Дипломная работа: Инвестиция экономикалық даму құралы

29.05.2019

Содержание

1. Инвестиция экономикалық даму құралы………………………………
1.1. Инвестицияның түpi, мәні және типі………………………………..
1.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық климат…………….

2. Инвестициялық активтілік (екпінділік) және оның
ерекшеліктері
2.1 Инвестициялық саясат………………………………………………..
2.2 Инвестициялық активтілікке әсер ететін факторлер……………..

3. Инвестициялық жобалар бағасы…………………………………….
3.1 Инвестициялық жобалардың құрлымы……………………………..
3.2 Инвестициялық жобалардың бағасы және қорларды қолдану
және пайдалану принциптері……………………………………………
3.3 Инвестициялық жобалардың тиімділік бағасы……………………….
3.4 "Қызылорда облысындағы мұнайды өндіру зауытының
құрылысы " инвестиция жобасының бағасы………………………...
3.4.1 Қорды жинақтау аймағының бағасы………………...................................
3.4.2 Өнімді өткізу аймағына талдау. ………………………………………...
З.4.З Жобаның табысына талдау……………………....................................
3.4.4 Жобаның өзін -өзі ақтауына талдау……………………………………

Қорытынды…………………………………………………………………
Қолданылған әдебиеттер тізімі ……………………………………………
Тақырыптың бүгінгі күн талабына сай келуі: Қазақстан өз
тәуелсіздігінің қысқа кезеңіңде экономикалы жекешелендіру
процесінде мәнді дамуға жетті. Қазақстан мемлекет
экономикасына инвестицияны тарту жөнінде басқа елдер арасында
алдынғы қатарда келеді. Қазақстан тек маңызды өнімдер түрінің
экспортері ғана емес сонымен бipгe инвестицияны icкe асырға
қажетті құқықтың негізі бар және оған қолайлы жағдай жасалған
мемлекет. Бүгінгі күні Қазақстан экономикасының негізгі
инвесторлары болып АҚШ, Азия және Европа елдерінің
компаниялары табылады. Егер бұл жобалардың инвестициялық
сиымдылығын ескерсек, бұл Қазақстан дамуының ұзақ мерзімге арналған ерекшеліктерінің бipi "Қазақстан халқына арналған Президент үндеуінде" көрсетілгендей (Қазақстан 2030) "жоғары деңгейлі шетел инвестициясының дамыған экономикасына негізделген, экономикалық даму" болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасының тұрақты өcyi, оның барлық ресурстарының барлық құраушылары, жоғары технологияны пайдалана отырып және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету инвестициялық мүмкін емес.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей:
ВВМ өсуінің әрбір пайызына мемлекет өндірістік инвестицияга 3% кем емес ВВМ бөлу қажет.
Қазақстан Республикасы бай пайдалы қазбасы бар, ауылшаруашылық кеңістігі кең, жоғары білімді кадырлары бар және оларды тиімді қолдану үшін инвестиция жеткіліксіз.
Қазақстан экономикасын дамытуға тек өкімет қана емес, iшкі инвесторлар қабылетсіз, ceбeбi мемлекеттің экономикасын көтеруге

жеткілікті қаржыны табуға қабілетсіз. Сондықтан инвестицияны басқа жақтан іздеу қажеттігі туады, әcipece мынадай аймақтарда, минеральды шикізат немесе отын-энергетикалық.
Қазақстан экономикасын жандандырудың жылдам жолдарының бipi бүгінгі күні ол халықаралық қорды импорттан яғни сырттан алу. Біздің Республикаға инвестицияны тиімді шақыру үшін Республикада инвестициялық климат яғни қажетті барлық жағдай жасалу қажет.
Инвестициялық ағынды басқаруды мемлекеттік денгейде жетілдіру жолдары төмендегідей шаралар жүйесінде қорытындыланады: бюджетке түсетін нақты салықтардың өcyi, жеке инвесторларды шақыру, ұлттық валютаны тұрақтандыру, мемлекеттен қаржының ағылуын тоқтату және оң саудалық теңдікті орнату.
Инвестициялық жағдайды жақсарту шет елдік және отандық қаржы мен техналогияны шақыру негізінен қамтамасыз етіледі.
Облыс ресурстарының жоғары мүмкіндігін ескерсек, пайдалы қазбалардың орнын дұрыс бағалау және камунальдық меншіктің бағасы облыс несие- қоры болып табылады, бұл iшкі және шетелдік инвесторларды тартудың негізі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты инвестициялық жобаны бағалау әдістеу болып табылады.
Қойылған мақсаттан жұмыстың негізгі міндеттері
-Инвестицияны экономикалық дамудың импульсы ретінде
анықтау;
- Инвестицияны тарту аймағындағы жағдайды бағалау;
- Инвестицияны тартуға арналған артықшылықтарды анықтау;
- Экономиканы инвестициялық ресурстармен камтамасыз ету;
- Алдыңғы қатарлы технологияны тарту " ноу-хау";
- Шетелдік инвесторлар сенімін қамтамасыз ету;
- Бақталастық ортаны дамыту;
- Экспорттық тиімділікті арттыру;
-Инвесторлық жобаның әлеуметтік, бюджеттік, экономикалық
тұтастығына талдау жасау болып табылады.
Зерттеу объектісі болып инвестициялык, жоба, және оның құраушысы,ал, субъектісі болып аймақ есептелінеді.

1. Инвестиция экономиқалық даму құралы.

1.1. Инвестицияның түpi, мәні және типі

Инвестиция-бұл қорды экономикалық әртүрлі аймағына, оны сақтау және көбейту мақсатында ұзақ уақытқа жинақтау.
Инвестициялық қор мемлекетке тартылатын үш әртүрлі серияға бөлінеді, ол қолдану қызметі, шарттары т.б бойынша бөлінеді.
А тобын экспорттық несиелер құрайды, ол бip немесе ipi жобалармен байланысқан несие, ол экспорттер мемлекеттен қызметке немесе тауар сатып алуға арналады. Олар негізгі екі формада болады: инвестициялық, техналогия немесе жабдық, сатып алуға арналған 3 жылдық, және дайын қолдану тауарларын, жабдықтарды инвестициялық жобаларға байланыссыз алу (3 жылға дейін).
Әлемдік тәжірибеде мұндай несиелер ipi, ceнiмдi бөліктерде кепілдікке беріледі. Бipaқ көшпелі экономикалы елдерде, саяси және экономикалық қауіпті, экспортерлер өкіметтен кепілдік талап етеді. Мұндай жағдайда кепілдікке үш деңгейлі болады:
контркепілдік соңғы алушының контркепілдік алушы-елдің, банктың, алушы-мемлекет кепілдігіү Осыдан, несиені жабу жауаптылығы алдымен соңғы алушыға беріледі, бұл банк пен бюджетке қayiптi. Өкіметтің кепілдігі несие туралы банктік келісім жасаудың негізі болады.
Б тобы дамуға нақты көмек беру болып табылады. Мұндай несие мемлекетке өкімет аралық деңгейде беріледі және екі формаға бөлінеді: техникалық және қаржылық.
Техникалық көмек әртүрлі сфераға берілетін көмек, қызыметтер: оқыту, кеңес беру, жабдық сатып алу. Мұндай көмек екі түрде беріледі: грант-алушы-елге техникалық көмекті қайтарымсыз беру және займ -техникалық көмекті, ақылы мерзімді және уақытылы қайтару түрінде беру. Қаржылық көмек арнайы көмек көлемінде
инвестиициялық жобаны және тауарды сыртқа шығару, ақылы балансты қолдауға бағытталады, ол алдымен әлеуметтік — экономикалық міндеттерді шешуге қажетті.
В тобына инвестиция жатады, бұл жағдайда ел экономикасына қосылатын шетелдік қор жатады. Олар екі түрге бөлінеді: тікелей инвестиция — шетел қорының қауіптілігіне қарамастан ел экономикасына кірістіру және қор жылдық инвестиция (қаржылық) - каржылық құрамдарды арнайы қорға кірістіру: акция және басқа бағалы қағаздарға В тобының өкіметке тартымдылығы кепілдік талап eтпейді.
Халықаралық қор жылдық инвестиция мемлекеттің төлeмдi баланс көзқарасынан ол мeмлeкeттi қаржыландыру болып табылады. Ол әpтүpлi iшкі және сыртқы факторларға әсер ететін. Олардың мақсаты, ұзақ мерзімге арналған тікелей инвестиция айырмашылығы эмитент жағы болып табылады - өз жеке немесе займдық қоры есебінен қажетті қаржылық құрамды алу, инвестор жағынан-қорды өcipy есебінен пайда алу ( валюталық ресурстар мен бағаның қозғалуы және кipicтepдi иемдену есебінен).
Олар өте ceзiмтaл. Қоржылдық инвестициялық төлeмдiгe баланста ақуал операцияларының, бағалы қағаздардың бәрін қамтиды.
Қазақстандық бағалы қағаз айналымы еркін peжимiмeн сипатталады. Шетелдік қоржылдық инвестиция Республикада шексіз іске асырылады.
Қазақстанда нарықтық қатынасты дамытудың негізгі факторларының бipi болып шетелдік инвестицияны тарту болып табылады. Сыртқы инвестицияны тартудың ceбeбi экономикалық салалардың каржылық - экономикалық жағдайы себеп болады. Біріншіден, берілген кәсіпорында өнімділік 50% төмендеген.
Инфляцияның өcyi айналым қорын қысқартты және барлығы жеке айналым қорсыз қалды. Екіншіден, амортизациялау саясаты болмады. Үшіншіден, Қазақстан өнімін қолданушы ТМД елдері қиын жағдайда болды және уақытылы төлем жасалмады бұл төлем төлемеудің болуына және өcyiнe әкелді. Бipaқ, шетелдік инвестициялық ресурстарды тарту тек қаржылық қажеттіліктен ғана тумады. Машина жасау саласының күрт ақсауы және өндірістік жабдықтың тозуы, көптеген салалар жабдықты шетелден валютаға сатып алды. Осындай жағдайда шетелдік инвестицияны тарту ішкі дамудың катализаторы болып табылды.
Шетелдік инвестиция шетелдік несие және тікелей шетелдік инвестиция түрінде тусуде.
Осылардың ішінде қолайлысы тікелей инвестиция ол баска
экономикалық бірлестіктің басқа формаларының алдында
артықшылығы бар. Олар өндіріске тауарлармен қызыметтерге қорды
кірістірудің негізгі көзі болып табылады. Сонымен қатар әлемдік
техналогияны, алдыңғы қатарлы тәсілдерді басқарумен маркетингті
қамтамасыз етеді. Тікелей инвестициялық несиеден айырмашылығы, елдің сыртқы қарызына қосымша болмайды. Халықтың экономикасын әлемдік деңгейге көшіруге болады, өндірістік және ғылыми техникалық бірлестікке сүйене отырып, шаруашылық активін көтереді.
Олардың ішінде төмендегілерді атап өтуге болады:
- халықаралық өндірістік кооперация;
- шетелдік несиені алу;
- лизинг негізінде шетелдік жабдық алу;
- қайтарымды несие алу;
- біpнеше кәсіпорындар ашу, негізінде шетелдік қорларды
кірістіру;
- толығымен шетелдік қорға жататын кәсіпорын ашу;
- шетелдік компаниялармен келісім-шарт негізінде өңдірісті
дамыту;
- арнайы экононмикалық аймақ жасау, шетелдік қорды белгілі
територияға активті түрде тарту.
Барлық аталған шетелдік инвестицияны тарту формалары ұзақ мерзімді сипатта болады. Оларды дұрыс бағытта жұмысқа қолданса, құрлымдық аймақтық аймақ аралық мәселелерді шешуге көмек беру. Олар алдыңғы қатарлы елдердің технологиялық қалуын қысқартады.
Бірлестіктің мұндай формалары Қазақстан экономикасын көтеруге және тұрақтандыруын шешеді. Бipaқ, бұлардың барлығына инфляция, саясат және экономикалық тұрақсыздық әсер етеді.
Сарапшылардың бағасы бойынша Қазақстанға келетін инвестиция ағыны тұрақты. Алдын -ала деректер бойынша 1999 жылы тікелей келген инвестиция 13337,9 млн. доллар АҚШ, 1998 жылы бұл көрсеткіш 1233,3 млн доллар,1993 —1999 жылдар аралығында жалпы тікелей инвестиция 9267,1 млн доллар болды. Жалпы түскен тікелей шетел инвестициясы 49,2 % мұнай газ секторына, 22,8% түсті метталургия, 4,3% энергетика кешеніне келді.
Тікелей шетел инвестициядан баска Қазақстан Республикасына өзінің инвестициялық саясаты бар. Мемлекеттік инвестиция атқаратын роліне қарай төмендегідей жүктеледі:
1. Мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру;
2. Мемлекеттік сыртқы займдар, халықаралық қаржы және
экономикалық ұйымдармен донор елдердің гранты;
3. Мемлекет кепілдік беретін мемлекеттік емес сыртқы займдар.
Мемлекеттік кәсіпорынмен шаруашылықтарды жекешелендіру,
жеке салаларды активтеу және тікелей инвестиция тарту, мемлекеттік сыртқы займ және мемлекеттік емес гранттарды алу
мемлекеттен алынатын инвестицияны қолдану аймағын қыскартты, және оларды мемлекет міндетіндегі аймақты қаржыландыруға бағытталады.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырғанда қаржыландыру көзі болып мемлекет табылады. Қаржыландыру Республикалық санымен қатар жергілікті бюджетте бола алады.
Бipaқ қaзipгi кезде жергілікті бюджеттен алынатын инвестиция көлемі аз, сондықтан мемлекеттік инвестиция түpi мемлекеттік инвестиция бағдарламасына кірмеді. Жергілікті бюджет инвестициясы обылысты дамытудың әлеуметтік — экономикалық индиактивті жоспарына кіреді. Алдағы уақытта жергілікті бюджеттен қаржыландыру мәнін көтеру ұшін, Мемлекеттік инвестиция түрін МИБ қатарына кіреді.
1997 жылға дейін Мемлекеттік инвестиция формасы орын алды,
ол жобаларды бюджеттен несиелеу шартты түрде 1998 жылы
Мемлекеттік бюджетте тұрған саясатын icкe асыру үшін,
ауылшаруашылық тауарын және бағдарламаларды icкe асыру үшін
қаржы болу қарастырылды.
Мемлекеттік бюджет құрлымының белгілі бөлігі қайтарымсыз саланың министрліктерді қаржыландыруға бағытталды. Бюджеттік қаржыландырудың бұл бөлігі МИБ құрамына кірді.
1998 - 2000 жылдар аралығында мемлекеттік бюджеттен
қаржыландыру үшін объектілер тізімін жасағанда әлеуметтік
бағыты бар комерциялық емес жобаларға берілді. Астана Астанаға
көшуіне байланысты даму объектілері алдыңғы қатарлы Астана
қаласына берілді. Одан кейін денсаулық сақтау, білім беру, сумен
қамтамасыз ету, сонымен қатар " Экология және табиғи
ресурстар" объектілері жатады.
Қаржыландыруды бөлуде объектілердің мәні, жергілікт1 бюджет мүмкіндігі ескерілі. Мұндай объектілерге Астана (20 объектісі) қаласы, Солтүстік Қазақстан (14), Оңтүстік Қазақстан және Алматы обылысы (7), Алматы қаласы (6), К,ызылорда (5) облысы жатады.
Қазақстан Республикасындағы экспорттық несие мемлекеттік займ формасына беріледі, оған мемлекеттік кепілдік беріледі. Мемлекеттік емес займдарға Қазақстан Республикасының "Сыртқы займ және сыртқы қорларды басқару" қаулысына сәйкес 1996 жылдың 10 сәуірдегі, оған мемлекеттік емес ұйымдарда қатыса алады. Бұл жағдайда мемлекет грант түрінде болады. Бұл жағдайда егер несие жабылмаса оны жауып, пайызын төлейді, Қазақстан Республикасының өкіметі қарызды мемлекеттік бюджет есебінен төлеуге кепілдік береді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан сыртқы ресурстардың көп бөлігін донор - елдерден экспорттық несие түрінде алды. Тәжірибе көрсеткендей экспорттық несиенің тepic әсерлері бар елдің экономикалық дамуына тигізетін. Ceбeбi мемлекеттік бюджеттің белгілі бөлігі қарыздарды өтеуге кетеді, ал мемлекеттігі басқа бағдарламалар қысқартады. Алдағы уақытта мемлекеттік саясат экспортық несиенің көлемін қысқартуға бағытталады.
Қазақстан Республикасы өкіметінің негізгі артықшылықтары болып табылады:
- қарыз жасамайтын қаржылық ағынды кірістіруді қамтамасыз
ету;
- жеңілдікті займдарды кірістіруді активтеу;
Нарықытық экономика былай сипаталады, оның барлық буындары нарықтық ортаға қалыптасады. Реттелген нарықтық қатынасқа көшу, инвестициялық саясатты түбірімен күшейтеді, оның инвестициясының процесске әсерін күшейтеді және оны нарықтық peттегіші қылады. Реттелудің негізгі құралы болып инвестиция болады. Олар басқа бағалық компанияларды қолдау барысы болады- ақша, қаржы, несие, түсім, баға, негізгі қормен, айналым құралдарын, мүліктік және зерделі займдардың барлық түрлерін бейнелейді, кәсіпкерлік объектісіне жинақталады, нәтижесінде пайда түсім пайда болады немесе әлеуметтік әсер етеді.
Мұндай бағалық байлықтарға:
1. қозғалатын және қозғалмайтын мүлік (ғимарат, жабдықтар
және басқада материалдық бағалы заттар), яғни өндіріске
қолданылатын бұлар физикалық актив деп аталады.
2. Ақша, мақсатты банк жинақтары, несие, акция және басқада
бағалы қағаздар яғни ақша активтер;
3. Авторлық құқықтан шығатын мүліктік құқық, лицензия "Ноу-хоу" тәжірибе басқада зерделі бағалықтар, жерді қолдану және басқада табиғи ресурстарды қолдану құқығы, басқада мүліктік құқық, немесе материалдық активтер.
" Ноу-хоу" — бұл техникалық, технологиялық, коммерциялық, тәжірибе, дағдылар жиынтығы, өндірісті ұйымдастыруға қажетті.
"Ноу-хоу" ғылыми — техникалық басқару және қаржылық сипатта болады.
Инвестицияны нақты активке жіктеу.
Инвестиция талдау және дайындау оның негізіне, яғни оның қандай кәсіпорын мәселесін шешуге болатындығын білу. Сондықтан инвестиция негізі төмендегідей тораптарға бөлінеді:
1. Тиімділікті көтеретін инвестиция олардың мақсаты фирма шығынын азайтуға жағдай жасау, осы кәсіпорын
қызметкерлерін оқыту, жабдықтық ауыстыру, кәсіпорын жағдайын жасау есебінен.
2. Өндірісті кеңейтуге арналған инвестиция. Оның міндеті нарыққа қажетті тауар шығару мүмкіндігін ұлғайту.
3. Жаңа өңдіріс жасауға арналған инвестиция. Мұндай
инвестиция жаң өніріс жасауға мүмкінік жасайды. Олар
дайындалмаған тауарлар шығарады.
4. Мемлекеттік басқару органдарының талабын
қанағаттандыратын инвестиция. Бұл инвестиция егер кәсіпорын
экологиялық стандарт бөлігінің талабын қанағаттандыру қажеттігі
алдында тұрғанда қолданылады.
Мұндай жіктеуді енгізу ceбeбi, әртүрлі деңгейлі қажеттілік, қауіпті. Инвестиция типі мен қауіптілік деңгейінің тәуелділігі төмендегідей сызбамен көрсетіледі.

ТипЗ Тип2 Тип1 Тип4
Жаңа өңдірісті Тиімділікті Жеу
өңдіріс ұлғайтуға артыруға
жасауға арналған арналған
арналған инвестиция инвестиция
инвестиция
Жоғарғы денгейлі қауіп Төменгі денгейлі
қayin
Мұндай тәуелділік инвестиция аяқталғанмен кейін фирма жұмысының нәтижесінің өзгеруін көрсетеді.
Келтірілген активтер ішінен маңызды экономикалық мәні бар, ал нeгiзi қор, өндірістің нeгізгi факторы — адамның еңбекке қабілеттілігімен қоса алғанда, ол қоғамның экономикалық, әлеуметтік, ғылыми техникалық дамуын анықтайды.
Өңдірістік активтерге негізгі қордан басқа материалдық айналымдар құрамдары қоры мен бағалы металл және тас түріндегі байлықтар, өнер құралдары жатады.
Негізгі қор құрамына бірнеше рет үздіксіз 1 жылдық өндіріс процесінде қолданылатын активтер кіреді. Негізгі қордың факторы болып көп рет немесе тұрақты қолдану болып табылады. Құрамы бойынша не қаржылық, материалдық (ғимарат, машина, жабдық, мал, бау т.б.) және материалдық емес (компьютерлік қамтамасыз ету, салалық, зерттеу жұмыстары, әдеби және сәулеттің өнер нұсқаулары) актив болып бөлінеді. Бүгінгідей алғашқы негізгі қорға инвестиция ол негізгі қорды жасауға, қалпына келтіруге бағытталған шығын жиынтығы.
Экономикалық жүйесінің үздіксіз дамуы және қалыптасуы үшін өндірістік процесс қолданылатын ресурстың үнемі жаңаланып, қалпына келіп отыруы қажетті. Экономикалық ресурстардың бipi болып өндіріс құрамдар жиынтығын құрайтын қордан тұрады. Өндіріс құрамдарын (негізгі қор) жаңалау, қолдау, кеңейту инвестициялық процесс шеңберінде болады.
Инвестициялық ереже бойынша екі жақты қарастырылады. Баға ағыны және кәсіпорынның негізгі қорының формасы.
Инвестиция объектілері бөлінеді:
- жоба масштабы бойынша (кішi және үлкен)
- жоба бағыты (коммерциялық, әлеуметтік мемлекет бағыты
бойынша)
- инвестиция мазмұны және сипаттамасы бойынша
- мемлекеттік қатысуының сипаттамасы мен дәрежесі бойнша
(мемлекеттік қор жинақтауы, акция пакеті, салық жеңілдігі ,
кепілдік)
- жинақталатын қордың ақталу ерекшеліктерімен дәрежесі;
Инвестиция субъектілері болып инвесторлар, тапсырыс беруші,
жұмысты орындаушы, инвестиция объектілерін icкe асырушылар сонымен қатар құқықтық адамдар (бөлек, сақтандыру, инвестициялық қор) және басқада инвестициялық процесске қатысушылар.
Инвестиция объектілерді қолдаушылар. Инвестициялық объекті жасалған жоба мемлекеттің және халықаралық ұйымдар, мемлекеттік ұйымдар.
Инвестициялық субъектілер инвестициялық аймақта жұмыс жасайды, яғни инвестиция тәжірибе жүзінде icкe асатын аймақ. Инвестиция аймақ құрамына кіреді:
- Инвестициялық қор жұмсалатын құрылыс;
- ғылыми —техникалық өнім және зерделі қор icкe асатын
инновациялық аймақ;
- қаржылық қор айналатын аймақ (сауда, ақша, әртүрлі
формадағы қаржылық міндеттер)
инвестиция экономикалық жүйені дамыту көзі болып табылады, ол бip қалыптан eкіншiгe көшуге мүмкіндік береді. Инвестициялық процестің icкe асуына байланысты ол әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалпының белгілі өзгеруімен байланысты.
Инвестициялық жобаның сызбасы.
| х|- бастапқы шарт векторы
|у|- нәтиже векторы
|z|- iшкі формалар векторы
|z |- сыртқы форманың әсер ету векторы
|sn|- кәсіпорынның соңғы қалпы
|Sh|- кәсіпорынның бастапқы қалпы
Инвестициялық процесстің өзің экономикалық жүйе ретінде қарастыруға болады, ол iшкі және сыртқы факторлардың күрделі әрекеттесетін шарттары қалыптасады.
Нарықтық қатынас жағдайда әpбip инвестициялық жобаға маркетингтік зерттеу жүргізілу керек ал оның нәтижесі инвестициялық шешім қабылдағанда негізгі роль атқарады. Зерттеу негізінен 3 жоба арқылы жургізіледі.
- нарық және оның сипатталу құрылымын зерттеу;
- нарық сиымдылығын және сұраныс деңгейін жобалау;
- бақталастық шартын анықтау;
Алынған информация негізінде ic жоба концепциясы жасалады, ол сатып алушылар тобының мақсатын, өнім диапазонын анықтайды. Осыдан кейін өндіріс бағдарламасы анықталады, яғни қажетті өндірістік қуат, инфрақұрлым, техникалық және технологиялық шешімдер.

1.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық климат.
Шетел инвестициясының кезкелген елге келуі, оның тиімділігі инвестициялық климаттың қолайлығымен, жайлылығымен анықталады.
Инвестициялық климатты моделдеу шетел инвестициясын кipicтipy үшін мемлекеттің саясатының ең маңызды тізбегі болып табылады және оны қолдандыру біріншіден шетелдік инвестицияға әсер ететін факторлар жүйесіне береді, екіншіден елдегі жағдайды терең бағалауға мүмкіндік береді, үшіншіден шетелдік әріптестің әрекетін сезінуге мүмкіндік береді.
Елде қолайлы инвестициялық климат жасау, бұл әртүрлі шаралар кешені, ол бүтіндей терістіктер жүйесін құрайды. Ол Қазақстандағы инвестициялық климаттың бағасын талдаудың негізі болады.
1 Ел нарықтық сипаттамасы;
2. Табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету;
3. Экономикалық рефоманың жағдайы және алға жылжуы;
4. Инвестициялық жағдайға арналған құқықтық база;
5. Мемлекеттік филиалдағы басқару шешімдерін қабылдауды
реттеу;
6. Нарықтық инфроқұрлым мен валюталық сауданы дамыту;
7. Банкілік жүйелердің тұрақтылығы;
8. Саяси климаттың тұрақтылығы мен тартымдылығы;
Шетел инвесторлары жоғарыда келтірілген құраушыларды зерттеп және бағалайды және шешім қабылдайды. Инвестициялық климат пен инвестициялық қауіптілік тығыз байланысты. Инвестициялық климат колайлы болған сайын, инвестициялық қауптілік төмен болады және керісінше инвестициялық климат төмен болса, инвестициялық қауіп жоғары болады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап түбегейлі түрлендіруге кiрісті бipaқ, iшкі саяси тұрақтылық пен халықаралық келісімділікті сақтай отырып жету. Бұл жолға жеткен прогресс әйгілі: біздің ел нарық экономикасына жетудең демократияльқ процесі дамыту жоспарындағы ең алдынғы жылжыған ел болып табылды.
Кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігінің маңызды көpceткiші болып шетел инвестициясын тарту дәрежесі болып табылды. Бүл көрсеткіш бойынша Қазақстан әлемнің бipiншi 20 мемлекеті құрамына кіреді және ТМД елдерінің ішінде алдыңғы қатарда, инвестиция әpбip адам басына шаққанда. Бұл біздің инвестициялық саясатқа шетел компанияларының сенімділік деңгейін көрсетеді, олардың шеңбері тұрақты түрде ұлғайуда. Олардың құрамында "Шеврон", "Мобил", "Мицубиси", "Доичебанк", "Бритиш Петролеум", "Тотоль", "Самсунг", "AEs" және аудиторлық фирмалары.
Әлемдік экономикада жеке инвестиция жалпы көлемі 1998 жылғы қаржылық тоқырау әсерінен алдыңғы периодпен салыстырғанда екі есе қысқартылды, бұл уақытта инвестициялық ағын біздің экономикаға 15% төмендеді. 1993-1998 жылдарда Қазақстанға келген инвестиция көлемі 8 млрд. доллар болды. Былтырғы жылы тікелей шетел инвестициясының көлемі 1,2 млрд долларды, ал ішкі —2,1 млрд долларды құрады.
Қазақстанда инвесторлар жұмсына қолайлы климат, мықты қолдау жасалған: саяси және әлеуметтік тұрақтылықты нығайтады, инвесторлар жұмыс режимінің тиімділігін қамтамасыз етті. Инвестициялық жобалардың деректер банкі жинақталған, оған 200 аймақ енеді, олардың ішінде халық шаруашылығының инфроқұрлымы, өңдеу өнер кәciбi, Астананы дамыту,
тұрғын үй, ауылшаруашылығы, әлеуметтік объектілер мен саяхат.
Қазақстанда шетелмен қарым-қатынасты жақсартудың маңызды факторының бipi, инвестиция қалыптасудың заңды базасын жетілдіру. Республика парламенті соңғы жылдары кәсіпорын және инвестиция қабілеттілігін реттейтін бipнeшe заң қабылданды:
«Tiкe инвестиция мемлекетін қолдау туралы", «Бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен салық туралы", «Бағалы қағаздар туралы және қор туралы", «Банкрот туралы», «ҚР және қор туралы" заңдарға өзгертулер мен қосымшалар туралы.
Аймақ экономикасына шетел ағынын активтеу үшін ҚР өкіметі 1998 ж 28 наурыз айында «Тікелей мемлекеттік қолдау» Заң қабылданды. Тікелей инвестиция мемлекеттік қолдау мақсаты қолайлы климат жасау, экономика сингомерында қызмет жасау және жұмыс, тауар өндіруді дамытуды қамтамасыз ету үшін. Бұл заң өндірісті жылдам дамыту қуатты cepпіліс береді.
Бұл заң ҚР Конституциясында негізделген және мемлекеттік қолдау және дамуды қамтамасыз етуге заңды кепілдік беру.
Заңда инвестиция жобаларды icкe асыруға қолданатын шаралар анықталған, оның құрамына жеңілдіктер және преференция жүйелері кіреді, оны инвестиция бойынша ҚР көшегеті ұсынады.
1. мемлекеттік гранттар
2. Келісім шарт жасалғаннан бастап 5 жылға дейін салык,
көлемін жерге және мүлікке 50% негізгі төлемінен төмендету.
3. Шетел жабдығына, шикізат және материалға жобаны icкe асыратын кедейдің салықтан жартылай не толығымен босату.
Жеңілдік пен преференция размері негізгі қаржыдағы инвестиция көлеміне тәуелді.

Жеңілдік пен преференция беру шарты
Қарастырылған Заң бойынша жеңілдік пен преференция инвесторға жобаны icкe асыру үшін беріледі, егер онда инвестордың каржылық техникалык, ұйымдастыру мүмкіндіктерін растайтын құжаты болса.
Халықаралық қаржылық тоқырау экономикалык өсу карқынын төмендетіп, Қазақстан алдында макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандыратын жобаларды іске асыруды қойды. Ол экономикалық процесстерді реттеу және алға жылжуға қажетті.
Республиканың инвестициялық саясатына түзетулер енгізілді. Реттеудің барлық механизмі инвестиция шақырудың «Инвестиция» туралы Заңға өзіне негізделген, бұрынғы екі заң орнына.
Шетел инвестициясын жеңілдетуге, бiз әлемдік сауда оқып үйренуге зор мән бepyiмiз керек, оның ағыны мен даму тенденциясына әcipece назарды шетел инвестициясын өздеріне тартатын біздін негізгі бақталас елдердегі жағдайды бақылауға және кepiciншe жоғарғы инвестициялық қaбілeтi бар елдерді де. Қатаң бәсеке шартында бiз Қазақстан саудасын жоғарлатуға, соның ішінде, жаңа қорының инфрақұрылымын жасау жолымен.
Қазақстан Президенті маңында шетел инвесторлары Одағы құрылған. Форумдағы өз сөзінде Н. Назарбаев Қазақстан экономикасының бірнеше жолданған белгілер қатарын және жыл қорытындысы бойынша оң динамиканы атап көрсетті.
Қазақстан экономикасының көтерілуінің куәсі әсер ететін инвестициялық агенттердің алдын-ала берген жоғарғыдағы pейтингісі. Жиналыс қатысушыларының пікірі бойынша одан нәтижелі және мәселе шешуде нағыз құралға айналды.

2000 жылдағы шетел инвесторларының Қазақстан нарқына берген базасы

Қазақстан нарқын инвестицияға деген тартылымдылығы бойынша Сұрақ нәтижесі бойынша баға жалпы саннан %
Тартымды Жеткіліксіз Тартымды емес Аньқталмаған 90%
6%
2%
2%
Халықаларық салық және инвестициялық деректер негізінде нәтиже Қазақстан нарқының тартымдылығы ортаңғы деңгейден жоғары болды. Оның ішінде 72,5 % орта және кіші бизнесті, ал қалғандары (27,5%)- үлкен жобаларды ниет береді.
Өткен жылдарда Қазақстанда инвестициялық климатты жақсарту бағытында аз жұмыс жасалған жоқ бipey көп нәрсе icтey керек. Жеке алғанда заңдылық процесті жетілдіру және сот жұмыстарын жетілдіру қажет етеді, келісім-шарт шартын сауаттау тіжірибесі, инвестициялық дауды реттеу, салық келісімін қолдану тәжірибесі, қосылған бағаға салыққа алу, шетел жұмысшы күшін әкелуге байланысты сұрақтар. Онымен бұл бағытта көптеген жұмыстар жүргізіліп, 1999-2000 ж кезеңіне тікелей шетел инвестициясын енгізу бағдарламасы қабылданды, ведомствоаралық коммисия құрылды. Ол инвестициялық сұраныс дайындау туралы.
Қазақстан жемісі, шетел инвестициясын тартуда ең алдымен жоғарғы деңгейлі әлуметтік саяси турашылығымен түсіндіріледі және табиғи ресурстарымен, ең алдымен мұнай және газ. Сонымен қатар, Қазақстан инвестицияның климаты өте жақсы, ол бірнеше көрсеткіштермен сипатталады және жеңілдікті құқықтық және салық жүйелері; нарықтық және өндірістік инфрақұрылым; жоғары білікті персонал және осы факторлар туралы сапалы ақпарат шетел инвесторлары алдында басшы стимул болады. Қазақстан тікелей инвестиция жалпы көлемі; тұғындар басына шаққанда да үлкен.
Орталық азия экономикасында Қазақстан мәнінің өcyi; алдымен үлкен табиғи ресурстарды жасаумен байланысты (газ, мұнай, түсті және сирек кездесетін металдар 9 трлн $ бағаланады). Екінші маңызды фактор ол ҚР тиімді геостратегиялық жағдайы, орталық азия көлін қиылысында.
Ең соңында Қазақстан ТМД елдері арасында экономика мен
қоғамдағы даму процестері бойынша алда келеді. Шетел
инвестициясын тартуда мемлекет меншігін жекешелендіру жақсы
жағдай жасады. Елді дамыту бағдарламасында (Қазақстан — 2030
жыл) оған «орталық азиялық барысы» ролі берілген. Мақсатқа
жетуде төмендегідей міндеттерді шешу қажет: жаңа технологияны
енгізу, алдыңғы қатарлы техника және ноу-хау, iшкi сауданы
жоғары сапалы тауарлар мен қызметпен толтыру, отандық тауар
өндірушілерді қолдау мемлекет жағынан экспорттық және
импорттық өндірісті дамыту, шикізат базасын тиімді пайдалану,
менеджмент және маркетинг жаңа тәсілдерін енгізу, жаңа жұмыс
орнын жасау, жергілікті кадрларды тікелей оқыту жүйесін енгізу,
біліктілік деңгейін көтеру, өндіріс интенсификациясын қамтамасыз
ету, қоршаған табиғи ортаны жақсарту. Бүгінгі күні сенімді
айтуға болады, әлемдік қаржы тоқырауына қарамастан Қазақстан
инвестициясы жоспарда Тәуелсіз мемлекеттер Бірлестігінде ең
тартымды елдің бipi болып қалады. Қызылорда облысының кәзipгi экономикалық жағдайы материалдық өндірістің барлық аймағында инвестициялық белсенділіктің төмендеуімен сипатталады. 1999-97 жылда инвестиция 10063,9 млн. теңге, ал 2000 ж 4621,4 млн., 2001 жылдың 1 айында 2216 млн. теңге болды. 1995-97 жылдарда көлеміне жолдау жасағанда мемлекеттік инвестиция саясат обылыстың тығырықтаншығуына қабілетсіз, яғни, экономиканың материалдық - техникалық базасын қолдау
және қайта құруда. Инвестиция аймақтағы мұндай келеңсіз жағдай бірнеше себептермен сипатталады:
- ауыр қаржылық жағдай көптеген кәсіпорынның, қаржылық ресурстың жетіспеуі;
- банк кестесі мен салықтың жоғарылығы;
- қор жинағының негізгі қаржылық көзі амортизациялық есептеудің рөлінің төмендеуі;
- шетел қорының төмен келуі;
- жергілікті кәсіпкерлер мен облыс басшыларының менталитеті;
- шетел инвестиция тартудағы ақпараттың ашу;
- Инвестициялау әдісінің экономиканы төмендеуден өсу стадиясына көшipy кезінде, ең алдымен келеңсіз факторларды тоқтатып шаралар тобы жасалу қажет. Шетел қорды тартудың негізгі формасы болып тікелей шетел инвестициясы болып табылады. Сонымен қатар, 19 несие мен гранттар, халыкаралық қарсы институттары беретін. Шетел қорын тартудың арасында облыс үшін мәні бар тікелей шетел инвестициясы, ал тауар өндіру, технология, ноу-хау, алдыңғы қатарлы басқару тәсілдері және маркетинг, негізгі көзі болып табылады. Тікелей шетел инвестициясын енгізу формасы обылысымызда ол бipiккен кәсіпорын жасау, 100% шетел қоры бар кәсіпорын жасау, республикалық құқықтың адамы болып тіркелген.
Қызылорда облысында АҚ "Құмкөл-Лукойл", Қазгермұнай, Құатамлонмұнай, Қазалтен Ақниет, сонымен қатар, Харрикейн-құмкөл мұнай 90% шетел қоры бар, бipaқ шетел инвесторлар алдымен мұнай газ өндірілетін сала кәсіпорындары қызықтырады. Жеке жоба бойынша АҚ "Южнефтегаз" жекешелендірілді, ол компания "Харрикейн Хайдрокарбонс ЛТД" пайда болды, ал 6 жыл ішінде 290 млн $ меңгерді. 2001 ж мұнай өндіру көлемі 3,4 млн теңгеге көбейді. "Мұнай газды утилиттеніру жобасын icкe асты, бағасы 65100 мың %. АҚШ оңтүстік корея LG фирмасымен келісім сөз жүргізілуде, шетелдіктерге 85% Қызылордаға 15% бөлігі тиеді.
Қуатамлонмұнай кәспорнына қоныс және көміртегіні өндіруге лицензия берілді, инвестиция келісім бойынша 10 жылға, бағасы 67,0 млн. АҚШ $. Біріккен кәсіпорын Қазгермұнай 2005 жылға дейін 291,39 млн. АҚШ $ инвестиция меңгеруді жоспарларды. Құмкөл-Лукойл АҚШ-ң негізгі қызметі мұнай, газ және мұнайлы газ кең орындарын барлау және меңгеру, Харрикейн Құмкөл мұнай АҚШ, бөлігін 50%, Лукойл 505 кіреді. Көмірсутегі шикізатын барлау және зерттеу жобасына қаржыландыру туралы келісім аяқталмағандықтан, инвестиция көлемі әлдеде дәлденуде. Облыста біріккен кәспорын Қазалтен бар, ал Оңтүстік корея Алтен фирмасы кәсіпорын аллюминии тәрелке өндіруге бағытталған. Инвестиция көлемі 210 мың $ қaзipгi кезеңде 92 % меңгерілмеген 10 мың $ келесі жылға қалдырылды. Қазақ - түрік біріккен кәсіпорны Ақниет өндірістік — коммерциялық бағытпен айналысады. Ағымдағы жылы 55 мың $ инвестиция жинақталды. Жыл басынан олар 35,2 тонна нан өнімдерін, 5,5 т балмұздақ, 6,9 млн. теңге өндіріс товарлары icкe асты. "БАСФ" фирмасы (Германия мен келісім жасалды, күріш плантациясына гербицид қолдануға және "ФНМ" АҚ шікізат әкелуге қарсылық ресурс бөлінді, 1 млн $ жуық. Қaзipгi кезеңде облыс бойынша гербицидпен 13,5 га күpiш плантациясы өңделді, сонымен қатар, "Айдан-фнм" АҚШ 500 мың дойчмаркіге шикізат алынды, ал қалған сумма жабудың және шикізатпен жабылады. "Юкселер" (Туркия) ферманы тepi өңдейтін фабрика салуға 300 мың $.
2. Инвестициялық екпінділік және оның ерекшеліктері

2.1. Инвестициялық саясат

Шетел инвестицияларының салалық құрылымын зерттеу дәлелдегендей, шет ел инвесторының өндірістің өндіру салаларына, бipiншi кезекте: мұнай, руда және металл өнімі ерекше көңіл аударылуда.
Шетел инвестицияларының шикізат бағыттылығы республика экономикасының, құрылымындағы диспропорцияны алдынғы дәрежесінен біршама күшейтеді. Бұл жағдайда пайданың үлкен бөлігі (оның ішінде дайын өнім түpi: мұнай өнімдері, металлургия өндірісі, түрлі-түсті металдар өндірісі, яғни, Қазақстан экспортының нeгіiзгi статьялары) шет елдерде қалуда. Осы жағдайда тікелей инвестициялар сыртқы қарыз күйінде өз iciн білдіріп, экономикалық дамуға кepi әсер етуде.
Инвестициялық болжамына еліміздің экономикасының жалпы жағдайы мен оның даму фазасы, валюталық, қаржылық және несиелік салалардағы жағдай, кедендік режим, инфляция деңгейі, валюталық қор тұрақтылығы, несие қойылымдарының өлшемі, жұмыс күшінің құны мен оның жұмыс өнімділігімен жұмыс персоналының квалификациясына сәйкестігі, т.б. өз әсерін тигізеді.
Қазақстандық экономика сыртқы ақша салушылар бip қатар ерекшеліктермен атап айтқанда ipi нарықтық потенциалмен, бай табиғи ресурстарымен, стратегиялық жұмыс орнымен және де ең нақтысы арзан жұмыс күшімен өзін тарта білді.
Шетел капиталының ағынын кеңейту мақсатында белгілі шараларды қабылдай отырып, шет ел капиталын реттеу шаралары туралы және ұлттық экономикалық қауіпсіздік туралы ұмытпау қажет. Шетел компаниялардың ұлттық экономикасының басым қопшілігінің басып алуы ұлттық өндірістің дамуына еліміздің әлеуметтік және саяси аспектілеріне бөгет жасап, бүтіндей экономикалық жоспарда тepic әсер eтyi мүмкін.
Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту тұрақты заңдылық сипаттас. Шетел инвестиция көлемі өсуде, олардың аумақтық және салалық құрылымы да өзгеруде. Шетел инвестициялары Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық есептерінің шешуіне әсерін тигізеді. Дегенмен, жасалған талдау нәтижесі бойынша, шетел инвестицияларын тарту үрдісі болашақта өз дамуына мемлекеттік тұрғыдан бip қатар шараларды талап етеді. Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүргізілуі, осы шаралардың жақсы нәтижесіне тікелей байланысты.
Экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін нeгiзгi дамыту бағыттарының бipi - мұнай-газ саласы, сонымен қатар, приоритеттік бағыт энергетикалық ресурстарды тиімді дамытуға аударылуда. Егер бүгін жылына 20-30 млн.т. мұнай өнделсе және бұл көрсеткішті 60 млн. т-га дейін көтеруге болады, онда 2005 жылда бұл деңгей 74-75 млн. т. өcipy жоспарланып отыр. 1998 жылы газ өндірісі 8,9 млрд.куб.м. құрады, бipaқ тауарлық газ көлемі жалпы өндіріс көлемінің 50% құрады.
„Қазақстан 2030" стратегиялық болжамы бойынша республика бюджетіне тек мұнай өндірісін дамыту есебінен 800 млрд.доллар пайда түcipy жоспарланып отыр. Мұнай газ кешенінің дамуында инвестициялық белсендіктің басты бағыты - әлем нарығына көмipcyтeгi шикізатын көліктендіру мәселесі және iшкі нарық пен экспортқа шығаруға отандық өндіруші зауыттарына мұнай мен газды терең өндіру жұмыстарын көтеру. Осы бағытта ipi шетел капитал ағымына ерекше мән берілуде. Мұнай-газ өндірісіне жинақы тікелей шетел салымдары 1999 жылы 3,8 млрд.доллар сомасын құрады, бұл жалпы көлемнің жартысынан астамы.
Мұнайгаз саласының негізгі мәселелері болып мыналар саналады:
-Импортқа газ қойылымдары, iшкі газ желілерінің
(трубопровод) жоқтығы, негізгі тұтынушылардың газ кен
орыннан алыс орналасуы;
-Кешен кәсіпорындарының жоғарғы дебиторлық және
кредиторлық қарызы;
-Мұнай өндіріci кәсіпорындарының жеткіліксіз техникалық
жабдығы, осының салдарынан шикізат өнім деңгеін төмен және
шығарылатын өнімнің ассортименті аз.
Мұнайгаз кешенінің дамуы Қазақстанның инвестициялық
кешен, құрылыс материалдары және осы сияқты т.б. маңызды
экономика салаларының тұрғызылуына күшті импульс болып
табылды. Қaзipгi таңда мұнай экспортерлары болып саналатын
мұнай өндірушілері мұнайды импортна шығаруда, ceбeбi, iшкі
мұнай желісі тұтынушы мен өндіруші арасын байланыстырмайды.
Экономика салаларының дамуы приоритетіне принципінің жүзеге асуына тікелей байланысты. Осы принциптің жүзеге асуына өз кезеңінде қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешкенде өндірісті жаңарту негізінде экономикалық өсімнің тұрақтылығын қамтамасыз eтiлyi өз әсерін тигізеді.
ТМД елдерінің аумағында экономикалық кризис инвестициялық үрдістің мүмкіншіліктерінің шектеді. Экономикалық төмендеу шарттарында 90-жылдары халықтың онсызда өмір деңгейін одан әpi төмендетпеуіне барлық күш салынды.
Жинақ Қорының төмендеуі еңбек құралдарын жаңартумен сүйемелденеді, әcipece бұл жағдай тау-металлургиялық, жанармай-энергетикалық кешендер саласында ерекше орын алды. Осының барлығы бүтіндей өндірістің даму деңгейін анықтады.
Минералдық шикізат қоры мен жанармай-энергетикалық қорын жинақтап және жоғарғы квалификациялық кадрларын дайындай отырып, Қазақстан өзінің қазба байлық және бастапқы шикізат өндірісі индустриясын тұрғызды. Сонымен қатар, республиканың көп профильді қaзipгi машина жасау базасы мен жоғарғы дайын тауар өнімін шығару өндірісі жоқ. Ғылыми сиымдықты, техникалық күрделі өнім шығаратын сала жоқтың қасы. Халық тұтыну тауарларының индустриясы аз дамытылған, химиялық, мұнай-химиялық, мұнай және газ өндіру өнімінің потенциалы жеткіліксіз қолданылады. Қaзipгi таңда қолданылатын қондырғылардың 75% бүгінгі күн талабына сәйкес келмейді және ауыстыруды талап етеді. Осыған байланысты ұлттық экономиканы құрылымдық қайта құру қажеттілігін туындайды. Бipaқ осы жоспарда өткізілетін шаралар өте көп қаржы салдарын қажет етеді. Мұндай қаржы Қазақстанда жоқ. Сондықтанда қазір шетел инвестицияларын тарту мәселесі бірінші орында.
Қазақстандағы шынайы инвестициялық жағдай республиканың экономика саласында қатысуға көптеген шетел инвесторларын тартуда. Инвесторлардың назарын аудартқан бағыттардың бipi - республикамыздың минералдық-шикізат базасы.
Қазір республикада тараған қаржы салу әдісі өндіріс кәсіпорындарын басқару, кейіннен бұл кәсіпорындарды бақылау акциялар пакетін сатып алып, өз меншігіне аудару.
Соңғы аталған жағдай әcipece ерекше орында, ceбeбi, шетел инвесторлары мекеменің жекешелендіру мәселесі мен бақылау пакетін сатып алу мәселесіне зор ықпал білдіреді. Бұл шаралардың барлығы тәуелсіз кеңесшілердің бақылауымен және тек тендерлік механизм арқылы өткізілуде.Мысалы, осындай шетел инвесторларының салымы— шетел
инвесторының қатысуымен пайда болған мұнай-газ өндіру саласында - „Тенгизшевройл" (Атырау облысы);„Арман", „Теңге"(Маңғыстау облысы) кәсіпорындары. Мұнай - газ секторындағы жағдай мынадай. Мұнай мен газ өндірісі Қазақстан республикасының ең приориоритеттік де пайдасы мол өндірілетінің бipi. Қазақстанда 180-нен астам мұнай - газ кен орны табылған, оның тек 60 ғана зерттелуде. Мұнай - газ саласының потенциалды мүмкіншіліктері өте үлкен. Қaзipгi таңда республиканың зерттелген көмірқышқыл шикізат қорлары өте үлкен. Ол 2,1 млрд.т. мұнайдың, 0,7 млрд.т газды конденсатын, 1,7 трлн,м газды құрайды. Сонымен қатар, Каспий теңізінің жеріндегі және теңіздің өзіндегі болжамдық қорлар келесі көрсеткіштермен бағаланады: мұнай бойынша-12 млрд. т., газды конденсаты бойынша 1,6 млрд.т., табиғи газ бойынша 5,9 трлн. м.
Потенциалдық қор бойынша мұнай өндірісі республикада өcyi тиіс және де болжамдық баға бойынша 2005 жылға дейін — 100 млн.т., ал 2015 ж. - 170млн. т. құрау керек.
Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында мұнай мен газдың 90% өндіріледі. Қазақстанда соммалық қуаты жылына 19 млн.т. тең 3 мұнай өндіру зауыттары бар. Оның бipi - Атырау мұнай өндіру зауыты (МӨЗ) толығымен өзінің шикізатымен жабдықталған, ал Павлодар мен Шымкент МӨ3 Батыс Ciбip мұнай өндірісіне жобаланған.
Қазақстанның мұнай — газөндірісі өндіріс көлемі бойынша басқа салаларға қарағанда ерекше орын алады. Мұнай өндірісінің бүгінгі деңгейі Қазақстанның минималды ішкі талаптарын қамтамасыз етеді. Шетел инвестицияларын тарту саласындағы республиканың жүргізетін саясатына ерекше назар аударған компаниялар арасында Шеврон, Мобил, Амоко, Тексако, және т.б. осы сияқты ipi әлемге белгілі компанияларды атауға болады.
Қазақстандағы мұндай мұнай компанияларының жұмысы мұнай өндіру саласы отандық экономикадағы инвестиция салымына ең ыңғайлы саланың айқын дәлелі. Мұнай кен орындарын зерттеумен байланысты жобалар бойынша тікелей инвестицияларының жалпы көлемі АҚШ- тың 32,3 млрд.доллармен бағаланады, көмірқышқыл қорларын зерттеумен байланысты жобалар бойынша — 8,2 млрд. доллармен бағаланады.
Каспий теңізінің 34 теңіз кенорындарын өндірумен байланысты ашылатын мүмкіншіліктер көптеген инвестиция салымдарын талап етеді. Қазақстандық және шетел экспертерінің тәжірибелері бойынша жинақы шығындары 160 млрд. кенорынды бастапқы зерттеу кезеңінде, яғни мұнай өндірісі басталғанға дейін салынған.
Heгiзгi инвестициялық приоритеттер Қазақстан
республикасының стратегиялық даму бағдарламасын нақты
анықтайды. Шетел қаржыларын 1-ші кезеңінде тарту
макроэкономикалық тұрақтылықтың жетістілігіне әкелді. Ендігі
жұмыс — осы icтi микродеңгейіндегі реформалар. Бұл
материалдық өндірісте құрылымдық өндеулер негізінде экономикалық өсімді қамтамасыз етеді. Шетел инвестицияларының энергиялы шикізат кешеңіне тарту өз мәнін тұрақты сақтайды, бipaқ қaзiргi приоритеті болып бүгiнгi күннің талабына сай инфрақұрылымды (көліктік, телекоммуникациялық) және мұнай өндірісін құру саналады.

Инвестиция қауіптілігі

Кез-келген инвестициялық жобаның жүзеге асуы әрдайым қауіптіліктермен байланысты, олар инвестиялық жобаның жүзеге асыру шарттар туралы мәліметтің толықсыздығымен және ауытқуларымен туындайды.
Болашақ экономикалық жағдаймен сұраныстың болжамы жуық шамада ғана алынады, ceбeбi бұрыңғы ақпарат негізінде өте көп мағлұмат алу мүмкін емес.
Жобаны жүзеге асырудағы қауіптіліктердің ең маңызды түрлерімен себебтері болып келесілер саналады:
- Экономикалық заңдылықтың сұрақсыздығымен және қaзipгi
экономикалық жаңаймен, инвестициялау шарттары мен
пайданы пайдаланумен қауіптілік;
- Сауда операциялары мен қойылымдарына қойылатын
әртүрлі шектеулерді енгізу мүмкіншіліктерімен, шекараның
жабылуымен және т.б. осы сияқты себебтермен байлансты
сыртқы экономикалық қауіптілік;
- Елдегі саяси жағдайдың анықсыздығы, елдегі және аумақтағы
қолайсыз әлеуметтік саяси өзгерістердің қayіптiлiгi;
-Техника мен технологиялардың бағалары, параметрлерінің
динамикасы туралы ақпараттың толық және нақты
болмауы;
- Нарыктық конъюнктураның, валюта курстарының, сессия беру шарттарының өзгepicтepi;
- Өндірістік-технологиялық қауіп (қондырғының бұзылуы,
авариялар, өндірістік брак, т.б.).
- Қатысушылардың мақсатының, мүдделерінің және қатысу
шарттарының белгісіз болуы;
- қатысушы мекелерінің қаржы жағдайы мен репутациясы жайлы ақпараттың толық және нақты болмауы (төлемсіздігі, банкрот болып жариялануы, келісім-шарт міндеттемелерінің жайылуы).
Инвестициялық жобаны жүзеге асырудың ұйымдастыру - экономикалык механизмі қауіптілік дәрежесін төмендетуге бағытталған шаралардан тұру керек. Осы мақсатта қорлардан резерв құруға технологияны өзгерту немесе дамытуға, т.б. арналған қосымша қаражат қарастырылады. Сонымен қатар, осы аталған механизм инвестициялық жоба қатысушыларының міндеттемелері мен ережелерін өзгерту сценарийін, оны жүзеге асыру шарттарын өзгерту мүмкіншіліктерімен байланысты жағдайларды ecкepyi тиіс.
Кез-келген мағыналы инвестицияларда пайда қауіптіліктерді жоюдың келесі 2 жолы қарастырылған: әртүрлі қауіптіліктерден сақтану; қayiптiлікті бақылау мүмкіншіліктерін немесе қауіптілік шарттарында басқару мүмкіншіліктерін анықтау. Басты сақтандыру стратегиясының инструменті- пайда салынатын инвестиция мен қayiптiліккe қоса төленетін қосымша қаражаттың жинақы суммасынан жоғары болған жағдайда ғана қаражат салу. Дегенмен, бұл концепция барлық қауіптіліктер бірнеше, нақты таңдалған инвестиция объектілеімен үйлестірген жағдайда ғана пайдаға келеді. Тәжірибеде тек аз экономикалық топтармен қаржы ұйымдары ғана осы мүмкіншілікке ие болады.
Жоғарыда аталған инвестициялық жобаны жүзеге асыру механизмін тұрақтандыру шаралары салушы қатысушыларынан қосымша шығындарды талап етеді. Бұл қосымша қаражаттар инвестициялардың экономикалық тиімділіктерін есептегенде ecкepiлyi тиic. Бұл қосымша шығындар инвестициялардың экономикалық тиімділіктерін есептегенде ecкepілyi тиic.
Инвестициялық жобаны жүзеге асыру анықталмаған шарттары мен кауіптілігі алдын-ала болжамдауға келмейді. Жобаны жүзеге асырғанда экономикалық заңдылықта, басқару шаруашылығында үздіксіз өзгерістер пайда болады. Сондықтанда инвестициялық жобаны жүзеге асыру схемасы осы аталған өзгерістерді тұрақты бақылау жағдайларын ecкepyi тиіс.
Жоба тұрақтылығын бағалаудың ең кең таралған жолы-"шығынсыздық нүктелерін" анықтау.
Шығынсыздық талдау мақсаты-саудадан түскен қаржы сатылған өнімнің қаражатына тең жағдайындағы тең салақтылық нүктесін анықтау. Сату көлемі (және сәйкесінші өндіріс көлемі) осы нүктеден төмен болса, онда кәсіпорын шығынға ұшырайды, ал түскен пайда салынған ақша тең нүктеде кәсіпорын өз жұмысын шығынсыз жүргізеді. Шығынсыздықты талдау өндірістің қай нүктеден бастап шығынға ұшырауын, қай нүктеде пайда алатынын анықтау үшін қажет. Шығынсыздық нүктесін өндірілген өнімнің физикалық бірліктердің көрсеткіштерінен немесе өндірілген қуаты пайдану денгейіне анықтауға болады. Сатудан алынған пайда шығынсыздық нүктесінде-шығынсыз сату құнын, ол осы жағдайдағы өнім бірлігінің құны шығынсыз сату бағасын бейнелейді. Егер өндірістік бағдарлама әртүрлі өнімдерден тұратын болса, онда кез-келген шығынсыз сату көлемі үшін өнімге қойылатын әртүрлі құндары болуы тиіс.

2.2. Инвестициялық екпінділікке әсер ететін факторлар
Қазақстан нарықтық қатынастарды құру кезеңіне аяқ басты дегенмен осы қатынастарға өту шаруашылық байланыстарының жоюылумен, экономикаға әсер ететін механизмдердің жоқтылығымен, күрделі финанстық жағдайымен және инвестициялық белсендіктің төмендеуімен сипаттайтын кризис шартында орындалады.
Сонымен қатар, қaзipгi таңда инвестициялар деңгейінің төмендеу тенденциясы байқалуда. Оның күрт өзгepyi республика инфрақұрылымдарының көптеген объектілерінің жағдайы төмендеуде және өндірістік секторда техникалық артта қалуымен білінді.
Инвестициялардың аса жетіспеушілігімен олардың өндіріске еңгізу тиімсіздігі өндірістік мақсаттық обьектілері бойынша қаражат салымдары құрылымының өзгеруіне әкелді. Негізгі құралдар негізінен icтeп тұрған мекемелердің қайта құрылуына бағыттала бастады. Осы мәселелерді шешу жолында осы жағдайдың барлығы экономиканы кризис дағдарысынан шығару процесін төмендетті.
Инвестициялық белсенділіктің төмендеуін анықтайтын келесі факторлар тобын белгілеуге болады. Макродеңгейде олар:
- жалғасушы инфляция;
- инвестициялар аймағындағы мемлекеттік саясатты жүргізудегі
кемшіліктер;
- жинақы сұраныстағы жылжулар, бұл өз кезегінде нарық
болашағын бағалауда анықсыздыкты тұдырады.
Инфляция темптерінің күрт азаюы инвестициялық белсенділіктің өсуіне әкелді. Инвестиция процесстерін басу, олардың қарқындылығын күшейтетін факторларды нейтрализациялау шарттарында инвестициялық ортада туындайтын жағымсыз тенденцияларды жеңуге нақты мүмкіншілік пайда болды. Инфляция темптерінің төмендеуі инвестициялық белсенділікті күшейтуге жеткіліксіз шарт емес. Мағыналы шамада бұл мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу нәтижесіне байланысты. Оның негізгі бағыттары:
1. Көптеген меншік формасын дамыту негізіндегі тізбектік
инвестициялық процесстің орталықтан тыс орыннан
басқарылуы;
2. орталықтандырылған инвестиция есебінен кәсіпорындарды
мемлекет тұрғысынан сүйемелдеу;
3. орталықтандырылған салымдарды орналастыру және
инвестициялық жобаларды конкурстық негізде қаржыландыру;
4. кәсіпорынның iшкi жинақтау көздерінің маңызын
инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін көтеру;
5. бірлесіп мемлекеттік келісім-шарттық қаржыландыру
тәжирибесін кеңейту;
6. инвестицияға бағытталған қаржылардың жұмсалуын
мемлекеттік бақылау арқылы күшейту.

Макродеңгейдегі мәселеге жалпы көз қарас
Біріншіден, өнімге сұранымдық шектеулері жоқ обьектілерге қаражат көп салынады;
Екіншіден, инвестициялық салу саласында приоритеттер мен жеңілдіктер жүйеге құрылғанда, мемлекеттік қаржыландыру қарқындап төмендеді.
Үшіншіден, бағыттары бойынша инвестициялардың құрылымына өзгерістер еңгізілуде. Өндірістік мақсаттық обьектілерге инвестиция үлесі күрт азайды.
Инвестициялық жұмысты мемлекеттік реттеу механизмінің жоқтығы, қаржылық - несие саясатындағы қателіктер нарық заманыңда ең күшті тұрақтылығымен көзге ілінген инвестициялық тартымды болуына әкелді. Осындай салаларға, негізінен, мұнай және газ өндірісі жатады. Бұл салардың басқа салаларға қарағанда инвестиция көздерін құруда ерекшеліктері көп және шексіз экспортты мүмкіншіліктерге ие. Осы жағдайлар Қазақстандағы жалпы инвестициялық белсенділік деңгейін анықтады, бұл ұлттық экономиканы ұзақ мерзімге болжам жасауға бағытталған өте маңызды фактор.
Барлық факторлар ұзақ мерзімді инвестициялық ресурстарды тарту мүмкіншіліктерін шектейді, осының салдарынан инвестициялық белсенділік төмендейді, ceбeбi инвесторларға ең тартымды да қарсы салуға тиімді болып өзін-өзі тезарада ақтайтын, жоғары тиімділікті шаралар (жаңа техниканы, прогрессивті қондырғыны ресурстарды жинақтайтын технологияларды еңгізу және көптеген т.б. шаралар) қарастырылған салалар саналады. Мұндай шаралар салыстырмалы түрде жүзеге асырылады, ал қарсы шығындарды осы жағдайда өте төмен, бұл тез арада қосымша пайда алуға және көрсетілген мерзімде алынған қарыздар ең олардың өсірмелерін қайтаруға мүмкіндік береді.
Қaзipгi таңда Қазақстан өкіметінің жүргізіп отырған экономикалық саясатының нeгiзгi мақсаттарының бipi болып қаржы тұрақтылығын орнату, осының есебінен Қазақстандық экономиканың инвестициялық белсенділігін көтеру мақсатталып отыр.
Осылайша, инвестициялық стратегияны құру барысында ерекше көңіл өндірісті сәйкес деңгейде сақтауға аударылуда, ceбeбi, бүгінгі өндірестегі кәсіпорынның нық өндірістік келбеті ертең динамикалық нарық жағдайында кәсіпорынның банкрот болып жариялануына әкелуі мүмкін. Инвестициялық стратегияның зерттемелері қойылған мақсаттардың орындалуын салымдардың жоғарғы тиімділігіне және аз шығын мен қауіптіліктерге әкелуін қамтамасыз етеді.

3. Инвестициялық жобалар бағасы

3.1. Инвестициялық жобаның құрылымы

Жобаланған, таратылатын және icкe асырылатын инвестиция инвестиция жоба формасын қабылдайды.
Инвестициялық жоба - жобалайтын және icкe асырылатын ic-шаралар тобының әртүрлі салалар мен экономика сферасына қосылған қор, мақсаты оны ұлғайту. Инвестиция жобаны тарату жаңа немесе қалпына келтірілген техникамен жабдықталған өндріс пен кәсіпорын жасаумен бөлімшеге және әртурлі жұмыстар жүргізе байланысты, жер бөлігін арендаға алып, оны құрылыс салуға дайындау, инженерлерік зерттеулер жүргізу, өндіріс ие кәсіпорын тұрғызуға құжаттар дайындау, кәсіпорын жасауға қажетті кадр, шикізат алу өндірлетін өнімді таратуды ұйымдастыру.
Инвестициялық жобаның мәселесін зерттеулер негізі тусінігі болып, жобаның өмірлік циклы есептелінеді. Жобаның пайда болу және жою арасындағы уақыт жобаның өмірлік циклы.
Тәжірибеге сүйенген жобаның өткен жағдайын фаза (кезеу) деп атайды. Жобаның таратылуының кезек фазасының сызбасы.
1.И алдындағы фаза
2.И мүмкіндігін талдау
З.ТЭО алдын-ала
4.ТЭО
5.И мүмкіндігін туралы баянда
6.И фаза
7.Келісім- шарт жасау және сөйлесу
8.Жобалау
9.Құрылыс
10. Маркетинг
11.0қыту
12.Пайдалану фазасы
13.Қабылдау және іске қосу
14..Жабдықты ауыстыру
15.Ұлғайту, инновация
Инвестиция алдындағы фаза - Инвестиция жоба
фазасы, онда анықталады:
-Инвестиция мүмкіндіктері;
-Жобаның техника- экономикалық негізі бағалау;
-Жобаны алдын- ала таңдау;
-қаржыландыру сызбасы;
-Инвестиция фаза - Инвестиция жоба фазасы, онда
жүргізіледі;
-жобаны icкe асырудың қаржылау, құқының, ұйымдастыру негізі
орнатылады;
-технология алу және жіберу;
-контракт жасау және оны талдау;
-жер алу, құрылыс жұмысы, жабдықты орнату;
-өндіріс маркентенгі;
-жұмысшыны топтау және оқыту;
-өндірісті пайдалануға беру;
Пайдалану фазасы - осы фазаға тауар өндіру және қызмет
көрсету басталады, инвестиция қосылған қор қайтарылады.
Инвестор жобаны критерийларға сәйкес жұргізуі керек,
пайдалану фазасына қатысты. Осының негізінде оған
жеңілдіктер берілген.
-жалпы
-техникалық
-ұйымдастыру-басқару
-қаржылау
- экономикалық
–бюджеттін тиімді.
И жобаны жасау және талдау төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
-Инвестиция идеяның қалыптасуы;
-Инвестиция мүмкіндікті зерттеу.
-Жобаны техника-экономика негізі.
-Жер бөлігі алу немесе арендалау.
-Құжат дайындау.
-Жобалық құжатты дайындау.
-Құрлыс-монтаждық жұмыстарын icкe асыру;
-объектіні пайдалану, экономикалық көрсеткіштердің
мониторингі.
Инвестиция кәсіпорын толық ғылыми-техникалық, және өндіріп циклін өнім жасаудың және оның элементтерін қамтиды.
Ғылыми зерттеу, құрастыру жұмыстары, өндірісті кеңейту және қайта құру, жаңа өндіріс жасау, өндірілген өнімді шығаруды ұйымдастыру.
Инвестицияға түсінік қалыптасады:
1. идеяның пайда болуы және негізі,
2. техникалық шешімінің инновациялық патенттін,
экологиялық талдау жасау.
3. Сертификаттың талаптың орындалу қажеттігін тексеру.
Инвестициялық мүмкіндіктерді жоба алдында зерттеуге кіреді:
- адын-ала өнімге сұранысты зерттеу;
- өнімнің бағасының базистік ағымдағы, болжамдық деңгейін
бағалау;
- қатысушылар құрамын және жобаны таратудың ұйымдастыру-
құқықтық формасы бойынша дайындау;
- негізгі-рұқсат құжатын дайындау;
- жобаның ТЭО тарауы бойынша баға дайындау, жобаның
тиімділік бағасы;
- келісім құжаттарын дайындау;
- нақтым инвесторға арналган инв. ұсыныс жасау;
Жобаның техника-экономиканың негізіне (ТЭО) кіреді
- толық масштабты маркетингтік зерттеулер жүргізу (ұсыныс және сұраныс, баға, нарық негізгі бақталастар, сұраныстың тиіділігі)
- өніді шығару;
- түсіндірме қағазын дайындау;
- негізгі- рұқсат құжаттарын дайындау;
- техникалық шешімдерді жасау;
- құрылыс, архитектуралық -жобалау шешімдері;
- инженерлік қамтамассыз ету;
- азаматтың қорғаныс және қоршаған ортаны қорғау шаралары;
- құрылыс ұйымын сипаттау;
- құрылысқа қажетті деректер;
- кәсіпорынның басқару жүйесін сипаттау;
- смета - қаржылық құжат (күрделі шығындарды есептеу, жылдық
түсім есептеу т.б );
- жобаға байланысты қayiптi есептеу;
- жобаның icкe асу мерзімін жоспарлау;
- жобаның коммерцияық тиімділігін бағалау;
- жобаның бюджеттік және экономикалық тиімділігін талдау;
Келісім- шарт құжаттарын дайындауға кіреді:
- теңдерді дайындау және кeлiciм-шарт нәтижесі бойынша;
- инвестормен келісім жүргізу;
- техникалық құжат жасау және объектіге әpi қарай жобалауға
тендер дайындау;
жұмыс құжаттарын дайындау;
жұмыс сызбасы кезеңімен жобалық есептеу кұжатын
стандарт емес технологиялық жабдықтарды дайындаушыны
анықтау;
құрылыс және монтаждау жұмыстарын іске асыру этапында орындалады:
- жабдықты орнату;
- қызметкерлерді оқыту;
- өнімді әкелуге шарт дайындық жобасының жоспарын жасау;
- өнімнің алғашқы партиясын шығару;
Объектіні пайдалану және экономикалық көрсеткіштер мониторингі кезеңінде жүргізіледі:
- өнімді сертификаттау;
- диллерлік желі жасау;
- сервистік қызмет көрсету және жөндеу орталығын жасау;
- экономикалық көрсеткіштердің жасалған объект, кәсіпорын,
өндірістің ағымдағы мониторингі.
Бұл аталған шаралар уақытқа байланысты және ұйымдастыру технологиялық ойға байланысты инв. процесс болады.
Инвестиция жобаның жиынтығы соңғы мақсатты бағыты бар инв. бағдарламаны құрайды. Бұл бағдарламаның көлеміне байланысты, мемлекеттік, аймақтық салалық сипатта болады.
Инвестицияық жоба болу керек:
- экономикалық тиімді;
- экономикалық нәтижелі және шығынға сәйкес;
- экологиялық пайдалы;
- тұрғындар қолдауы керек;
Инвесторлар үшін табиғатты қорғауға бағытталған жобаларға
қызығушылық болады;
- су ресурстарын басқару және суларды тазарту;
- қатты қалдықтарды утилиттеу
- энергия және жылу жабдықтау;
- қалалық көлік;
- ластануды төмендету.
Бұрынғы жаңалау ол жаңа құрылым жасау емес:
- жақсы қатынас қамтамсыз ету (шығын-пайда)
- жергілікті (шығын-пайда) есепке алу;
- бағалау және мониторинг мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- инвесторға қажетті ақпарат көлемін және форматы.
Инвестициялық жоба анализына кіргізіледі:
1. Жобаның сипаты: шешілетін мәселе мәні, қажеттілігі, қалай icкe
асырылады, нәтижесі қандай болады, тұрғындардың жобаға
көзқарасы жобаның іске асу графигі;
2. Алынатын пайдасы: экономикалық экологиялық,
технологиялық, менеджменті дамыту;
3. Жобаны қолдаушылары: қажетті тәрбиесі, қаржылық тарихы,
жобаға енгізген қосымшасы, жобаны қызықтырған ceбeбi;
4. Жобаның бағасы: негізгі бағаның есептелуі;
шығындарды тарату:
- жер бөлу;
- жабдықтар;
- жұмысшы күшін жалдау;
- жұмысшылар / негізгі қор;
- жергілікті / сыртқы шығындар.
5. Қолданылатын технология және жабдық көздері, сенімділігі,
қолданылатын энергия, шетел көмегінің қажеттілі, өндіруші ел,
қайта өңдеу қажеттілігі
6. Жобаның экологиялық негізі:
жоба туралы экологиялық ақпараттың болуы, экологиялық бақылау мен технологияның болуы, экологиялық міндеттер.
7. Іске асыру: көлемі және араласуы, қолданушылары, сауданың
дамуына әсер ететін факторлар.
8. Норма мен ережеге сәйкес келуі экологиялық, нормативттік және
құқықтық заңдамаларға сәйкес келуі;....