Пән: Биология
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Тірі ағзаларды жүйелеу Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері
Сабақ тақырыбы: Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері
Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме): 7.3.2.2 адам тіршілігінің экожүйеге кері әсерін тигізетін салаларының мысалдарын келтіру
Сабақ мақсаттары: «экожүйе» ұғымын қайталау арқылы мысалдар келтіру;
адам да экожүйенің бөлігі болатынын түсіндіру;
адамың экожүйеге «оң» және «теріс» әсер ететіндігін талдау;
адам тіршілігінің экожүйеге кері әсерін тигізетін салаларының мысалдарын келтіру.....

Әсел Далиева – тоғызқұмалақшы

Ұлт мәдениетінің қалыптасып, жетілу барысындағы зияткерлік ойындардың орны айрықша. Олар - ғасырлар бойы үздіктерді анықтайтын спорттық бәсеке, жарыс түрі ғана емес, өскелең ұрпақ тәрбиесінде, ұлттардың интеллектуалдық әлеуетін көтеруде маңызды феномен. Тарихы сан мың жылдық тоғызқұмалақ ойыны – қазақ ұлтының әлемдік өркениетке қосқан жарқын үлесінің бірі. Қазақтың ұлттық зияткерлік спортының қазіргі жарық жұлдызы – тоғызқұмалақтан әлемнің 7 дүркін чемпионы 27 жасар Әсел Далиева.

Ол – тоғызқұмалақтан Қазақстан еңбек сіңірген спорт шебері атанған жалғыз әрі ұлттық спорт түрлері арасында осы атақты иеленген тұңғыш спортшы. Тоғызқұмалақты тоғыз жасында ойнай бастаған Әсел Далиева он екі жасында - еліміздің ең жас спорт шебері, ал он алты жасында - халықаралық дәрежедегі спорт шебері нормативін орындаған ең жас спортшы атанады. Жиырма жасына дейін жастар арасында республикалық тоғызқұмалақ жарыстарының 6 дүркін жеңімпазы болды. Ал ересектер арасындағы республикалық додаларда 11 мәрте чемпион атанып, көптеген халықарлық жарыстарда жеңіс тұғырына көтеріледі. 2013 жылы Әселге Азияда ойындарының алауын жағу мәртебесі берілді.....

Ғашықтық... Ғашықтар... Мына бұрышта бүктетіліп, екі тізесін құшақтап, басын жерге қаратқан күйі қара көздерінен ащы жасты аямай төккен балауса жас қыз да сол ғашықтың бірі. Өмірінің мән-мазмұны, бар қайғысының себепшісі болған сүйіктісінен айырылған ғашықтың бірі. Жүрегіне бақыт ұялатып, «сүю» деген аяулы сезімді сезіндіртіп, өзін өмірден артық жақсы көретін адамынан айырылған ғашық. Бұл ғашық өмірдің өзіне осындай қаралы да қайғылы сый тартатынын білме-ді де, сезбеді де. Ертеңіне не күтіп тұрғанын алдын-ала кім сезіп-білген.

Махаббат та сол күтпеген сыйлықтың бірі емес пе?! Өмір бұған мөлдір махаббаттың, таза сүйіспеншіліктің аялы, пәк сезімдерін сыйлап бақытты етсе, ежелден келе жатқан жауластықтың өшкен отын қайта тұтатып, қайғыға душар етті. «Кімді таңдаған жөн? Не істеймін?» деген жауабы жоқ сұрақтар санасын улап, жанын жаралады. Онсызда жаралы жүрекке сүйіктісінің қазасы қосылып, өмірден түңілді. Қанға боялған ғашық жүрегі сүйіктісін ойлауменен ғана кеудесінде әлсіз соғуда. Қос ға-шықтың махаббатының арасында бөгет болып іскерлік бәсекелестіктен туындаған әкелердің өзара жауластығы тұрып еді. Жауластықты, әке-шешені бәрін тастап, тәуекелге бел буып, бірге болу үшін алысқа кетіп қалмақшы болды. Бірақ... Әкелері: «Егер қосылатын болсаңдар, теріс батамды беріп, қарғысқа ұшыратамын!» деп Құдай атымен ант-су ішкен болатын.

Ғашықтар теріс батасыз да бақытсыз екен-діктерін білетін. Енді оған теріс бата қосылса, өмірлері тозақтың тозағы болмай ма? Осының бәрінен шаршаған жас жігіт бақытты болар жол іздеп, миы айналып келе жатып, жолға да қарамай апатқа ұшырап, о дүниеге аттанды. Бәлкім, оның жаны бақида жай тауып тынышталар. Кім білсін.......

Пән: Көркем еңбек
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Су – тіршілік көзі
Сабақ тақырыбы: Қызықты сегізаяқтар
Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме): 3.2.2.1 Аса күрделі әдістер мен тәсілдерді пайдаланып, материалдарды (табиғи және жасанды) және құралдарды қолдану, эксперимент жүргізу
Сабақ мақсаттары: • Су асты әлемінің және онда мекендейтің жануарлардың ерекшеліктерімен танысу;
• Әртүрлі материалдарды қолдана отырып су асты әлемін және онда мекендейтің жануарларды бейнелеу;.......

Сәлеметсіздер ме? Мен бұл топқа жиі кіріп, әртүрлі тағдыр иелерінің хикаяларын оқимын. Біреуіне көзіме жас алып, жан ашыса, екіншісіне сүйген ғашығымен бақытты екенін оқып, қуанып қаламын. Ал бүгін мен сіздерге өз басымдағы хикаямды айтып берсем деймін. Мен биыл 11 сыныпқа көштім. 10-сынып оқып жүргенімде 11 оқитын А.есімді баламен агентте сөйлесіп жүрдім. Әрине, тек дос ретінде. Менен жігітін барма? Көшеге шығып жүрсінбе? деп сурайтын. Ол, ягни А. кызқұмар, тентек бала болатын. Ал, мен мектеп мақтанышы, оқу озаты, тәртіпті қыз болатынмын. Сөйтіп екеуміз сөйлесіп жүрдік.Бұрын мен мектепте оған мүлде мән бермей жүре беретін едім. Енді онымен сөйлескелі оны сырттай қарап жүрдім, қандай бала екенін. Бірде маған агентте менің қызым болшы, бақытты боламыз деді. Мен оған әрине, сенбедім, алғым келмеді. Өйткені ол қызқұмар, әрбір қызга осылай айтатын. Тағы оның көп қызының қатарына қосылғым келмеді. Сөйтіп оған, жоқ, мен ешкіммен жүргім келмейді дедім. Ол болса артымнан қалмады. Сөйтіп, 2 айдай артымнан қалмай жүрді. Мені сүйетінін, менсіз өмір сүре алмайтынын айтты. Мен оған сүйетінінді дәлелде дедім. Сонда ол кездесейік, саган бетпе-бет сөйлескенде айтамын деді. Сөйтіп 2011ж,31 желтоксан, Жана жылда екеуміз кездестік. Маған сені сүйемін, маған сенші деді. Мен ойланамын дедім.

Сөйтіп, 2012жылдың 11 қаңтар күні сөзін алып, жүре бастадық. Менің алғашында оған деген сезімім болмады. Бірақ бірте-бірте оған бауыр басып қалдым, оны қатты сүйдім.Солай бақытты күндеріміз өтіп жатты. Кездесулер, түнім ен телефонмен сөйлесулер көп болды. Ол 11 бітірді. Жазда да кездесіп жүрдік. Бірақ ол көбіне ауылда болмады. Көрші ауылга барып, сонда көп уақытын өткізді. Мен оған неге ауылға келмейсін, ана ауылдан неге шықпайсын, әлде біреуге барып жүрсінбе деген сұрақтар қоя бастадым. Ол болса, ондай ештеме жоқ екенін айтты. Мен сеніп жүре бердім. Бірде, қыздардан оның көрші ауылда баска қызга барып жүргенін естідім. Дереу, онымен сөйлестім. Ол болса, ешкімге барған жоқпын, тек 1-2рет сөйлестім болды, мен сені сүйемін жалғыз сені деді. Мен сөзіне сендім, оны сүйетін едім өйткені. Сөйтіп, екеуміздің жүргенімізге 7 айда болып қалды. Мен жазғы демалысымда Ақтауда жүрдім. .....

Мен өзімнің махаббатым туралы айтатын болсам.. Алғаш рет 7-сынып оқып жүргенімде бір жігітке ғашық болдым. Бірақ тіпті мәнде бермедім, себебі біздер тіпті араласпайтынбыз көрші тұрсақта. Сөйтіп жүріп ол маған 2жылдан кейін келді. Мен қабылдаған жоқпын. 2ай өткенен кейін жүре бастадым. Біз 3жылдай жүрдік. Бірақ жүргеніміз жүрген емес мен ол қалаған уақытта шыға алмайтын едім, себебі үйде жалғыз қы з едім. Ата-анамда оны жақтырмады. Мен онымен ажырасам деп шештім, оған шешімімді айтты. Ол менін алдымда тізерлеп отырып, жылап тастамауын өтінді. Менде жылап айырылыстым. Сөйтіп мен қалаға оқуға кетіп қалдым. Ешкімді ұната алмадым,сүймедімде. Сөйтіп жүргенде группалас қызым сыныптасымен таныстырды. Ұмыту үшін онымен жүріп кеттім. Бара бара оны суйе бастадым. Онымен 2 айдай жүрдім. Сабақ аяқталып екеуміз екі жаққа кеттік.

Ол ауылына барып хабарласуымыз азяа бастады. Кейіннентіпті хабарласа алмадым. Демалыс бітіп қалаға қайта келдік оÐ » сыныптас қызымен жүріп кетіпті. Мен оны көріп барлығын бетіне басып тастадым, ол тек кешірім сұрап қайта келді. Бірақ ол қайта өз қызына кетті. Сөйтіп жігіт дегеннен көңілім қатты қалды. Енді жігітпен жүрместей болдым......

Ұл тәрбиелей отырып, халықты тәрбиелейміз,
Қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз
М.Әуезов

Біздің қазекеңдер қыз баласын қонақ ретінде сыйлап, төріне шыығарып, бетіне келмей,нәзік гүл екендігін сезіндіре білген.Тал бесігінен жат жұрттық екендігін түсіндіріп, бойына асыл текті қасиеттерді «қызым саған айтам, келінім сен тыңда» қағидасына салып тәрбиелеп отырған. Тек ділімізде ғана емес, дінімізде қыз баласының наласы мен ризық- несібесінің мол болатындығы, жақсы қыз әкесі мен ағасын бірдей жұмаққа кіргізетіндегі, риза кейпі сол үйдің байлығы мен берекесін ұйытатыны хақ дүние.

Ең алдымен «қыз баласы» деген ұғымға тоқталып өткенім дұрыс шығар. Мен үшін қыз- болашақ ана, аяулы жар, үлгілі келін. Қыз баланың тәрбиесі тек өзінің ғана болмысын көрсетпейді. Дүйім жұрттың, бір қауым елдің, қырық үй қарайласқан аялы алақан мен үлгілі өнегінің бейнесі. Бойға сіңген қасиет арқылы сыйы артып, сыбағасын алады. Бір қызды тәрбиелеу- бір ұлтты тәрбиелеу. Қазақта «әйел -ана», «әйел- жар» деген керемет тіркестер қалыптасқан. Расында, әйел мен ана, қыз бен келін т.б атаулардың қандай айырмашылығы бар?......

Айлы аспаннан, шым жібектей,
Сорғалаған сұлу жырды,
Махаббатты келешектей
Ал өмірден сұлу күнді.
Саған арнап сыйға тарттым,
Сәулем пилот, алшы менен.
Бал көмейден сыр ағыттың,
Әсер алып, қалқам, сенен
Болат қанат құрыш құспен
Сен қыран боп көкке ұшқан,
Тізбектелген жыр да менен......

Кластастар басқосуы деп әлдекім телефон шалып шақыра қалды. Оларды көрмегелі де оншақты жыл өтіпті-ау. Оқу бітірген соң көп санды кластастарымның тасы өрге домалай бастады. Ешбір таныс-тамырым болмағасын мен бір зауытта жұмыс жасап жүрдім. Әйелім мектепте мардымсыз жалақымен сабақ береді. Екеуміз әр айда тапқан аз ғана ақшамен отбасымызды асырап келеміз. Бас қосуға бару ойымда жоқ еді. Бірақ, бала күнгі достардың көңілін қимадым.

Әйелім ұлымның сабақтарына қолғабыс етіп жүр. Бұл қаладағы деңгейі жоғары орта мектепте ақша төлеп оқытуға жағдаймыз белгілі. Алайда бастауышты жақсы нәтижемен аяқтаса, үкімет қаржысымен жақсы мектепте оқуға орай бар еді.

Бас алмай сабақ қарап отырған балама мейірлене қарап қойып, үйден шықтым. Бас қосу осындағы ең ірі «Салтанат» қонақсарайының оңаша бөлмесінде өтеді екен. Мен кірген кезде кластастарым жиналып қалыпты. Дастарқан қыза бастады. Көбі бастық болып алған. Тіпті класта ең нашар оқитын Балтабек те білдей бір соттың бастығы. Бір-бірінің мақтауын асырып, шалқып отырды. Үстелдегі тағамдарға қарап, өз тұрмысымды ойладым. Мына аста-төк дастарқан әйелім екеуміздің үш айлық еңбекақымызбен бірдей. Балтабек мына дастарқанды өзі жайып отырғандай жік-жапар болып, қонақтарға шарап құйып жүр. «Дастарқанды өзім жайып отырмын. Бүгін мен қонақ етейін. Ақшасын өзім төлеймін» дейді кеудесін қағып. Бастық болған қандай жақсы. Қыран-топан дарақы күлкі, сыңғырлап, босап жатқан қымбат бағалы арақ бөтелкелері........

Баяғы өткен заманда бір қалашықта әлемнің ең сұлу қызы өмір сүріпті. Қыздың сұлулығы соншалық, оны көру үшін өте алыс шаһарлардан, елдерден өте бай, асқан көрікті, асыл текті жігіттер келеді екен. Үйленуге ұсыныс жасағандардың, ханзадалардың, серілердің біреуін де ұнатпапты.

Сол күндері осы маңда тұратын бір жігіт те әлгі қызға ғашық болып қолын сұрапты. Бірақ қыз оның да ұсынысын қабыл етпейді.

Арадан ұзақ жылдар өтеді. Әлгі жігіт басқа қалаға кетіп, жаңа өмір бастап, үйленіп бала-шағалы болады. Күндердің күнінде бұрын өзі тұрған кішігірім қалашыққа жолы түседі. Келе жатып жолда бір танысын кездестіреді. Онымен әңгіме барысында бұрыңғы әдемі қыз есіне түсіп, оның жағдайының не болғанын сұрайды. Сонда танысы гүл бақшасы бар үйді көрсетіп, қыздың тұрмысқа шыққанын сол үйде тұрып жатқанын айтады. Жігіт: «Апыр-ай, кезінде ешкімге қарамаған бұл қыздың күйеуі кім болды екен?» деп, таңырқай бастайды......