге бұйрық бердім...

— Мұрсат етіңіз, сіз өзіңіз урядник те, староста да емессіз ғой, — олай болса, жұртты қуалау сіздің жұмысыңыз ба еді? .....

Бұл дәптер әуелде оқылған кітапқа пікір жазып отыру үшін арналған еді. Бұл - мектепті енді бітірген жылы болатын.

"Кітап оқылғаннан кейін туған ойлар" деп ат қойылып, кейін жалғаспай қалған дәптерге Рамазан Тоқтаровтың 1985 жылы "Жазушы" баспасынан шыққан "Сусамыр" романына, ноғай жазушысы Сүйін Қапаевтың 1983 жылы "Жазушы" баспасынан шыққан "Тазасу толғауы" повестер мен әңгімелеріне, Төлек Тілеухановтың "Жазушы" баспасынан 1975 жылы шыққан "Өзгенің бақыты үшін" повесіне, Қалмұқан Исабаевтың 1974 жылы "Жазушы" баспасынан шыққан "Өткелде" романына, Әбіш Кекілбаевтың 1974 жылы "Жазушы" баспасынан шыққан "Бір уыс топырақ" роман және повестеріне, Ерсін Қойбағаровтың "Жалын" баспасынан 1984 жылы шыққан "Қараша" .....

(Әңгіме)

Бұлардың жазғы демалысқа шыққандарына біршама уақыт өтті. Жаз бойы шаруашылықтың біріне-бірі жалғасып жататын науқандық жұмыстарының бірі қой қырқу да аяқталды. Аман қой жықты, бұл қой қырықты. Енді бірер күннен соң, шөп шабу басталмақ. Бұлар соны күтіп жүр.

– Биыл қар кеткеннен кейін тамшы тамбай қойды емес пе? шөптің шығымы нашар көрінеді, – деді Аман, – әйтпегенде ендігі... Оның сөзін қастарына келіп тоқтай қалған жүк машинасынан әлдекімнің: «Кәне, мініңдер машинаға! Өрт жанып жатса, бұлар көшеде сандалып жүр», – деген үні бөлген. Бұлар қорапқа мінген сәтте-ақ машина жүйтки жөнелді. Көп ұзамай өрт жанып жатқан жерге де келіп жетті. Тұтаса жанған өрт бірталай адырларды, жазық алқапты, шоқ-шоқ болып өскен терек-талдарды отты тілімен жалап, жалмап жіберген екен. Енді Қопалыға қарай ырғып, ыршып беттеп барады. Ал Қопалы бір кезде «Көпшілік» атанған колхоздың қазірде бұлар тұратын бөлімшенің шабындық алқабы.Ол өртенсе... Қырдың селеуі мен қылтанағын қырудан басқа амал жоғын бұлар бала болса да жақсы біледі.

– Ал, кәне, түсіп, ана өртті сөндіріңдер! Бұлар өздеріне әмір беріп тұрған адамға аңтарыла қараған.

– Немен өшіреміз? – деп сұрады. .....

Мен Ниагара күркіреуігіне «бүйірінен ашылатын пульман вагонымен» келіп түстім, қаймана халықтың сөзімен айтсақ, жүк вагонымен келгенмін. Айта кетейінші, жүк тиейтін платформаны біздің сабаздар «гондола» дейді, оның екінші буынына жори екпін түсіріп созып айтады. Қой, іске көшейін. Сонымен товар поезымен ымырт жабыла келіп түскен бойы, тура күркіреуікке қарай тарттым. Ол бір керемет ғажап дүние екен, биік құздан күркірей құлаған көл-көсір су. Соған қарап, есімді таныппын да қалыппын. Көз ала алмай, құр бекер аңырып отырып, уақыт оздырып алсам керек. Әйтпегенде «отырықшының» (сол маңайда тұратын біреудің) «тамырын ұстап» тамағымды тауып алар едім ғой. Тіпті біреу «дастарханға отырыңыз» десе де бұрылатын дәрмен жоқ. Түн болды — тамылжыған сүттей жарық айлы түн, тек күркіреуіктен көз алмай отыра беріппін. Сағат түнгі он екі шамасында барып есім кірді. Енді маған «сұлай кететін» бір жер іздеу керек болды.

«Сұлай кету», «құлай кету», «жата қалу», «қата қалу» деген сөздердің мағынасы біз үшін біреу-ақ, ол — ұйықтау. Бұл қаланың «нашар» екенін, яғни тентіреп жүрген біз сықылды кезбелерге қолайсыз екенін сезе қойдым да, сол шаһардың өзін қойып, төңірегіне қарай бет түзедім. Қайдағы бір шарбақтан қарғып өтіп, далаға қарай «жөнеп келем». Иен далаға Заң тақсырдың құрығы жете қоймас — деп ойладым көк шөптің үстіне құлай кетсем, жас нәрестедей балбырап, әудемде тәтті ұйқыға батып кеткен екенмін. Ауаның жұпар иісі, тамылжыған түннің жылы лебі маужыратып, түні бойы бір оянсамшы. Таң ата көзімді ашып жібергенде, есіме кешегі таңғажайып күркіреуіктің түсе кеткені. Жалма-жан шарбақтан кері өтіп, тағы бір көрсінші деп суға қарай ентелеп келем. Уақыт әлі ерте екен, сағат сірә бестің кезі. Ертеңгі астан сегізсіз үміт жоқ. Демек, өзеннің арынды ағысын тамашалауға әлі толық үш сағат уақытым бар. Бірақ, амал не, маған өзенді де, күркіреуікті де көруге жазбаған екен!

.....

Тойда шамадан тыс қызып отырған ел ағаларының бірі арнау өлеңін оқып, онысын мерейтой иесіне табыстап отырған орнына қарай маң басып бара жатқан ақынды тоқтатып: «Сен қазірден бастап осы облыстың бас ақынысың!

Мен солай ұйғардым!»- деп салды.

Сол сәт ду қол шапалақтау құттықтауға ұласып, арагідік бірер өлеңі жергілікті газетке қырналып,тырналып, күзеліп, түзеліп басылып тұратын пақырыңыз бір-ақ сәтте аймақтың бас ақыны болып шыға келді.

Сол күннен бастап «аймақтың бас ақыны» деген алып- қашпа атақ әлгіге қара күйеше жабысты.

Газеттің бөлім меңгерушісі, әдебиет бетін әзірлей қалса, редакторы: «Әлгі бас ақынның өлеңдері бар ма?»- деп сұрар еді.

-Бар,- десе...

-Дұрыс!- деп бетке батасын беретін.

- Жоқ,- дей қалса...

- Сен өзі... не тантып тұрсың?

Пәленшенің тойында облыстағы екінің бірі оны бас ақын дегенін естіген жоқ па ең? - деп түлкі көрген бүркіттей түйілер еді. .....