Әңгіме: Пунктуациялық ережелер
Нүкте
§ 1. Нүкте хабарлы сөйлемдерден және екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден кейін қойылады (§1, 3, 7, 10, 13-тарды қараңыз, мұндағы жақша ішінде көрсетілген цифрлар II тараудағы “Пунктуация ережелерінің” параграфтарына сілтейді[1]).
§ 2. Нүкте әрі қарай кең түрде баяндау болатынын ескертетін сөйлемнен кейін қойылады (II тараудағы §2-ты қараңыз).
§ 3. Қыстырма сөйлемді алу үшін ашылған жақшаның алдындағы сөйлем аяқталып, оған тиісті тыныс белгілерінің бірі қойылған болса, қыстырма сөйлемнен кейін жақшаның ішінен нүкте қойылады.
Мысалы: Ендеше, егер рұқсат етсе, сонда түсейік. Бүгін ас ішетін жеріміз де жоқ. Жататын қуысы болса болады. (Итбайдың бұлай деуіне себеп – қызын көрейін дегендік еді.) (С.Мұқанов).
§ 4. Драмалық шығармаларда әр сөйлеуші кейіпкердің атынан кейін нүкте қойылады. Мысалы:
Петр. Бұл немене?
Амангелді. Біле алмадым... Сақал мен мұртқа бір кезек келген сияқты (Ғ.Мүсірепов).
Кейіпкердің атынан кейін ремарка (автордың түсіндірме сөздері) келсе, ол кіші әріппен жақша ішіне алынады да, нүкте жабылған жақшадан кейін қойылады:
Амангелді (атып тұрып). Кешігіп қалыпсыз, мырза! (Ғ.Мүсірепов).
С ә у л е (аз уақыт үнсіз). Перизат, сен байқайсың ба?(Ә.Әбішев).
Пьесадағы кейіпкердің сөзінің ішінде келген ремаркаға байланысты тыныс белгісі былайша қойылады:
а) Ремарка екі сөйлемнің арасында тұрып, өзінен кейін айтылған сөйлемге (не сөйлемдерге) байланысты болса, кейіпкер сөзінің ремаркаға дейінгі сөйлемінен кейін (яғни ашылатын жақшаның алдынан) сол сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады. Ремарка жақшаға алынады да, бас әріптен басталып жазылады, жабылған жақшаның ішінен нүкте қойылады, жақшаның сыртынан ешқандай тыныс белгісі қойылмайды, кейіпкер сөзінің екінші бөлігі бас әріптен басталып жазылады:
Петр.Ендеше, жөніңді біл, шығарма үніңді. (Амангелдіге.) Сен бара тұр, мерген, бір айналып соғарсың.(Ғ.Мүсірепов).
Т е м і р. Еһ, тентек қарындасым! (Қол алысып.) Ризамын, жаным, бәрін де естідім.(Ә.Әбішев).
ә) Ремарка кейіпкер сөзінің ішіндегі бір сөйлемнің арасында болса және мағына жағынан соған тікелей қатысты болса, жақшаға алынып, кіші әріптен басталып жазылады, жақшаның алды-артына және ішіне ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Кейіпкер сөзінің ремаркадан кейінгі жалғасы кіші әріптен басталып жазылады:
Амангелді.Жоқ, қарағым, ескі еншіден құтылғалы келдік де. Бірақ (әйелге жақындап) жаңа еншіні тізе бүгіп, жалынып сұрап аламыз ба? (Ғ.Мүсірепов).
§ 5. Кейіпкердің айтқан сөзіне тікелей қатысы жоқ, автордың түсінігі ретінде айтылған ремаркадан кейін, көбінесе, жақша ішіне нүкте қойылады:
М ы р қ а л. Інісі бар болсын! Менде Абзалдан басқа іні бар ма? (Телефон шырылдайды.) (Ә.Әбішев).
Қ о з ы. Кіре бер шатырға. Күткенін естіртуім керек. (Баян шатырға кіреді. Қозы Қодарға келеді.) Амандық ағадан емес пе еді, Қодар мырза! (Ғ.Мүсірепов).
Е с к е р т у. Мұндайда нүкте жақшаның сыртына қойылуы да мүмкін.
§ 6. Дәйексөздің, келтірілген мысалдың қайдан екенін, иесін көрсететін сөздер жақшаға алынады. Егер ашылған жақшаның алдында ешқандай тыныс белгісі болмаса, жақша жабылған жерге нүкте қойылады:
Қансонарда бүркітші шығады аңға (Абай).
Егер ашылған жақшаның алдында нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі не көп нүкте тұрса, нүкте жақшаның ішіне қойылуы мүмкін:
Егер жау берілмесе, оны құртар болар! (М.Горький.) Бұлақты таудан арна ақса, Теңіз болар аяғы.(Жамбыл).
§ 7. Бас әріптерінен немесе басқы буынынан шартты түрде қысқартылып алынған адам, кітап, газет, журнал, шығарма т.б. аттарының сол қысқартылған әрпінен не буынынан соң нүкте қойылады: Н.В.Гоголь, Конс.Симонов, С.Мұқанов, А.Құнанбаев, Шығ., I том.
§ 8. Тағысын тағы, тағы сондайлар, тағы басқа деген сөздер қысқартылып қолданылғанда, олардан кейін нүкте қойылады: т.б., т.с., т.т.
Бұлардан басқа қысқартылып нүкте қойылатын сөздер: ж. – жыл; ғ. – ғасыр; сек. – секунд; мин. – минут; сағ. – сағат.
§ 9. Мынадай қысқартуларға нүкте қойылмайды:
а) Бас әріптерден және буындардан қысқарған сөздердің әріптерінің немесе буындарының арасына нүкте қойылмайды: КазМУ, ауатком.
ә) Ұзындық, көлем өлшемдерінің және басқаларының қысқартылып қолданылатын шартты белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, см, га, л, V (вольт), А (ампер), С (Цельсий).
§ 10. Санамалы нөмірді (ол нөмірдің алдынан кей жағдайларда § белгісі тұруы да мүмкін) белгілейтін айшықсыз (жарты жақшасыз) қолданылған цифр не әріптен кейін нүкте қойылады.
Ш.Уәлиханов өзінің “Қарқаралы округы болысының қыстаулары” атты мақаласында кісі аттарынан қойылған микротопонимдерінің әрбір руға тәндігін айтқан.
1.Надан Тобықтының қыстаулары: Қошқар, Қазанқап сайы, Көрпетай т.б.
2. Төлеңгіттер қыстауы: Төлебике сайы...
3. Тарақты руының қыстаулары: Матайадыр, Жотан, Текебай... (Т.Жанұзақов).
Цифрдан немесе оның орнына алынған әріптен кейін жарты жақша (айшық) қойылса, одан кейін нүкте қойылмайды:
Теңеу сөзге белгілі бір жұрнақтар қосылу немесе кейбір сөздердің тіркесуі арқылы жасалынады.
а)сөзге -дай, -дей... жұрнақтары жалғануы арқылы...
ә) сөзге -ша, -ше жұрнағы жалғануы арқылы...
б)секілді, сықылды, тәрізді... сөздерінің тіркесуі арқылы...(Қазақ тілі оқулығы.)
§ 11. Кітаптағы тақырыптардың атынан кейін нүкте қойылуы да мүмкін.
[1] “Анықтағыштағы” пунктуация ережелері синтаксистік құрылысқа қарай (мысалы, сөйлемнің соңына қойылатын тыныс белгілері, оңашаланған айқындауыштың тыныс белгілері т.б.) баяндалды. Мына “Қосымшада” әрбір тыныс белгісінің жалпы қай орындарда қолданылатындығы туралы ережелер жинақтап берілді. Жазып отырған адам белгілі бір тыныс белгісінің өзі күдіктенген жеріне қойылатын-қойылмайтындығын осы “Қосымшаға” қарап тауып ала алады. Ал оны дәлірек білгісі келсе, “Пунктуация ережелері” деген тараудан қай бапты (параграфты) қарау керек екендігі көрсетілді. Сонымен қатар “Қосымшада” пунктуация тарауында айтылмаған кейбір ережелер берілді. Мысалы, драмалық шығармалардағы тыныс белгілері, тырнақшаның қолданылуы т.б.
Үтір
§ 1. Үтірмен сөйлемдегі қаратпа сөздер, қаратпа сөз тізбектері бөлінеді.
Нақтылы біреуге арналмаған, жалпылық-белгісіздік мағынасы бар сөздер мен сөз тізбектері де үтірмен бөлінеді.
§ 2. Сөйлемдегі қыстырма сөздер, сөз тізбектері және сөйлемдер үтірмен бөлінеді.
§ 3. Үтірмен сөйлемдегі одағайлар бөлінеді.
§ 4. Бәсе, жә, қош, құп, жарайды, мақұл, дұрыс сияқты сөздер үтірмен бөлінеді.
§ 5. Сөйлемдегі иә, жоқ, мә, мәңіз деген сөздер үтірмен бөлінеді.
§ 6. Үтір сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына қойылады.
§ 7. Сөйлемдегі оңашаланған айқындауыш мүшелер үтірмен бөлінеді.
§ 8. Сияқты, ретінде, қатар, емес, түгіл деген сөздермен келген және -дай, -дей, -тай, -тейжұрнақтары қосылған тізбектер де үтірге алынады.
§ 9. Қарамастан, қоспағанда, есептегенде деген сөздерге аяқталатын сөз тізбектері үтірмен ажыратылады.
§ 10. Үтір құрмаласқа енген жай сөйлемдердің арасына қойылады.
§ 11. Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі хабарлы сөйлем немесе сөйлемнің бір бөлігі болса, одан кейін үтір (және сызықша) қойылады.
Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі өз алдына сөйлем болмай, оған үтір қойылған болса, екінші бөлігінің алдынан да үтір қойылады.
§ 12. Бірнеше сөзден құралған күрделі қос сөздердің арасына үтір қойылады.
§ 13. Бірдей немесе әр келкі тұлғада қайталап келетін жеке сөздер мен тіркестердің араларына үтір қойылады.
§ 14. Ол – ол ма, бұл – бұл ма, ол – ол болсын деген тіркестер сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен бөлінеді.
Нүктелі үтір
Цифр немесе әріптер арқылы санамаланып айтылған сөйлем¬дерден кейін нүкте, нүктелі үтір, кейде үтір қойылады. Санамалап айтылған бірыңғай сөйлемдердің әрқайсысынан кейін нүкте қойылса, әрқайсысы бас әріптен басталып жазылады. Мысалы: Барлық сілтілердің төмендегідей ортақ. химиялық қасиеттері болады:
1) Олардың концентрациялы ерітіндісі жануарлар мен өсімдіктер тканін бұзады.
2) Сілтілер майларды сабынға айналдырады.
3) Сілтілер ертінділерінде лакмустың және фенолфталеиннің түсі өзгереді (“Химия” оқулығынан).
Санамалап айтылған бірыңғай құрылымдардың (конструкциялардың) арасына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылса, олардың әрқайсысы кіші әріптен басталып жазылады. Мысалы: Жалпы жанрлар теориясынан фольклорлық проза жанрлары теориясын бөліп алатын болсақ, оның мынадай басты-басты (түбегейлі) міндеттерін атап көрсетуге болады.
Олар:
а) прозалық фольклорды басқа қара сөздерден, күнделікті жай әңгіме және әдеби көркем прозадан ажыратудың ғылыми негізделген критерийлерін анықтау;
ә) прозалық фольклордың өлең үлгісіндегі фольклордан айырмасын белгілеу;
б) халық прозасының өз ішіндегі жанрлық топтар мен бөлшектерді айырудың принциптерін айқындау (С.Қасқабасов).
Санамаланып келетін конструкциялар бір-бірінен әріптер немесе цифрлар арқылы дараланып көрсетілмеуі де мүмкін. Мысалы: Шешім (орысша развязка) – шығарма сюжетінің де шешуші кезеңдерінің бірі; суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған “үкімі”; адамдар арасындағы қарама-қарсы тайталастардың, күрделі күрестердің бітуі; түрліше тағдырлар тартысынан туған нақты нәтиже; оқиғаға қатысушылардың ең ақырғы хал-күйі; күллі құбылыс-көріністердің соңғы сахнасы (З.Қабдолов). Практикада санамалап айтылған құрылымдардың араларына нүктелі үтір қойылып, келесілері бас әріптен басталып жазылатындары да болады. Санамаланып айтылған конструкциялардың алдында қос нүкте тұрса, одан кейінгі сөйлем екі түрлі басталады: егер араларына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылып, әрқайсысы кіші әріптен басталатын болса, біріншісі де кіші әріптен басталады, ал араларына нүкте (кейде нүктелі үтір) қойылып, әрқайсысы бас әріптен басталатын болса, біріншісі де бас әріптен басталады (жоғарыдағы мысалдарды қараңыз).
§ 4. Мазмұны әуендес болып келетін бірыңғай сөйлемдердің әрқайсысынан кейін нүктелі үтір қойылады:
1) Біз Алатаудай ел едік, – Теңемек болды ойға жау;
2) Біз тасыған теңіз сел едік,– Теңемек болды шөлге жау;
3) Біз атып болған таң едік, – Түн етпекші болды жау;
4) Біз әлемге жарық күн едік, – Өшірмекші болды жау. Жау ма бізді бөгейтін?! Жау ма бізді жеңетін?! (Жамбыл)
Қос нүкте
§ 1. Бірыңғай мүшелердің алдынан келген жалпылауыш сөзден кейін қос нүкте қойылады.
§ 2. Салалас құрмаластағы біріне-бірі түсінік болып келген және өйткені, себебі деген жалғаулықтар түсіп қалып жасалған жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады.
§ 3. Төл сөздің алдынан келген автордың сөзінен кейін қос нүкте қойылады.
§ 4. Әрі қарай санамалап кететін бірыңғай сөздердің, сөйлемдердің алдынан келетін жалпылауыш мәнді сөйлемнен кейін кос нүкте қойылады.
§ 5. Бірыңғай мүшелерден бұрын келген мысалы, атап айтқанда деген қыстырма сөзден кейін қос нүкте қойылады.
Дефис
Дефистің қойылатын жерлері:
1. Қайталама қос сөз бен қосарлама қос сөздерде сөз аралығына қойылады: ауыл-аймақ, туған-туыс, қайта-қайта, шоқ-шоқ т.с.с.
2. Күшейтпелі шырай түзетін күшейткіш буыннан кейін қойылады: қып-қызыл, әп-әсем, жап-жақсы т.с.с. Алайда ақ, көк сөздеріне күшейткіш буын үстелгенде, дефис қойылмайды: аппақ, көкпеңбек (ап-ақ, көп-көк емес).
3. Реттік сан есім араб цифрымен берілсе, одан кейін келетін зат есімнің алдынан дефис қойылады: 5-сынып, 6-қабат, 1-орын т.с.с. Сондай-ақ сан есімнен кейін -ыншы/-інші қосымшасы жалғанса да, арасына дефис қойылады: 6-ыншы, 7-інші т.с.с. Алайда сан есім рим цифрларымен берілсе, дефис қойылмайды: ХХІ ғасыр, ІІІ сессия т.с.с.
4. Сан есім затсымақтанып (А.Байтұрсынұлының термині), одан кейін септік жалғаулары жалғанса, арасына дефис қойылады: 5-ке 4-ті қосса, 20-ны 2-ге бөлсе т.с.с.
5. Топтау үстеулері немесе топтық сан есімдерден кейін дефис қойылады: алты-алтыдан, екі-екіден, бір-бірлеп т.с.с.
6. Екі сан есімнің тіркесуінен жасалған болжалды сан есімдердің арасына дефис қойылады: екі-үштерде, отыз-қырықтарда, үш-төрт т.с.с.
7. Басқы әріп түрінде қысқарған сөзден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан қойылады: ҚазҰУ-ға, БҰҰ-дан т.с.с. Алайда буын түрінде қысқарған сөздерден кейін келген қосымшаның алдынан дефис қойылмайды: ауаткомға, ұжымшарда т.б.
8. Шетелдік компания немесе шетелдік тауар (өзге тілдің әріптерімен жазылған) атауларынан кейін қосымша жалғанғанда дефис қойылады: Toshіba-ға, «Henkel»-ден т.с.с.
9. Техника маркаларын көрсететін шартты белгілерден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан дефис қойылады: ТУ-104-ті, ДТ-54-пен т.с.с.
10. Ұзындық, салмақ т.б. өлшемдер қысқартылып берілген кезде шартты белгілерден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан дефис қойылады: см-дей, кг-нан, 10°-қа т.с.с.
11. Нысан ретінде қолданылған жеке әріп немесе қосымшадан кейін дефис қойылады: ә-нің сөз соңында келмейтіні, а-дан басталатын сөздер, - да-ға жалғанады, -ық/-ік-пен салыстырғанда т.с.с.
12. Араб тілінен енген әл артиклінен кейін дефис қойылады: Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни т.б. Алайда хан, би, бек, шешен т.б. сөздерінің алдынан дефис қойылмайды: Абылай хан, Әйтеке би, Жиренше шешен т.с.с.
13. -мыс, -ақ, -ау, -ай демеулік шылауларынан бұрын дефис қойылады: келіпті-мыс, айтады-ақ, сен-ақ, сәулем-ау, қалқам-ай т.с.с.
14. Есімше тұлғаларынан кейін келетін өткен шақ қосымшаларының (-ды, -ді) алдынан дефис қойылады: келетін-ді, баратын-ды т.с.с.
15. Қосымшалар жеке-дара қолданылғанда алдынан дефис қойылады: - лар/-лер жалғауы, -ын/-ін қосымшасы, - лы/-лі жұрнағы т.с.с.
16. Парсы тілінен енген беймаза, бейбақ, бейшара, намағлұм т.с.с. сөздердің құрамындағы бей-, на- префикстері сөзге жалғанбай, жеке қолданылғанда, дефис қойылады.
17. Е көмекші етістігі жеке келгенде, дефис қойылады: е- етістігімен тіркеседі, е- етістігінен кейін т.с.с. 18. Сөз жолға сыймай қалған кезде тасымалдау үшін дефис қойылады: Темірқа-зықтан, шаруашы-лық т.с.с. 19. Мәтіннің соңында пайдаланған әдебиетті көрсетуде дефис шартты белгі ретінде қолданылады. Алматы, 2016. - 267-б.; - Астана, 2015. - 368 б.
Леп белгісі
§ 1. Леп белгісі көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлемдерден соң қойылады (II тараудағы § 10-14-тарды қараңыз).
§ 2. Ерекше бір көңіл күйіне байланысты көтеріңкі дауыспен бұйыру, өтініш мағынасында айтылған сөйлемдерге леп белгісі қойылады (II тараудағы § 13-ты қараңыз).
§ 3. Ұранды сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады (II тараудағы §15-ты қараңыз).
§ 4. Ерекше көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздер мен жоқ, иә деген сөздерден кейін леп белгісі қойылады (II тараудағы § 48, 65-тарды қараңыз).
§ 5. Ерекше мән бере көтеріңкі айтылған атаулы сөйлем сияқты сөздерден кейін де леп белгісі қойылуы мүмкін: “Иегі ителгінің тамағындай” деп қызықтырған, асықтырған қалыңдық! Ділда!Мұның жары! (М.Әуезов.)
§ 6. Сәлемдескенде айтылатын, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін леп белгісі қойылады (II тараудағы § 9-ты қараңыз).
Көп нүкте
§ 1. Сөйлеуші белгілі бір себептермен (қатты асып-сасу, ентігу, тұтығу, әлсіреу т.б.) сөздерін, ойын бөліп-бөліп айтқанда, бір сөздің ішіндегі әріптердің арасына немесе сөйлем ішіндегі сөздердің арасына, ал ойы бітпей қалғанда, сөйлемнің соңына көп нүкте қойылады:
Құдайберді есікке көзімен нұсқап:
– Адам бола ма?!. Болар ма!.. Інілерің міне... Кім боларын... Не көрерін қайдан... білейін, – деді. (М.Әуезов.) Ж-ж-жоқ... мен... өзім барам... – А... с...с...қар, – деді Ботакөз талықсыған дауыспен (С.Мұқанов).
§ 2. Көп нүкте алынған цитаттың бас жағынан, ара-арасынан және соңынан сөйлем не сөздер қалдырылған жерге қойылады (II тараудағы § 17-ты қараңыз).
§ 3. Жазушы айтып келе жатқан оқиғаның жалғасын созбай, әрі қарай тоқтатады да, көп нүкте қояды.
Абайдың ілгері созып келе жаткан оң қолы жібек шымылдыққа тиген кезде, алдынан қарсы қозғалып келе жатқан Тоғжанның ыстық саусақтары мұның бетіне тиіп еді. Дірілдеген демдері қосылып, ыстық еріндері енді айрылмастай табысқанды...(М.Әуезов).
§ 4. Айтылып келе жатқан ойға кенет, тосын, күтпеген немесе өте алшақ жатқан нәрсе (оқиға, зат, қимыл т. т.) қосылып кетсе, оның алдынан көп нүкте қойылады:
XIX ғасырда қазақтың жалпы халықтық тілін негіз еткен үлгілерге Абай, Ыбырайдан бастап, қазақ әдебиеті уәкілдерінің мұралары, ауыз әдебиеті нұсқалары, шығыс классик әдебиетінің қазақша жырланған үлгілері, баспасөз, оқулықтар, сөздіктер, медицина, ветеринария тақырыптарына жазылған көпшілік кітапшалар және... христиан дінін уағыздайтын миссионерлік әдебиет жатады (Р.Сыздықова).
Мұнда және сөзінен кейін тұрған христиан дінін уағыздайтын әдебиет алдыңғы санамаланып айтылып келе жатқан әдебиеттерден мүлде алшақ әрі күтпеген әдебиет түрі, өйткені дінді уағыздайтын тіл (мысалы, ислам дінін) қазақтың жалпы халықтық тілін негіз етпейді, сондықтан христиан дінін уағыздайтын әдебиет те тілдік өзге бір нормаларға сүйенген болу керек деп отырғанда, бұл әдебиеттің де жоғарыда аталып келе жатқан топқа қосылғаны тосын, кенет нәрсе болып табылады.
Жақша
§ 1. Қыстырма сөйлемдер не сөз тіркестері жақшаға алынады.
§ 2. Белгілі бір сөздерді түсіндіру үшін оның аудармасы, синонимі т.б. беріледі де, жақшаға алынып жазылады:
1900 жылдың желтоқсанында шетелге “Искра” (“Ұшқын”) газетінің бірінші нөмірі шықты. Газеттің атынан соң “Ұшқыннан жалын лаулайды” деген нақыл сөз (эпиграф) жазылды.
§ 3. Алынған сөйлем, дәйексөздің және мысал қайдан, кімдікі екенін көрсету үшін, оның соңынан жазылған кітаптың аты, авторы т.б. жақшаға алынады:
“Абайға сүтпен кіріп, сүйегіне сіңген әдебиет үлгісінің бірі – халық әдебиеті деп едік... Бірақ ол мұның да қызығын ерте тояттап, ескірген ел даналығын көп ұзамай-ақ өзіне мұра санаудан қалған сияқты” (Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы. “Ғылым” баспасы, 1966, 296-бет).
§ 4. Драмалық шығармалардағы ремаркалар (автордың түсіндірмелері) жақшаға алынады:
Амангелді. Миша! (Жайнаққа.) Әкет мыналарыңды! (Жайнақ Жапарларды айдап кетеді.) Миша, аман қайттың ба? (Амандасады.) (Ғ.Мүсірепов.)
§ 5. Мәселенің талас я күдікті екендігін көрсетіп, оқушының назарын аудару үшін, біреуден келтірілген дәйексөздің ішіндегі жеке сөздерге не сөйлемге қойылатын леп, сұрау белгілері жақшаға алынады.
§ 6. Келтірілген мысал не дәйексөздің ішіндегі белгілі бір сөздерді не сөйлемдерді санамалап көрсету үшін, жол-жөнекей қойылатын цифрлар (не әріптер) екі жағынан жақшаға алынады:
(1) Жасыл желегін бүркенген қарағайдың арасымен жүріп отырып, (2) Асқар көлдің қабағына шықса, (3) мұз бетінде бірсыпыра кісі сырғанақ теуіп жүр екен. Мұнда үш сөйлем бар... (“Қазақ тілі грамматикасы”).
Тырнақша
§ 1. Дәйексөз тырнақшаға алынады.
Алынған дәйексөз бірнеше азатжолдан құралған болса, әр азат жол бөлек-бөлек тырнақшаға алынбайды. Тырнақша дәйексөздің басталған жерінен ашылып, біткен жерінен бір-ақ жабылады.
§ 2. Шығарманың ішінде келтірілген үлкенді-кішілі хаттар тырнақшаға алынады.
Кейде тырнақша хаттың әрбір азатжол сайын ашылып отырады да, ең соңынан барып бір-ақ жабылады. Бұл – өте сирек қолданылатын ереже. Мысалы, С.Мұқановтың “Ботагөз” романындағы Асқардың, Кенжетайдың хаттары:
«Ботагөз!..
Амантай!..
Екеуіңнің аттарыңды қағазға түсіргеннен кейін, аяғына не сөз қосарымды білмей, бірнеше минут дағдарып отырмын»...
“Сен берген аманатты Сағит қолыма тапсырды...(осылай кете береді де, тырнақша ең соңғы Омбы 1919 жыл 6 қаңтар дегеннен кейін жабылады.)
§ 3. Диалог емес төл сөз тырнақшаға алынады (II тарау, § 117-ты қараңыз).
§ 4. Объект етіп алынған жеке сөйлемдер, сөздер не сөз тізбектері, сондай-ақ әріптер, буындар тырнақшаға алынады:
Енді “шұбар” деген сөзге “жаман” қосылып, “Жаман шұбар” аталу тарихынан (С.Мұқанов) “Жаз шықты” деген сөйлемнің бастауышы – “жаз”. Дауысты “а” дыбысы – жуан дыбыс. “Ат” – көп мағыналы сөз.
“Тарақ” деген сөздегі “та” буыны – ашық буын.
Е с к е р т у. Арнаулы кітаптарда, оқулықтарда (грамматикаларда), әдістемелік құралдарда т.б. бұлар тырнақшаға алынбай, басқа әріп түріндегі шрифтімен (курсив, қара шрифт т.б.) терілуі мүмкін.
§ 5. Мақал, мәтелдер, афоризмдер сөйлем ішінде келтірілгенде тырнақшаға алынады.
§ 6. Дәйексөз ретінде келтірілмей, сөйлемге оның ажыратылмайтын мүшесі ретінде берілген біреудің сөзі тырнақшаға алынады.
§ 7. Де дәнекерінсіз айтылып, заттанып кеткен төл сөздер тырнақшаға алынады.
§ 8. Біреудің айтқанынан алынған жеке-жеке сөздер тырнақшамен жазылады:
Ырғызбайдың осындай көпшілігі бас қосқан кеңесінде Зере сөйледі.
– ...Бірі дарақы мақтаншақ, бірі ұрда-жық, даңғой атанғанда, осындай көп жиын үстінде масайып, оспадарлық қылам деп, сондай атақ алатын! – деді.
Соңғы айтқан “мылжың”, “мақтаншақ”, “даңғой” дегендері осы арада шынымен төрт көзі түгел отыр еді (М.Әуезов).
§ 9. Кекету, ажуалау және кері мағынада қолдану үшін айтылған сөз (не сөздер) тырнақшаға алынады.
Ақ көңіл Ақаң “баланың” сырғытпасын сезген жоқ (Ғ. Мұстафин.) Қоян “батыр” қорыққаннан зыта жөнелді (Ертегіден). Распутиннің “тәрбиесіне” түскеннен кейін, бақыттың “кілті” кімнің қолында екенін Алексей көрді (С.Мұқанов).
§ 10. Зауыт, фабрика, комбинат, трест, шаруашылық, ұйым, машина маркасы, ұшақ т.б. қойылған аттар тырнақшаға алынады. Ал олардың жалпы ресми атаулары тырнақшаға алынбайды:
“Азовсталь” зауыты, ал Алматыдағы ауыр машина жасайтын зауыт; “Актюбрентген” зауыты, “Красный Октябрь” фабрикасы, ал Алматыдағы кондитер фабрикасы; “Карагандауголь” тресі, “Растовуголь” комбинаты, “Донбасс” көмір комбайны, “Уралец” экскаваторы,“Ертіс” пароходы, “У-2” ұшағы, “Волга” машинасы, “Қазақ тілі” қоғамы.
§ 11. Газет, журнал, кітап, шығарма, қаулы, кино т.б. аттары тырнақшаға алынады:
“Ана тілі” газеті, “Парасат” журналы, “Жалын” альманахы, “Абай” романы, “Шаттық” симфониясы, Абайдың “Жарқ етпес қара көңлім не қылса да” деген өлеңі, “Дала қызы” суреті, “Топайкөк” әні, “Көзімнің қарасы” (ән және өлең), “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” пьесасы, “Аққу көлі” балеті.
§ 12. Кейбір ойын, әдет-салт аттары тырнақшаға алынады:
“Қол ұстату”, “шаш сипату” деген атақты ырымдар осы. Үлкендер зор меженің бірі деп білетін өмір белі “ұрын бару” болса, Абай содан асты.(М.Әуезов). Ұзақты сары күнін балапан қуу, асық ойнаумен өткізген балалардың түнгі ермегі – “ақсүйек”, “соқыртеке”, “бурақотан” сияқты ойындар (С.Мұқанов).
Ескертулер. 1. Атындағы деген сөзбен келген атақ тырнақшаға алынбайды:
Әл-Фараби атындағы университет, Ғ.Мүсірепов атындағы мектеп, Абай атындағы бірлестік (ал “Абай” бірлестігі.)
2. Мекеме, ұйым т.б. ресми атаулары (толық немесе қысқартылған) тырнақшаға алынбайды:
Тұтынушылар одағының қызметкері. Мемлекеттік банкінің бөлімшесі.
3. Телеграф агенттіктерінің аттары тырнақшаға алынбайды:
Ассошиэтед Пресс агенттігі, МЕН агенттігі.
4. Кітаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде, пікірлерде автордың аты-жөнінен кейін жазылғанда тырнақшаға алынбайды:
Ғ.Мұстафин. Өмір белестері. Алматы, 1984.
Сұрау белгісі
§ 1. Сұрау белгісі сұраулы сөйлемдерден кейін қойылады.
§ 2. Сұраулық мәнін ерекше көтеру үшін кейде бірыңғай мүшенің әрқайсысынан кейін сұрау белгісі қойылуы мүмкін (II тараудағы §8-ты қараңыз).
§ 3. Автор мәселенің талас я күдікті екендігін көрсетіп, оқушының назарын аударғысы келгенде, немесе бір пікірге келісе алмайтындығын білдіргенде, дәйексөздің ішінде белгілі бір сөзден не сөйлемнен кейін жақша ішіне алып не сұрау белгісін, не леп белгісін, не екеуін қатар қояды, кейде бір белгінің өзін екі-үш қайталап қояды. бұл, көбінесе, сын-библиографиялық шығармаларда кездеседі:
Осы сөйлемді аудармашы былай аударады: "Гүлді орамал жауып, төрт таған столға қойылған суретке (?) телмеңдей қараған бадана көзінде еміне тіленген жалыныш, үміт болғандықтан, Левин соған қарауға да шошиын деді”. Мұнда аудармашы сөзге сөз тауып, сан жағын ғана сақтаған: ломберный стол – төрт таған стол (?), салфетка – орамал, образ – сурет (?), выражение – болғандықтан, устремленных – телмеңдей, в больших – бадана, страстная – еміне. (Ә.Нұрпейісов “Анна Каренинаның” аудармасы).
Поэмадағы кейбір олақ құрылған сөз тізбектері мен әсерсіз шумақтарды да айтпай кетуге болмайды:
Еңбек – кеме, матрос – мен кемеде,
Оны сүймек сыбаға пешенеме (?!) (Қ.Шаңғытбаев, “Ақын және өмір шындығы” )
Сызықша
§ 1. Сызықша бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылады.
§ 2. Сызықша бірыңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан қойылады.
§ 3. Алдында жалпылауыш сөзі бар бірыңғай мүшелерден кейін сөйлем аяқталмаса, ең соңғы бірыңғай мүшеден соң сызықша қойылады.
§ 4. Диалог төл сөздің алды-артынан (егер төл сөзден кейін автор сөзі тұрса), тырнақшаға алынған төл сөздің артынан сызықша қойылады.
§ 5. Сызықша жалғаулықсыз салаластардың арасына қойылады.
§ 6. Оңашаланған айқындауыш мүшелердің екі жағынан сызықша қойылады.
§ 7. Бірыңғай сұраулы мүшелерді немесе сұраулы сөйлемдерді жинақтап тұратын әйтеуір деген сөз түсіп қалған жерге сызықша қойылады:
Ісінгендіктен бе, таяқтан әлсірегендіктен бе – денесі зілдей ауыр екен. (С.Мұқанов).
§ 8. Оңашаланған айқындауыштың алдынан сызықша қойылады.
§ 9. Сонда, сонша, сондай, соншалық, сол, мынау, мынадай деген сөздерге аяқталған тіркестен кейін жеке сөйлем тұрса, бұл сөздерден кейін сызықша қойылады.
§ 10. Мекен, уақыт, сан шендестігін білдіретін сөздердің арасына сызықща қойылады (ол -дан жалғауы мен шейін шылауының мағынасын білдіреді): Мойынты – Шу темір жолы. Институтта күніне 6-8 сағат лекция болады. Машина сағатына 30-45 километрден жүріп отырып, жолдың жартысына келіп қалды.
Бұларды белгісіздік-жалпылық және болжалдық мағынасындағы қос сөз сан есімдермен шатастырмау керек. Олар дефис арқылы жазылады: Кермеге төрт-бес ат қатар байланыпты (мұндағы төрт-бес болжалды сан есім). Екі-үш күннен бері жаңбыр жауып тұр (мұнда да екі-үш – болжалды сан есім).
Рәбиға Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). Астана: Елорда, 2000, - 532 б. ISBN: 9965-06-023-1
[/right]
§ 1. Нүкте хабарлы сөйлемдерден және екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден кейін қойылады (§1, 3, 7, 10, 13-тарды қараңыз, мұндағы жақша ішінде көрсетілген цифрлар II тараудағы “Пунктуация ережелерінің” параграфтарына сілтейді[1]).
§ 2. Нүкте әрі қарай кең түрде баяндау болатынын ескертетін сөйлемнен кейін қойылады (II тараудағы §2-ты қараңыз).
§ 3. Қыстырма сөйлемді алу үшін ашылған жақшаның алдындағы сөйлем аяқталып, оған тиісті тыныс белгілерінің бірі қойылған болса, қыстырма сөйлемнен кейін жақшаның ішінен нүкте қойылады.
Мысалы: Ендеше, егер рұқсат етсе, сонда түсейік. Бүгін ас ішетін жеріміз де жоқ. Жататын қуысы болса болады. (Итбайдың бұлай деуіне себеп – қызын көрейін дегендік еді.) (С.Мұқанов).
§ 4. Драмалық шығармаларда әр сөйлеуші кейіпкердің атынан кейін нүкте қойылады. Мысалы:
Петр. Бұл немене?
Амангелді. Біле алмадым... Сақал мен мұртқа бір кезек келген сияқты (Ғ.Мүсірепов).
Кейіпкердің атынан кейін ремарка (автордың түсіндірме сөздері) келсе, ол кіші әріппен жақша ішіне алынады да, нүкте жабылған жақшадан кейін қойылады:
Амангелді (атып тұрып). Кешігіп қалыпсыз, мырза! (Ғ.Мүсірепов).
С ә у л е (аз уақыт үнсіз). Перизат, сен байқайсың ба?(Ә.Әбішев).
Пьесадағы кейіпкердің сөзінің ішінде келген ремаркаға байланысты тыныс белгісі былайша қойылады:
а) Ремарка екі сөйлемнің арасында тұрып, өзінен кейін айтылған сөйлемге (не сөйлемдерге) байланысты болса, кейіпкер сөзінің ремаркаға дейінгі сөйлемінен кейін (яғни ашылатын жақшаның алдынан) сол сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады. Ремарка жақшаға алынады да, бас әріптен басталып жазылады, жабылған жақшаның ішінен нүкте қойылады, жақшаның сыртынан ешқандай тыныс белгісі қойылмайды, кейіпкер сөзінің екінші бөлігі бас әріптен басталып жазылады:
Петр.Ендеше, жөніңді біл, шығарма үніңді. (Амангелдіге.) Сен бара тұр, мерген, бір айналып соғарсың.(Ғ.Мүсірепов).
Т е м і р. Еһ, тентек қарындасым! (Қол алысып.) Ризамын, жаным, бәрін де естідім.(Ә.Әбішев).
ә) Ремарка кейіпкер сөзінің ішіндегі бір сөйлемнің арасында болса және мағына жағынан соған тікелей қатысты болса, жақшаға алынып, кіші әріптен басталып жазылады, жақшаның алды-артына және ішіне ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Кейіпкер сөзінің ремаркадан кейінгі жалғасы кіші әріптен басталып жазылады:
Амангелді.Жоқ, қарағым, ескі еншіден құтылғалы келдік де. Бірақ (әйелге жақындап) жаңа еншіні тізе бүгіп, жалынып сұрап аламыз ба? (Ғ.Мүсірепов).
§ 5. Кейіпкердің айтқан сөзіне тікелей қатысы жоқ, автордың түсінігі ретінде айтылған ремаркадан кейін, көбінесе, жақша ішіне нүкте қойылады:
М ы р қ а л. Інісі бар болсын! Менде Абзалдан басқа іні бар ма? (Телефон шырылдайды.) (Ә.Әбішев).
Қ о з ы. Кіре бер шатырға. Күткенін естіртуім керек. (Баян шатырға кіреді. Қозы Қодарға келеді.) Амандық ағадан емес пе еді, Қодар мырза! (Ғ.Мүсірепов).
Е с к е р т у. Мұндайда нүкте жақшаның сыртына қойылуы да мүмкін.
§ 6. Дәйексөздің, келтірілген мысалдың қайдан екенін, иесін көрсететін сөздер жақшаға алынады. Егер ашылған жақшаның алдында ешқандай тыныс белгісі болмаса, жақша жабылған жерге нүкте қойылады:
Қансонарда бүркітші шығады аңға (Абай).
Егер ашылған жақшаның алдында нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі не көп нүкте тұрса, нүкте жақшаның ішіне қойылуы мүмкін:
Егер жау берілмесе, оны құртар болар! (М.Горький.) Бұлақты таудан арна ақса, Теңіз болар аяғы.(Жамбыл).
§ 7. Бас әріптерінен немесе басқы буынынан шартты түрде қысқартылып алынған адам, кітап, газет, журнал, шығарма т.б. аттарының сол қысқартылған әрпінен не буынынан соң нүкте қойылады: Н.В.Гоголь, Конс.Симонов, С.Мұқанов, А.Құнанбаев, Шығ., I том.
§ 8. Тағысын тағы, тағы сондайлар, тағы басқа деген сөздер қысқартылып қолданылғанда, олардан кейін нүкте қойылады: т.б., т.с., т.т.
Бұлардан басқа қысқартылып нүкте қойылатын сөздер: ж. – жыл; ғ. – ғасыр; сек. – секунд; мин. – минут; сағ. – сағат.
§ 9. Мынадай қысқартуларға нүкте қойылмайды:
а) Бас әріптерден және буындардан қысқарған сөздердің әріптерінің немесе буындарының арасына нүкте қойылмайды: КазМУ, ауатком.
ә) Ұзындық, көлем өлшемдерінің және басқаларының қысқартылып қолданылатын шартты белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, см, га, л, V (вольт), А (ампер), С (Цельсий).
§ 10. Санамалы нөмірді (ол нөмірдің алдынан кей жағдайларда § белгісі тұруы да мүмкін) белгілейтін айшықсыз (жарты жақшасыз) қолданылған цифр не әріптен кейін нүкте қойылады.
Ш.Уәлиханов өзінің “Қарқаралы округы болысының қыстаулары” атты мақаласында кісі аттарынан қойылған микротопонимдерінің әрбір руға тәндігін айтқан.
1.Надан Тобықтының қыстаулары: Қошқар, Қазанқап сайы, Көрпетай т.б.
2. Төлеңгіттер қыстауы: Төлебике сайы...
3. Тарақты руының қыстаулары: Матайадыр, Жотан, Текебай... (Т.Жанұзақов).
Цифрдан немесе оның орнына алынған әріптен кейін жарты жақша (айшық) қойылса, одан кейін нүкте қойылмайды:
Теңеу сөзге белгілі бір жұрнақтар қосылу немесе кейбір сөздердің тіркесуі арқылы жасалынады.
а)сөзге -дай, -дей... жұрнақтары жалғануы арқылы...
ә) сөзге -ша, -ше жұрнағы жалғануы арқылы...
б)секілді, сықылды, тәрізді... сөздерінің тіркесуі арқылы...(Қазақ тілі оқулығы.)
§ 11. Кітаптағы тақырыптардың атынан кейін нүкте қойылуы да мүмкін.
[1] “Анықтағыштағы” пунктуация ережелері синтаксистік құрылысқа қарай (мысалы, сөйлемнің соңына қойылатын тыныс белгілері, оңашаланған айқындауыштың тыныс белгілері т.б.) баяндалды. Мына “Қосымшада” әрбір тыныс белгісінің жалпы қай орындарда қолданылатындығы туралы ережелер жинақтап берілді. Жазып отырған адам белгілі бір тыныс белгісінің өзі күдіктенген жеріне қойылатын-қойылмайтындығын осы “Қосымшаға” қарап тауып ала алады. Ал оны дәлірек білгісі келсе, “Пунктуация ережелері” деген тараудан қай бапты (параграфты) қарау керек екендігі көрсетілді. Сонымен қатар “Қосымшада” пунктуация тарауында айтылмаған кейбір ережелер берілді. Мысалы, драмалық шығармалардағы тыныс белгілері, тырнақшаның қолданылуы т.б.
Үтір
§ 1. Үтірмен сөйлемдегі қаратпа сөздер, қаратпа сөз тізбектері бөлінеді.
Нақтылы біреуге арналмаған, жалпылық-белгісіздік мағынасы бар сөздер мен сөз тізбектері де үтірмен бөлінеді.
§ 2. Сөйлемдегі қыстырма сөздер, сөз тізбектері және сөйлемдер үтірмен бөлінеді.
§ 3. Үтірмен сөйлемдегі одағайлар бөлінеді.
§ 4. Бәсе, жә, қош, құп, жарайды, мақұл, дұрыс сияқты сөздер үтірмен бөлінеді.
§ 5. Сөйлемдегі иә, жоқ, мә, мәңіз деген сөздер үтірмен бөлінеді.
§ 6. Үтір сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына қойылады.
§ 7. Сөйлемдегі оңашаланған айқындауыш мүшелер үтірмен бөлінеді.
§ 8. Сияқты, ретінде, қатар, емес, түгіл деген сөздермен келген және -дай, -дей, -тай, -тейжұрнақтары қосылған тізбектер де үтірге алынады.
§ 9. Қарамастан, қоспағанда, есептегенде деген сөздерге аяқталатын сөз тізбектері үтірмен ажыратылады.
§ 10. Үтір құрмаласқа енген жай сөйлемдердің арасына қойылады.
§ 11. Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі хабарлы сөйлем немесе сөйлемнің бір бөлігі болса, одан кейін үтір (және сызықша) қойылады.
Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі өз алдына сөйлем болмай, оған үтір қойылған болса, екінші бөлігінің алдынан да үтір қойылады.
§ 12. Бірнеше сөзден құралған күрделі қос сөздердің арасына үтір қойылады.
§ 13. Бірдей немесе әр келкі тұлғада қайталап келетін жеке сөздер мен тіркестердің араларына үтір қойылады.
§ 14. Ол – ол ма, бұл – бұл ма, ол – ол болсын деген тіркестер сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен бөлінеді.
Нүктелі үтір
Цифр немесе әріптер арқылы санамаланып айтылған сөйлем¬дерден кейін нүкте, нүктелі үтір, кейде үтір қойылады. Санамалап айтылған бірыңғай сөйлемдердің әрқайсысынан кейін нүкте қойылса, әрқайсысы бас әріптен басталып жазылады. Мысалы: Барлық сілтілердің төмендегідей ортақ. химиялық қасиеттері болады:
1) Олардың концентрациялы ерітіндісі жануарлар мен өсімдіктер тканін бұзады.
2) Сілтілер майларды сабынға айналдырады.
3) Сілтілер ертінділерінде лакмустың және фенолфталеиннің түсі өзгереді (“Химия” оқулығынан).
Санамалап айтылған бірыңғай құрылымдардың (конструкциялардың) арасына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылса, олардың әрқайсысы кіші әріптен басталып жазылады. Мысалы: Жалпы жанрлар теориясынан фольклорлық проза жанрлары теориясын бөліп алатын болсақ, оның мынадай басты-басты (түбегейлі) міндеттерін атап көрсетуге болады.
Олар:
а) прозалық фольклорды басқа қара сөздерден, күнделікті жай әңгіме және әдеби көркем прозадан ажыратудың ғылыми негізделген критерийлерін анықтау;
ә) прозалық фольклордың өлең үлгісіндегі фольклордан айырмасын белгілеу;
б) халық прозасының өз ішіндегі жанрлық топтар мен бөлшектерді айырудың принциптерін айқындау (С.Қасқабасов).
Санамаланып келетін конструкциялар бір-бірінен әріптер немесе цифрлар арқылы дараланып көрсетілмеуі де мүмкін. Мысалы: Шешім (орысша развязка) – шығарма сюжетінің де шешуші кезеңдерінің бірі; суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған “үкімі”; адамдар арасындағы қарама-қарсы тайталастардың, күрделі күрестердің бітуі; түрліше тағдырлар тартысынан туған нақты нәтиже; оқиғаға қатысушылардың ең ақырғы хал-күйі; күллі құбылыс-көріністердің соңғы сахнасы (З.Қабдолов). Практикада санамалап айтылған құрылымдардың араларына нүктелі үтір қойылып, келесілері бас әріптен басталып жазылатындары да болады. Санамаланып айтылған конструкциялардың алдында қос нүкте тұрса, одан кейінгі сөйлем екі түрлі басталады: егер араларына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылып, әрқайсысы кіші әріптен басталатын болса, біріншісі де кіші әріптен басталады, ал араларына нүкте (кейде нүктелі үтір) қойылып, әрқайсысы бас әріптен басталатын болса, біріншісі де бас әріптен басталады (жоғарыдағы мысалдарды қараңыз).
§ 4. Мазмұны әуендес болып келетін бірыңғай сөйлемдердің әрқайсысынан кейін нүктелі үтір қойылады:
1) Біз Алатаудай ел едік, – Теңемек болды ойға жау;
2) Біз тасыған теңіз сел едік,– Теңемек болды шөлге жау;
3) Біз атып болған таң едік, – Түн етпекші болды жау;
4) Біз әлемге жарық күн едік, – Өшірмекші болды жау. Жау ма бізді бөгейтін?! Жау ма бізді жеңетін?! (Жамбыл)
Қос нүкте
§ 1. Бірыңғай мүшелердің алдынан келген жалпылауыш сөзден кейін қос нүкте қойылады.
§ 2. Салалас құрмаластағы біріне-бірі түсінік болып келген және өйткені, себебі деген жалғаулықтар түсіп қалып жасалған жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады.
§ 3. Төл сөздің алдынан келген автордың сөзінен кейін қос нүкте қойылады.
§ 4. Әрі қарай санамалап кететін бірыңғай сөздердің, сөйлемдердің алдынан келетін жалпылауыш мәнді сөйлемнен кейін кос нүкте қойылады.
§ 5. Бірыңғай мүшелерден бұрын келген мысалы, атап айтқанда деген қыстырма сөзден кейін қос нүкте қойылады.
Дефис
Дефистің қойылатын жерлері:
1. Қайталама қос сөз бен қосарлама қос сөздерде сөз аралығына қойылады: ауыл-аймақ, туған-туыс, қайта-қайта, шоқ-шоқ т.с.с.
2. Күшейтпелі шырай түзетін күшейткіш буыннан кейін қойылады: қып-қызыл, әп-әсем, жап-жақсы т.с.с. Алайда ақ, көк сөздеріне күшейткіш буын үстелгенде, дефис қойылмайды: аппақ, көкпеңбек (ап-ақ, көп-көк емес).
3. Реттік сан есім араб цифрымен берілсе, одан кейін келетін зат есімнің алдынан дефис қойылады: 5-сынып, 6-қабат, 1-орын т.с.с. Сондай-ақ сан есімнен кейін -ыншы/-інші қосымшасы жалғанса да, арасына дефис қойылады: 6-ыншы, 7-інші т.с.с. Алайда сан есім рим цифрларымен берілсе, дефис қойылмайды: ХХІ ғасыр, ІІІ сессия т.с.с.
4. Сан есім затсымақтанып (А.Байтұрсынұлының термині), одан кейін септік жалғаулары жалғанса, арасына дефис қойылады: 5-ке 4-ті қосса, 20-ны 2-ге бөлсе т.с.с.
5. Топтау үстеулері немесе топтық сан есімдерден кейін дефис қойылады: алты-алтыдан, екі-екіден, бір-бірлеп т.с.с.
6. Екі сан есімнің тіркесуінен жасалған болжалды сан есімдердің арасына дефис қойылады: екі-үштерде, отыз-қырықтарда, үш-төрт т.с.с.
7. Басқы әріп түрінде қысқарған сөзден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан қойылады: ҚазҰУ-ға, БҰҰ-дан т.с.с. Алайда буын түрінде қысқарған сөздерден кейін келген қосымшаның алдынан дефис қойылмайды: ауаткомға, ұжымшарда т.б.
8. Шетелдік компания немесе шетелдік тауар (өзге тілдің әріптерімен жазылған) атауларынан кейін қосымша жалғанғанда дефис қойылады: Toshіba-ға, «Henkel»-ден т.с.с.
9. Техника маркаларын көрсететін шартты белгілерден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан дефис қойылады: ТУ-104-ті, ДТ-54-пен т.с.с.
10. Ұзындық, салмақ т.б. өлшемдер қысқартылып берілген кезде шартты белгілерден кейін жалғанатын қосымшаның алдынан дефис қойылады: см-дей, кг-нан, 10°-қа т.с.с.
11. Нысан ретінде қолданылған жеке әріп немесе қосымшадан кейін дефис қойылады: ә-нің сөз соңында келмейтіні, а-дан басталатын сөздер, - да-ға жалғанады, -ық/-ік-пен салыстырғанда т.с.с.
12. Араб тілінен енген әл артиклінен кейін дефис қойылады: Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни т.б. Алайда хан, би, бек, шешен т.б. сөздерінің алдынан дефис қойылмайды: Абылай хан, Әйтеке би, Жиренше шешен т.с.с.
13. -мыс, -ақ, -ау, -ай демеулік шылауларынан бұрын дефис қойылады: келіпті-мыс, айтады-ақ, сен-ақ, сәулем-ау, қалқам-ай т.с.с.
14. Есімше тұлғаларынан кейін келетін өткен шақ қосымшаларының (-ды, -ді) алдынан дефис қойылады: келетін-ді, баратын-ды т.с.с.
15. Қосымшалар жеке-дара қолданылғанда алдынан дефис қойылады: - лар/-лер жалғауы, -ын/-ін қосымшасы, - лы/-лі жұрнағы т.с.с.
16. Парсы тілінен енген беймаза, бейбақ, бейшара, намағлұм т.с.с. сөздердің құрамындағы бей-, на- префикстері сөзге жалғанбай, жеке қолданылғанда, дефис қойылады.
17. Е көмекші етістігі жеке келгенде, дефис қойылады: е- етістігімен тіркеседі, е- етістігінен кейін т.с.с. 18. Сөз жолға сыймай қалған кезде тасымалдау үшін дефис қойылады: Темірқа-зықтан, шаруашы-лық т.с.с. 19. Мәтіннің соңында пайдаланған әдебиетті көрсетуде дефис шартты белгі ретінде қолданылады. Алматы, 2016. - 267-б.; - Астана, 2015. - 368 б.
Леп белгісі
§ 1. Леп белгісі көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлемдерден соң қойылады (II тараудағы § 10-14-тарды қараңыз).
§ 2. Ерекше бір көңіл күйіне байланысты көтеріңкі дауыспен бұйыру, өтініш мағынасында айтылған сөйлемдерге леп белгісі қойылады (II тараудағы § 13-ты қараңыз).
§ 3. Ұранды сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады (II тараудағы §15-ты қараңыз).
§ 4. Ерекше көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздер мен жоқ, иә деген сөздерден кейін леп белгісі қойылады (II тараудағы § 48, 65-тарды қараңыз).
§ 5. Ерекше мән бере көтеріңкі айтылған атаулы сөйлем сияқты сөздерден кейін де леп белгісі қойылуы мүмкін: “Иегі ителгінің тамағындай” деп қызықтырған, асықтырған қалыңдық! Ділда!Мұның жары! (М.Әуезов.)
§ 6. Сәлемдескенде айтылатын, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін леп белгісі қойылады (II тараудағы § 9-ты қараңыз).
Көп нүкте
§ 1. Сөйлеуші белгілі бір себептермен (қатты асып-сасу, ентігу, тұтығу, әлсіреу т.б.) сөздерін, ойын бөліп-бөліп айтқанда, бір сөздің ішіндегі әріптердің арасына немесе сөйлем ішіндегі сөздердің арасына, ал ойы бітпей қалғанда, сөйлемнің соңына көп нүкте қойылады:
Құдайберді есікке көзімен нұсқап:
– Адам бола ма?!. Болар ма!.. Інілерің міне... Кім боларын... Не көрерін қайдан... білейін, – деді. (М.Әуезов.) Ж-ж-жоқ... мен... өзім барам... – А... с...с...қар, – деді Ботакөз талықсыған дауыспен (С.Мұқанов).
§ 2. Көп нүкте алынған цитаттың бас жағынан, ара-арасынан және соңынан сөйлем не сөздер қалдырылған жерге қойылады (II тараудағы § 17-ты қараңыз).
§ 3. Жазушы айтып келе жатқан оқиғаның жалғасын созбай, әрі қарай тоқтатады да, көп нүкте қояды.
Абайдың ілгері созып келе жаткан оң қолы жібек шымылдыққа тиген кезде, алдынан қарсы қозғалып келе жатқан Тоғжанның ыстық саусақтары мұның бетіне тиіп еді. Дірілдеген демдері қосылып, ыстық еріндері енді айрылмастай табысқанды...(М.Әуезов).
§ 4. Айтылып келе жатқан ойға кенет, тосын, күтпеген немесе өте алшақ жатқан нәрсе (оқиға, зат, қимыл т. т.) қосылып кетсе, оның алдынан көп нүкте қойылады:
XIX ғасырда қазақтың жалпы халықтық тілін негіз еткен үлгілерге Абай, Ыбырайдан бастап, қазақ әдебиеті уәкілдерінің мұралары, ауыз әдебиеті нұсқалары, шығыс классик әдебиетінің қазақша жырланған үлгілері, баспасөз, оқулықтар, сөздіктер, медицина, ветеринария тақырыптарына жазылған көпшілік кітапшалар және... христиан дінін уағыздайтын миссионерлік әдебиет жатады (Р.Сыздықова).
Мұнда және сөзінен кейін тұрған христиан дінін уағыздайтын әдебиет алдыңғы санамаланып айтылып келе жатқан әдебиеттерден мүлде алшақ әрі күтпеген әдебиет түрі, өйткені дінді уағыздайтын тіл (мысалы, ислам дінін) қазақтың жалпы халықтық тілін негіз етпейді, сондықтан христиан дінін уағыздайтын әдебиет те тілдік өзге бір нормаларға сүйенген болу керек деп отырғанда, бұл әдебиеттің де жоғарыда аталып келе жатқан топқа қосылғаны тосын, кенет нәрсе болып табылады.
Жақша
§ 1. Қыстырма сөйлемдер не сөз тіркестері жақшаға алынады.
§ 2. Белгілі бір сөздерді түсіндіру үшін оның аудармасы, синонимі т.б. беріледі де, жақшаға алынып жазылады:
1900 жылдың желтоқсанында шетелге “Искра” (“Ұшқын”) газетінің бірінші нөмірі шықты. Газеттің атынан соң “Ұшқыннан жалын лаулайды” деген нақыл сөз (эпиграф) жазылды.
§ 3. Алынған сөйлем, дәйексөздің және мысал қайдан, кімдікі екенін көрсету үшін, оның соңынан жазылған кітаптың аты, авторы т.б. жақшаға алынады:
“Абайға сүтпен кіріп, сүйегіне сіңген әдебиет үлгісінің бірі – халық әдебиеті деп едік... Бірақ ол мұның да қызығын ерте тояттап, ескірген ел даналығын көп ұзамай-ақ өзіне мұра санаудан қалған сияқты” (Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы. “Ғылым” баспасы, 1966, 296-бет).
§ 4. Драмалық шығармалардағы ремаркалар (автордың түсіндірмелері) жақшаға алынады:
Амангелді. Миша! (Жайнаққа.) Әкет мыналарыңды! (Жайнақ Жапарларды айдап кетеді.) Миша, аман қайттың ба? (Амандасады.) (Ғ.Мүсірепов.)
§ 5. Мәселенің талас я күдікті екендігін көрсетіп, оқушының назарын аудару үшін, біреуден келтірілген дәйексөздің ішіндегі жеке сөздерге не сөйлемге қойылатын леп, сұрау белгілері жақшаға алынады.
§ 6. Келтірілген мысал не дәйексөздің ішіндегі белгілі бір сөздерді не сөйлемдерді санамалап көрсету үшін, жол-жөнекей қойылатын цифрлар (не әріптер) екі жағынан жақшаға алынады:
(1) Жасыл желегін бүркенген қарағайдың арасымен жүріп отырып, (2) Асқар көлдің қабағына шықса, (3) мұз бетінде бірсыпыра кісі сырғанақ теуіп жүр екен. Мұнда үш сөйлем бар... (“Қазақ тілі грамматикасы”).
Тырнақша
§ 1. Дәйексөз тырнақшаға алынады.
Алынған дәйексөз бірнеше азатжолдан құралған болса, әр азат жол бөлек-бөлек тырнақшаға алынбайды. Тырнақша дәйексөздің басталған жерінен ашылып, біткен жерінен бір-ақ жабылады.
§ 2. Шығарманың ішінде келтірілген үлкенді-кішілі хаттар тырнақшаға алынады.
Кейде тырнақша хаттың әрбір азатжол сайын ашылып отырады да, ең соңынан барып бір-ақ жабылады. Бұл – өте сирек қолданылатын ереже. Мысалы, С.Мұқановтың “Ботагөз” романындағы Асқардың, Кенжетайдың хаттары:
«Ботагөз!..
Амантай!..
Екеуіңнің аттарыңды қағазға түсіргеннен кейін, аяғына не сөз қосарымды білмей, бірнеше минут дағдарып отырмын»...
“Сен берген аманатты Сағит қолыма тапсырды...(осылай кете береді де, тырнақша ең соңғы Омбы 1919 жыл 6 қаңтар дегеннен кейін жабылады.)
§ 3. Диалог емес төл сөз тырнақшаға алынады (II тарау, § 117-ты қараңыз).
§ 4. Объект етіп алынған жеке сөйлемдер, сөздер не сөз тізбектері, сондай-ақ әріптер, буындар тырнақшаға алынады:
Енді “шұбар” деген сөзге “жаман” қосылып, “Жаман шұбар” аталу тарихынан (С.Мұқанов) “Жаз шықты” деген сөйлемнің бастауышы – “жаз”. Дауысты “а” дыбысы – жуан дыбыс. “Ат” – көп мағыналы сөз.
“Тарақ” деген сөздегі “та” буыны – ашық буын.
Е с к е р т у. Арнаулы кітаптарда, оқулықтарда (грамматикаларда), әдістемелік құралдарда т.б. бұлар тырнақшаға алынбай, басқа әріп түріндегі шрифтімен (курсив, қара шрифт т.б.) терілуі мүмкін.
§ 5. Мақал, мәтелдер, афоризмдер сөйлем ішінде келтірілгенде тырнақшаға алынады.
§ 6. Дәйексөз ретінде келтірілмей, сөйлемге оның ажыратылмайтын мүшесі ретінде берілген біреудің сөзі тырнақшаға алынады.
§ 7. Де дәнекерінсіз айтылып, заттанып кеткен төл сөздер тырнақшаға алынады.
§ 8. Біреудің айтқанынан алынған жеке-жеке сөздер тырнақшамен жазылады:
Ырғызбайдың осындай көпшілігі бас қосқан кеңесінде Зере сөйледі.
– ...Бірі дарақы мақтаншақ, бірі ұрда-жық, даңғой атанғанда, осындай көп жиын үстінде масайып, оспадарлық қылам деп, сондай атақ алатын! – деді.
Соңғы айтқан “мылжың”, “мақтаншақ”, “даңғой” дегендері осы арада шынымен төрт көзі түгел отыр еді (М.Әуезов).
§ 9. Кекету, ажуалау және кері мағынада қолдану үшін айтылған сөз (не сөздер) тырнақшаға алынады.
Ақ көңіл Ақаң “баланың” сырғытпасын сезген жоқ (Ғ. Мұстафин.) Қоян “батыр” қорыққаннан зыта жөнелді (Ертегіден). Распутиннің “тәрбиесіне” түскеннен кейін, бақыттың “кілті” кімнің қолында екенін Алексей көрді (С.Мұқанов).
§ 10. Зауыт, фабрика, комбинат, трест, шаруашылық, ұйым, машина маркасы, ұшақ т.б. қойылған аттар тырнақшаға алынады. Ал олардың жалпы ресми атаулары тырнақшаға алынбайды:
“Азовсталь” зауыты, ал Алматыдағы ауыр машина жасайтын зауыт; “Актюбрентген” зауыты, “Красный Октябрь” фабрикасы, ал Алматыдағы кондитер фабрикасы; “Карагандауголь” тресі, “Растовуголь” комбинаты, “Донбасс” көмір комбайны, “Уралец” экскаваторы,“Ертіс” пароходы, “У-2” ұшағы, “Волга” машинасы, “Қазақ тілі” қоғамы.
§ 11. Газет, журнал, кітап, шығарма, қаулы, кино т.б. аттары тырнақшаға алынады:
“Ана тілі” газеті, “Парасат” журналы, “Жалын” альманахы, “Абай” романы, “Шаттық” симфониясы, Абайдың “Жарқ етпес қара көңлім не қылса да” деген өлеңі, “Дала қызы” суреті, “Топайкөк” әні, “Көзімнің қарасы” (ән және өлең), “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” пьесасы, “Аққу көлі” балеті.
§ 12. Кейбір ойын, әдет-салт аттары тырнақшаға алынады:
“Қол ұстату”, “шаш сипату” деген атақты ырымдар осы. Үлкендер зор меженің бірі деп білетін өмір белі “ұрын бару” болса, Абай содан асты.(М.Әуезов). Ұзақты сары күнін балапан қуу, асық ойнаумен өткізген балалардың түнгі ермегі – “ақсүйек”, “соқыртеке”, “бурақотан” сияқты ойындар (С.Мұқанов).
Ескертулер. 1. Атындағы деген сөзбен келген атақ тырнақшаға алынбайды:
Әл-Фараби атындағы университет, Ғ.Мүсірепов атындағы мектеп, Абай атындағы бірлестік (ал “Абай” бірлестігі.)
2. Мекеме, ұйым т.б. ресми атаулары (толық немесе қысқартылған) тырнақшаға алынбайды:
Тұтынушылар одағының қызметкері. Мемлекеттік банкінің бөлімшесі.
3. Телеграф агенттіктерінің аттары тырнақшаға алынбайды:
Ассошиэтед Пресс агенттігі, МЕН агенттігі.
4. Кітаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде, пікірлерде автордың аты-жөнінен кейін жазылғанда тырнақшаға алынбайды:
Ғ.Мұстафин. Өмір белестері. Алматы, 1984.
Сұрау белгісі
§ 1. Сұрау белгісі сұраулы сөйлемдерден кейін қойылады.
§ 2. Сұраулық мәнін ерекше көтеру үшін кейде бірыңғай мүшенің әрқайсысынан кейін сұрау белгісі қойылуы мүмкін (II тараудағы §8-ты қараңыз).
§ 3. Автор мәселенің талас я күдікті екендігін көрсетіп, оқушының назарын аударғысы келгенде, немесе бір пікірге келісе алмайтындығын білдіргенде, дәйексөздің ішінде белгілі бір сөзден не сөйлемнен кейін жақша ішіне алып не сұрау белгісін, не леп белгісін, не екеуін қатар қояды, кейде бір белгінің өзін екі-үш қайталап қояды. бұл, көбінесе, сын-библиографиялық шығармаларда кездеседі:
Осы сөйлемді аудармашы былай аударады: "Гүлді орамал жауып, төрт таған столға қойылған суретке (?) телмеңдей қараған бадана көзінде еміне тіленген жалыныш, үміт болғандықтан, Левин соған қарауға да шошиын деді”. Мұнда аудармашы сөзге сөз тауып, сан жағын ғана сақтаған: ломберный стол – төрт таған стол (?), салфетка – орамал, образ – сурет (?), выражение – болғандықтан, устремленных – телмеңдей, в больших – бадана, страстная – еміне. (Ә.Нұрпейісов “Анна Каренинаның” аудармасы).
Поэмадағы кейбір олақ құрылған сөз тізбектері мен әсерсіз шумақтарды да айтпай кетуге болмайды:
Еңбек – кеме, матрос – мен кемеде,
Оны сүймек сыбаға пешенеме (?!) (Қ.Шаңғытбаев, “Ақын және өмір шындығы” )
Сызықша
§ 1. Сызықша бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылады.
§ 2. Сызықша бірыңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан қойылады.
§ 3. Алдында жалпылауыш сөзі бар бірыңғай мүшелерден кейін сөйлем аяқталмаса, ең соңғы бірыңғай мүшеден соң сызықша қойылады.
§ 4. Диалог төл сөздің алды-артынан (егер төл сөзден кейін автор сөзі тұрса), тырнақшаға алынған төл сөздің артынан сызықша қойылады.
§ 5. Сызықша жалғаулықсыз салаластардың арасына қойылады.
§ 6. Оңашаланған айқындауыш мүшелердің екі жағынан сызықша қойылады.
§ 7. Бірыңғай сұраулы мүшелерді немесе сұраулы сөйлемдерді жинақтап тұратын әйтеуір деген сөз түсіп қалған жерге сызықша қойылады:
Ісінгендіктен бе, таяқтан әлсірегендіктен бе – денесі зілдей ауыр екен. (С.Мұқанов).
§ 8. Оңашаланған айқындауыштың алдынан сызықша қойылады.
§ 9. Сонда, сонша, сондай, соншалық, сол, мынау, мынадай деген сөздерге аяқталған тіркестен кейін жеке сөйлем тұрса, бұл сөздерден кейін сызықша қойылады.
§ 10. Мекен, уақыт, сан шендестігін білдіретін сөздердің арасына сызықща қойылады (ол -дан жалғауы мен шейін шылауының мағынасын білдіреді): Мойынты – Шу темір жолы. Институтта күніне 6-8 сағат лекция болады. Машина сағатына 30-45 километрден жүріп отырып, жолдың жартысына келіп қалды.
Бұларды белгісіздік-жалпылық және болжалдық мағынасындағы қос сөз сан есімдермен шатастырмау керек. Олар дефис арқылы жазылады: Кермеге төрт-бес ат қатар байланыпты (мұндағы төрт-бес болжалды сан есім). Екі-үш күннен бері жаңбыр жауып тұр (мұнда да екі-үш – болжалды сан есім).
Рәбиға Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). Астана: Елорда, 2000, - 532 б. ISBN: 9965-06-023-1
[/right]
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: