Ұлттық дәстүрлі тәрбиелеу әдістері

Халық өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесін дұрыс түсінген, оның қиындықтарын, қуанышын және ниеті мен мақсаттарын бағалаған. Халық айтқандай: «Тәрбие – құнды байлық», түркмендер бұл ойды былай айтқан: «Бала – қазына, тағы үлкен қазынасы – оның тәрбиесі». Бұл өте дұрыс, себебі жас ұрпақтың тәрбиесі халықтың ең қымбат байлығы.

Тәрбие адамдардың пайда болуымен бірге туындаған. Тәрбие – мәңгілік категория. Ол адами қоғамның дамуымен бірге дамып және өмір сүреді. Халық баланың мінез-құлық кемшіліктері – бұл тәрбиені дұрыс бермеу нәтижесі деп есептеген. Бұған көптеген халық афоризмдері куә: «Жаман балаға ана жауап береді, ал жаман немереге әжесі». Халықтың айтуы бойынша балаға дұрыс тәрбие бермеудің басты себебі, оның қырсықтығын қолдап, оларға талап қоймауы. Тәрбиесіздіктің себептерін түсініп, халық баланы қайта тәрбиелеуге өзінің қарым-қатынасын анықтады, эмпирикалық тұрғыдан қарастырып, баланы қайта тәрбиелеуге болады деген. Халықтың айтуы бойынша: «Тәрбиесіздік – жазылатын ауру, ал ақылсыздық – үмітсіздік». Халықтың пікірінше, адамның қалыптасуы тұқым қуалаушылық белгілері емес, тәрбиеге байланысты деп аталған. «Ақылсыз әйелден, ақылды бала туады», «бір әкенің балалары, ал балалары әртүрлі», «Бес саусақтың барлығы бірдей емес». Балалардың мінез-құлқындағы кемшіліктердің себептерін білуі, ортаның тәрбие жұмысындағы маңыздылығын түсініп, халық қайта тәрбиелеу әдістерінің эмпирикалық жүйесін шығарады. Оның бірі – оқыту: «Заттарды сумен жуады, адамды оқытумен тәрбиелейді». Ұзақ тәрбиелеу әсері талап етіледі, ең бастысы бала жайлап адамгершілік мінез-құлық тәрбиесінен толығу керек. Тәрбиелеуші баланың психологиясын білу керек, әділ болу, шыдамдылық білдіру, жетістікке жету, балалар жақсы әрекет жасауы үшін қажет.
Көпшілік ата-аналар балаларын қайта тәрбиелеу үшін көбіне денелік әсер етуі қолданады. Халық бала тәрбиесіне дөрекілікті қолданбауды айтады, мысалы: «Құмыраға қатты айқайласаң, құмыра өзіңе айқайлайды». Сондықтан халық баланы тәрбиелеу практикасында шыдамдылық, сыпайылыққа үйрету, адамдарды құрметтеуге кеңес береді.
Балаға әсер етудің түрлі әдістері бар, бірақ тәрбиемен кешігуге болмайды. Халықтық жүйеде қайта тәрбиелеу әдісінің орталығы ата-аналар және жанұядағы басқа ересектер үлгісі. Халық баланың жас ерекшеліктерін және психологиясы туралы білімді ғасырлар бойы зерттеп жинаған. Халық балаға тәрбиені мақал-мәтел арқылы беруді қарастырған. «Бала тәрбиесі – бесіктен» демекші. Баланы халық дүниеге келгеннен бастап тәрбиелеу керек деген. Баланың болашақта қалыптасуы біріншіден үлкендермен қарым-қатынасына байланысты болады.
Зерттеуші ғалым-педагогтар және психологтар жылдар бойы бақылаған баланың ойын іс-әрекетіне байланысты бірнеше қорытынды жасады. Ата-ананың тәрбиелеу әсеріндегі маңызды ерекшелігі, баланың дидактикалық ойындар ойнауы, рухани және ақыл-ой тәрбиесіндегі маңызы көп және сол үрдісте баланың еңбек құралдары, мамандықтары туралы түрлі заттардың ерекшеліктері туралы біліп, білімде, жұмбақта және жаңылтпашта жарысады. Халық педагогикасы өзіне баланың өмірінің түрлі жақтарын қосып алды, соған қоса олардың денсаулығы, мінез-құлқы, мінез ерекшеліктері және т.б. Көптеген халықтар қыздың тәрбиесіне көп көңіл бөлген және оны жоғары бағалаған. «Қызым үйде, қылығы түзде», «Жақсы қыз екі жаман баланы құрайды». Халық педагогикасының тәжірибесі есею үрдістерін қыздардың еңбек іс-әрекеттерімен байланыстырады. Қыз жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесіне белгілі биология, жеке гигиена нормалары және ережесі туралы білім керек. Кейбір ата-аналар жасөспірімдердің дамуы туралы тәрбиені жасыруға тырысушылық баланың ерте жыныстық сұрақтарға қызығушы-лықты және толымсыздық комплексін тудыруын мүмкін. Нәзіктік тәрбиесі – қыздардың рухани эстетикалық тәрбиесіндегі ең маңыздысы. Жанұядағы қыз-баланың тәрбие процесінде іс-әрекеттерін, олардың нақтылығын есепке алу, жинақылық, қиын тұрмыстық тапсырмаларды орындаудағы жауапкер-шілік, көзқарастарын есепке алу, аурушаңдық және сенімсіздік, оларда мүмкін болатын жүйкелік уайымдардан қорғау және еңбекте олардың белсенділігін күшейту, оқу мен қоғамдық іс-әрекетте, өзінің рухани және денелік саулығын сақтауға сыйластық сенімдерін тәрбиелеу.
Халық педагогикасы тәрбиенің көптеген әдістерін қолданған. Ғасырлық тәжірибеде балаға тәрбиенің әсер ету әдістері мынадай: түсіндіру, оқыту, мадақтау, қолдау, көндіру, жеке үлгі, жаттығуды көрсету, ымдау, тұспалдау, жазалау т.б.
Қара сөздер – жанұя педагогикасында кең тараған тәсіл. Халық педагогикасында қара сөз кодекстері кездеседі үлкеннің-кішіге, ұстаздың-оқушысына, халық кемеңгерінің-жастарға, әкенің-балаға арналған. Халық педагогика тәрбиесінде түрлі афоризмдер бар, оны педагогикалық категорияға қосады: бағыттаушы, алдын ала айту, сынау т.б.
Халық педагогикасында кең тараған әдіс – үйрету. «Затты сумен жуады, баланы үйрету арқылы тәрбиелейді». Балаға үйрету арқылы үлкендер оларға тапсырма береді, оның орындалуын тексереді, мысалдар, мінез-құлық және әрекет үлгісін көрсетеді.
Сендіру – бұл тәрбие әдісін өзіне түсіндіру және дәлелдеу, яғни нақты үлгілерді көрсету жатады, бала белгілі түсініктерден, әрекеттен, күдіктенбеуі тиіс, жайлап рухани тәжірибе жинап, кейін оны басқаруға қолданады.
Мадақтау және қолдау бұл тәрбие әдісі жанұя тәрбиесінің тәжіри-бесінде кең қолданылады. Бала әрқашанда өзінің мінез-құлқына, ойына, жұмысына баға бергенді қажетсінеді. Жанұядағы ең бірінші мадақтау-ауызша мақтау және ата-ананың қолдауы. Мадақтау және қолдау балаға стимул болатын үлкен әсер береді. Халықта баланы жақсы әрекет жасауға тырысуы үшін мақтайды. Бұл жағдай балаға емес, ата-аналарына ризашылық білдіріп, мақтау берген.
Тұспалдап айту – тікелей немесе жанама, тәрбие әдісі ретінде әсер ету үшін бүкіл шығыс елдерінде қолданылады. «Қызым саған айтам, келінім сенде тыңда».
Жеке өнеге (әсіресе, ата-аналардың) – бұл халық педагогикасында ең радикалды, ең әрекетті әдіс болып табылады. Ата-ананың рухани бейнесі, олардың еңбегі, қоғамдық әрекеті, жанұядағы өзара қарым-қатынасы, заттарға қарым-қатынасы, өнерге – бұның барлығы балаға үлгі болып табылады және олардың тұлғалық дамуына, қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. Халық кемеңгері бала тәрбиесінде жағымды үлгіні айтады.
Халық педагогикасында ақындық форманы алатын тәрбиенің бір түрі – ата-ананың бата беруі. Жастарға ата-ананың бата беруі, олардың болашақ өмірлік позициясына үлкен әсер етеді.