Қазақша әңгіме: Ыбырай Алтынсарин (Қара батыр)

Қара батыр деген ерді бала күнінде Түрікпен елінің жортуылшылары ұстап алып, еліне апарған соң қой бақтырыпты.

Аш, жалаңаш сақтап, жөнді тамақ бермеген соң бала қойдың далада сүтін сауып ішіп, сонымен күн көріп жүріпті.

Бір күні бала далада қамығып жылап отырғанда, алдына бір қарға келіп қонады. Бала қарғаға айтты:

— Қарғалар-ау, қарғалар,
Қанды көрсе жорғалар,
Тұмарымды алсана,
Біздің елге барсана,
Сағынып жүрген әкеме,
Тұмарды бере қалсана.

Қарға бір қарқ етті де, ұшып кетті. Бір мезгілде сауысқан келіп қонды.

— Ай, сауысқан, сауысқан,
Өлесксе жеп тауысқан,
Тұмарымды алсана,
Елге бара қалсана ...

Сауысқан шық-шық етті де, ұшып кетті. Келіп тырна қонды.

— Ұзын мойын тырналар,
Қайыры бар мырзалар,
Тұмарымды алсана,
Елге бара қалсана. . . Тырна тыррау-тыррау деді де, ұшып кетті.

Келді қаз.

— Әй, қаздар-ау, қаздар-ау,
Сізге бар-ды наздар-ау,
Тұмарымды алсана,
Елге бара қалсана ... Қаз қаңқ-қаңқ етті де ұшып кетті.

Келді акқу.

— Көлден ұшқан қуларым,
Құс төресі туларым,
Тұмарымды алсана,
Елге бара қалсана ... Аққу тоқталыңқырап, көлденеңдеп тұрды да, ол да ұшып кетті. Біраздан соң қарлығаш келді.



— Әй, қарлығаш, тамыр-ай,
Жауда болдым қалар-ай,
Тұмарымды алсана,
Елге бара қалсана. . .

Қарлығаш ұшып олай кетті, ұшып былай кетті, ақыр қимай келіп, баланың қолына қонды.

Бала ойлады: Әкем тұмарымды көріп таныса да, қай елде екенімді біле алмас; бұған бір белгі салайын деп, өзінің қолын пышақпен шаншып қанатты да, қанымен тұмар үстіне Түрікпен елінің таңбасын салды. Сөйтіп болған соң, тұмарды қарлығаштың мойнына байлап, елінің, әке-шешесінің жерін айтып, ұшырып қоя берді.

Қарлығаш ұшты аспанмен, баланың айтқан жоспармен, асқар-асқар таулармен, айдын шалқар көлдермен, батпақ-лай шөлдермен, түрлі-түрлі жерлермен; қос қанатын қамшылап, аспаннан қатер көрінсе, таса жерді жамшылап, үстінен тері тамшылап, неше мерзім жерді өтті, неше мерзім елді өтті, нақ отыз күн болғанда, бір ауылға сол жетті, баланың айтқан ауылы осы ма деп, меңзепті.

Бұл ауылға келген соң, қарлығаш әр үйдің төбесіне қонып, адамын байқап жүрсе де, баланың айтқанына ешқайсысы ұқсамайды. Сөйтіп шаршап қалғып отырғанда, бір ыңырсыған кемпірдің даусы шықты. Құлағын салып қараса, кемпір айтады:

— Ау, шырағым-құлыным,
Маңдайымда тұлымым,
Көлге біткен құрағым,
Жалғыз ұлым шырағым!
Жау алды ма білмедім,
Су алды ма білмедім,
Аң алды ма білмедім,
Жөнінді біліп, шырағым,
Құрбаның боп өлмедім,
Жиырма төрт ай болды,
Мен жалғызды көрмедім!...

Сен тұра тұр деп кемпірді тоқтатып, шал айтады:

— Жалғыз біткен тал шыбық,
Келбетің келген қарағым,
Бір дерегің білуге,
Дүниені кезіп қарадым,
Аш 6уpaдай жарадым,
Он екі мүшем секілді,
Аш күзендей бүгілді,
Таулардың насат тасындай,
Берік-ақ еді сүйегім,
Өрт шалғандай егілді.
Қайда да кеттің, сұңқарым,
Үміт еткен тұлпарым,
Бір көрсетіп алмады,
Сол ғана болды-ау іңкәрім.

Сонда бір жас қыз бала әке-шешесін тоқтатып сөйлейді:

— Нар кескен деген алмастай,
Асыл еді негізің,
Бірге туған егізім,
Сен тұрғанда ойлаушы ем,
Арғымақ ат мінермін,
Асыл киім киермін,
Тең-құрбымнан ілгері,
Мен жарқырап жүрермін,
Биіктен талап тілермін,
Ойын-күлкі сауықпен,
Қызық дәурен сүрермін.
Егізімнен айрылып,
Ақша беттен қан кетті,
Көңілімнен жан кетті,
Желкілдеп шықкан көк шөптей,
Жап-жас қана күнімде,
Міне бізден сән кетті.
— Әй, қартымыз, қартымыз,
Көзіңнің жасын тартыңыз,
Мен бүгін бір түс көрдім,
Әжептәуір іс көрдім,
Түсіме жору айтыныз:
Қолдан ұшқан сұңқарым,
Қайта қонып жүр екен,
Үйірден жойған тұлпарым,
Қайта келіп жүр екен,
Бірге туған құлыным,
Үйге келіп жүр екен.
Бізге Құдай берген-ді,
Кісі көрмес өлген-ді.
Баба-түкті Шәшті-Әзіз,
Нақ сарт болып кетпесе,
Хабар алып шырақтан,
Бір қарлығаш келген-ді...

Бұл сөзді есіткен соң, қарлығаш тіп-тіке шал-кемпірдің алдына қонды. Бейшаралар жылап-сықтап тұмарды алып, таңбасынан Қара батыр Түрікпенге барғанын білісті.

Сонан соң ат жаратып, адам жиып, Түрікпен жұртына барып, көп тарту-таралғы беріп, баласын алып қайтты дейді.