Б, п фонемалары астыңғы еріннің үстіңгі ерінге нық тиіп, тез ажырап кетуінен жасалады. Бұлардың бір-бірінен басты айырмашылығы дауыс алғашқысына (б) аздап қатысады да, екіншісіне (п) қатыспайды. Бұлардың тілде қолданылуында да кейбір ерекшеліктер бар, атап айтқанда, б фонемасы сөздің басында (6258 сөз, қ, т-дан кейін үшінші орында), ортасында актив қолданылады да, сөз соңында кездеспейді. Соңғы позицияда б жазылғанмен (араб, гардероб, куб, клуб, ромб, прораб, штаб) оның айтылуы п болады. Сондықтан да бұл сөздерге жалғанатын қосымша қатаңнан (арабқа, клубқа, штабпен, штабсыз) басталады. Ал п фонемасы сөздің барлық позициясында ұшырай береді. Тіліміздегі п-дан басталатын (991) сөздердің дені кірме болып келеді.
Сөз басында б мен п айтуда, тіпті жазуда да (орфографиялық сөздікте) кейде жарысып жүреді: байым — пайым, балуан — палуан, барабар — парапар, батсайы — патсайы, бәле — пәле, бұйда — пида, палау — балау, пәтуа — бәтуа, пейіл — бейіл, пенде — бенде т.б.
«Әдеби тілімізде болсын, говорларымызда болсын қатаң п дауыссызы байырғы қолтума сөздерімізде оқта-текте болмаса, әдетте көп қолданыла бермейді. Бұған дейінгі диалектопогиялық мәлімет жинаған қазақ говорлары арасында бұл құбылыстың (ұяң б-ның қатаң п-ға ауысуының) біршама жиірек байқалатын жері Өзбекстан, Тәжікстан, Қарақалпақстан, Түрікменстан республикаларының территориясы мен осы республикаларға шектес аймақта тұратын қазақтардың тілі».
Артикуляциялық жақтан ұқсастығының арқасында б, п және м фонемалары қосымшалар мән шылаулардың бас позициясында бірін-бірі үнемі алмастырып отырады. Мысалы: — -бын//-пын//-мын, -мыз//-быз//-пыз, мен//бен//-пен, -ма//-ба// -па т.б.
Сөздің басқы, соңғы позицияларында бұл екі фонема көрші дыбыстардың әсерінен бірімен-бірі алмасып отырады: Ақ-пала (ақ бала), Сәтпай (сәтбай), көпполдұ (көп болды), қабы (қап-ы), қабады (қап-ады), көбжасар (көпжасар), көбеді (көп еді) т.б. Мұның үстіне п кейде у-ға айналып кетеді: тауып (тап-ып), жауып (жап-ып), теуіп (теп-іп), сеуіп (сеп-іп).
Бас оқулықтың авторы I. Кеңесбаевтың айтуынша, дауыстылар аралығында келген б дыбысы: а) б мен в-ның аралығынан айтылады»; ә) «ауызекі тілде сол дыбысқа таяу айтылады»; б) «в-ға әнтек бейімдеу айтылады» ....

Емледегі тілдің емлесі оның басты құрылымының дұшпаны емес, қорығы болуы керек, өкінішке орай, қазақ тілінің атазаңы болып табылатын Үндестік заңдылығын аяққа басуға қазырғы емле қолғабыс болуда: қазыр – қазір, қадыр – қадір. Мұның үстіне тілдің бұл заңын жоққа шығарып, орыс тілінің заңдылығын тықпалап жүрген Ь секілді белгілер бар, мәселен, сингармонизм заңы бойынша қазақ тілінде «дельфин» сөзі жіңішкелік белгісіз жазылуы керек: делфин, өйткені, қазақ тілінің жіңішке е дыбысы «л»-ды жіңішкертіп тұр; ал орыс тіліндегі е дыбысы жуан айтылып, келесі дауыссызға ықпалы болмағандықтан, «л»-ды жіңішкертуге арнайы белгі керек екені рас. Тіпті, екеуі бірдей таңбаланса да, қазақы Е жіңішке, орысша Е дыбысы жуан дыбысталатынын ескермейміз. Осы орайда, әліпбиге терең үңіліп, орыс дыбыстарының ішіндегі ерекше тоқталуды қажет ететіні – «и». Жалпы, қазақ тілінде бір ғана қысқа «и» (й) дыбысы бар, ал ұзақ «и» - қазақ тілін тәуелдендіру саясатының нәтижесі. Әдеттегі қазақ тілі қағидасына енгізілген «дауысты дыбыстан соң қысқа и (й), дауыссыздан соң ұзақ и айтылады» дейтін ереже тіліміздің қасиетін көз бе көз бұрмалау болып отыр. Салыстырайық: сүй - ки, күй – би, түй – ти, үй – ши деген сөздердегі қысқа мен ұзақ «и»-лердің айырмашылығы бар ма? Жоқ! Өйткені, бәрі де қысқаша дыбысталып тұрған «и»-лер, «йй» болып тұрған ешқайсысы жоқ, демек, қазақ әліпбиіндегі ұзақ и - дыбысы артық әуре! Сонымен бірге, и дыбысы «сипат», «жинақ» сөздеріндегі «ый»-ды, «жиі» сөзіндегі ій-ді не үшін алмастырып тұрғаны түсініксіз, әліпбиімізде қысқа й болмаса, бір сәрі! Көрер көзге артық и әріпін ақтау үшін тілдің жазылымын тәлкекке салып отырғанымыздың мысалы осы емес пе?! Бұл мысал «ый» және «ій» дыбыстарын таңбалайтын и әріпінің қазақ тіліндегі екі «жүзділігін» көрсетіп тұр. Масқара болғанда, қазыр біз «музыйка», «румыйнйа» деген сөздерді орысша түрде «музыка», «румыния» деп жазып жүрміз, мұндағы орыстың «ы» әріпінің, «ый» болып дыбысталатынында шаруамыз болмай қалған. ....

КІРІСПЕ
Нашар еститін және естімейтін балалардың ауызша сөйлеу тілінде дауыспен жұмыс ең негізгі бөлім болып табылады. Дауыс төңірегіндегі даулар мен оның қалыптасу мәселесін көптеген ғалымдар қарастырған. Олар: лингвисттер, психолингвисттер, логопедтер,фониаторлар, сурдопедагогтар. Осы тұста мына ғалымдардың жұмыстарын атап өтуге болады: Алмазова Е.С, Вильсон Д, Дмитриева Л.Б, Ермакова И. И, Жинкина Н.И, Ларова Е.В, Максимова И.А, Митринович-Моджеевска А, Правдина О.В, Рау Ф.Ф, Таптапова С.Л, Телеляева Л.М. Хватцаева М.Е. Бұл ғалымдардың жұмыстарында дауыстың дамуы және қалыптасуының теориялық және практикалық көптеген мәселелері қарастырылған. Ауызша сөйлем, темп, бірігу, әуен, сөздік немесе логикалық екпін секілді дауыс сипаттамалары дауыстың сапасы мен дауысты игере білуде көп әсер етеді. Дауыс ауызша сөйлеу тілінің нақтылығын, дұрыс мәнерін, интонациясын анықтайды.
Есту қабілеті зақымдалған балалар үшін нормаға жақын дауысты қалыптастыру, яғни дұрыс күштегі, биіктігі дауыстар, ырғақтың өрескел бұзылысынсыз дауыс қалыптастыру ең қиыны мәселесі болып табылады. Мұл мәселені дауыс сапасына қатысты жүргізілетін арнайы жұмыссыз шешу мүмкін емес. Мектеп жасына дейінгі кезең балалар дауысының дамуының сентитивті кезеңі болып табылады. Дауысты қалыптастыру мақсатында жүргізілетін жүйелі түрдегі толыққанды жұмыстар есту қабілеті зақымдалған балалардың мектепке дейінгі мекемелерінде жүргізілуі тиіс. Естімейтін мектеп жасына дейінгі балалардың дауысына қатысты жүргізілетін жұмыстардығы арнайы әдістердің жоқтығы балаларда сөздік біліктің қалыптасуының төменгі деңгейімен сипатталады. Осы зерттеу жұмыстың негізгі өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты есту қабілеті зақымдалған мектеп жасына дейінгі балалардың дауысымен жүргізілетін жұмыстарды талдау.
Мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының келесідей міндеттері анықталды: ....

1. Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергіге ұшырамай, еркін шығуынан жасалады.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қағысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, н, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жак және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық - қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі.
Тілдің
қатысына қарай Жуан тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестенуі арқылы жасалады а, о, ұ, ы, у
Жіңішке тілдің ұшы ілгері созылып жіңішкеруі арқылы жасалады ә, ө, ү, і, е, и, (у), э
Жақтың
қатысына қарай Ашық жақтың кең ашылуы арқылы жасалады а, ә, о, ө, е, э
Қысаң жақтың тар ашылуы арқылы жасалады ы, і, и, у, ү, ұ
Еріннің
қатысына қарай Еріндік еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалады о, ө, ұ, ү, у
Езулік езудің кейін тартылуы арқылы жасалады а, ә, е, ы, і, и, э
6. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).
Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, па, йу қосарлы дыбыстарынан тұрады.
1. Л әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, э болып оқылады, бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. Л әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила, рәсуа, Ләззат т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында ғана жазылады. Мысалы: әр, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме т.б. Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі, бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б. ....

Тұңғыш рет Қазыбек би 13—14 жасқа толған шағында Жоңғар хандығына Тайкелтір бастаған елшіліктің қосшысы болып барады. Осы сапар барысын-да болған бізге белгісіз мынандай бір оқиға бар. «Ұзак жол қысқарсын» деп, жас Қазыбек Тайкелтірге жақындай келе, атын теңестіріп: «Алдияр, жоңғар ханының алдына барғанда сөзімізді неден бастағанымыз дұрыс, соны ойлансақ қалай болады», — дейді. Сонда Тайкелтір бұғанасы әлі қатпаған баланың бұлай сөйлеуіне разы болмай: «Оған ойланудың қажеті не, аузымызға қандай сөз түссе, содан бастаймыз да», — деп атына қамшы басып, желе жөнелген екен.

Бала... бала болса да—дана...
Жоңғар ханының ордасына келген соң Тайкелтірдің аузына сез түспей, тұтығып: «Өгізімді өлеңді жерге қойыппын, өз алдыңа келіппін» деп міңгірлеп, тоқтап калган көрінеді. Тақ үстінде отырған жоңғар ханы сөздің мәнін түсінбей, «өгізі кім» дегендей жан-жағына қарап, ешкім үн қатпаған соң, бес тал мұртын тікірейтіп, ашу шакыра бастайды.
Дәл сол сәтте қазақ елшілігінің арасынан ең төмен отырған жас Қазыбек орнынан атып тұрып, төсін оң колымен басып, бір иіле:
Ордың жалгыз ағашына таңба салғыздың,
Ол да сенің өнерің
Мұғалжардан тас алғыздың,
Ол да сенің өнерің.
Ертістен арық тартып ат суғарттың,
Ол да сенің өнерің.
Айналада алты хан бар еді,
Өзіңнен артық кім бар еді.
Қатты қарғысың болса,
Қайырлы жарылғасының бар еді,
Сол жарылғасыннан үміт қылып келдік, — деген екен.
Сол сәтте хан күлімсіреп «олай болса, шаруаларыңды айтыңдар», —дейді. Тоқтап қалған Тайкелтірге Қазыбек бір қарап, сөзін одан әрі батылырақ өрбіте келе ханнан шапқыншылықта қолға түскен тоқсан жесірді қайтаруға келгенін баяндайды. Жоңғарлықтардың ханы алғыр жігіттің иығынан кағып: «Елің үшін туған ұл екенсің, дана болуға лайықсың, сен сияқты ерлері бар елді тәуелді ету маған оңайға соқпас»,—деп күң болып жүрген жесірлерді босаткан екен. ....

Аралаймын аулыңды тарланменен,
Қарамайсың қасыңа барғанменен.
Ойнамаймын, күлмейін десем дағы, ахау,
Өтіп барады жас дәурен арманменен.

Қайырмасы:
Тайбурылдың шабысы-ай,
Сәйгүліктің дабысы-ай
Көкейімнен кетпейді-ай,
Қалқатайдың дауысы-ай.....

Тыңдаңыздар,
Жолдастар,
Жас ұрпақтар!
Дабылдатқан дүниеге
Таратқан
Жар —
Үгітшімін!
Қаптатып
Өлең
Селін,
Тірі адамша
Тірімен
Сөйлесемін,
Лирикалы......

Биссимилладан бастайын,
Шариғаттан аспайын.
Ішім толды қайғыға,
Азырақ көзім жастайын.
Алаштан озған әкекем,
Жоқтаусыз қайтып тастайын.
Алатаудай әкеме,
Ажалдың сыны келгені.
Жылағанды не қылсын?
Көздің жасын көрмеді,
Тілеуді Құдай бермеді.
Кешегі жүрген әкекем,
Жоқтаусыз тастар ер ме еді?!
Шаншара біз нәсілінен,
Алтау едік анадан:
Сәдібек, Асан, Бөдене,
Үсен менен Балапан.
Бесеуіне аға боп,
Алашқа әкем қараған.....

Енді осы жерден бастайын,
Жәкемнің ақыл үлгісін.
Шығарайын сөзбенен
Көңілімнің кірлісін.
Үлкен аға, кіші іні,
Түсуші еді күнде ісің.
Қоғамының қормалы,
Алыстан болжап білгішім.
Кемімеген кетсе де,
Дұшпанын көрсе, күлгішім.
Ақылменен түзеген
Ағайынның ілгішін.
Қарамапты-ау сол күні
Күнде салған дүрбісін.....