Баяндама: Ойын арқылы балалардың сөздік қорларын дамыту

Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында
балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша
сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті
өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі
тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне
ерекше мән берілген.
      Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік
жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері
болып есептелінеді.
      Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды
айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге,
қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге,
өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы
ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік
қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.
      Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын
дамыту ісінде тәрбиешінің:
- балалардың сөздік қорларын дамыту;
- жаңа сөздерді меңгерту;
- үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру
басты міндет саналады.
     Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын
жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың
сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма, жаттығулардың
орны ерекше. Соның ішінде ойын – баланың шын
тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен
өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың
бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала
тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің

дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі,
өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты.
Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.Ол өзін еркін
ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы.
Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде
қалыптасады.
      Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында
ойын сабағы ең негізгі орын алады.Тәрбиеші бақылау,
заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу және құрастыру,
саяхат, ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында
балалардың сөздік қорларын дамытады.
      Арнайы ойын-сабақ және сабақ мазмұнына қарай
танымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмаларды қолдану,
балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға, оларды
қасиетіне қарай ажыратуға және оны танып білуге үйретеді.
Сөйтіп бала топтағы жасына сәйкес бағдарламалық міндетті
меңгереді. Ойын ұйымдастыруда тәрбиеші өзі жетекші
бола отырып, балаларды ойнай білуге, ойын ережесін
сақтауға, әрі оларды ойната отырып, ойлануға бағыттайды,
заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол
ашады, ойынға қызықтыра отырып зейінін, қиялын
дамытады. Балалардың есте сақтау қабілетін, қиялын,
қабылдау қабілетін,зейін тұрақтандыруға,аңғарымпаздық
қабілетін дамытуға арналған ойындар:
      Төрт құбылыс
    Балалар шеңбермен тұрады. Жүргізуші «су» - десе
қолдарын алдына созады, «ауа» десе жоғары көтереді, «от»
дегенде екі қолын айналдырады, «жер» дегенде қолдарын
түсіреді. Кім шатасса ойыннан шығарылады.
      Көңілді шеңбер

   Балалар шеңбер жасап отырады. Бір-біріне мұқият
қарайды. Жүргізуші белгі бергенде балалар көздерін
жұмады. Сол кезде жүргізуші отырған балаларға әр түрлі
заттарды қыстырып қояды (гүл, орамал, көзілдірік т.с.с.).
Балалар көздерін ашқанда не өзгерді? – деп сұрайды. Ең
зейінді балаға сыйлық беруге болады.
      Орныңды тап
Балалар шеңберге тұрады. Әр бала өзінің жанындағы
баланы есінде сақтап, қарап алуы керек. Жүргізушінің
бірінші белгісі бойынша, бөлменің жан-жағына тарап кетеді
(белгі: шапалақтау, барабанмен беріледі). Екінші белгі
бойынша шеңберге бастапқыда қай орында, кімнің қасында
тұрғанын есінде сақтап, қайта шеңбер түзеді. Өз орнын
таппаған балалар ойыннан шығарылады.
     Ойыншықты сипатта
Жүргізуші балаларға қолындағы ойыншықты мұқият қарап
алуға ұсынады (1 минут). Алынатын ойыншықтар түрлі-
түсті және бөліктері бірнешеу болуы шарт. Ойыншықты
жасырып, балалардан сол ойыншықты көргендегі түр-түсі,
көлемі, пішіні, дене бөліктерін есінде сақтағанын сипаттап
беруді талап етеді. Ойыншықты дәл, нақты сипаттап берген
бала ойынды әрі қарай жалғастырады.
    Сөзді есіңде сақта
Жүргізуші балаларға 7 қосарлы сөздерді оқиды. Балаларға
мұқият тыңдау ұсынылады. Бірінші сөзді жүргізуші айтады,
балалар келесі сөзді есінде сақтап қайталайды. Осылайша
қалған сөздерді түгел айтып шығу керек.
            көктем – жаңбыр
            жаз – күн шықты

            аспан – бұлт
             жер – шөп
 

        Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен, өз
құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Әр бала өз
жетістігіне қуанып, мәз болады. Сондықтан да ойын-
тапсырмаларды таңдауда және іріктеуде балалардың жас
және жеке ерекшелігін ескерген жөн.
       Тәрбиеші балалармен ойынды (заттармен, үстел үсті
және сөздік ойын) үш түрлі етіп өткізуіне болады.
       Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи
заттарды қолдану арқылы өті леді. Мысалы: «Дәл
осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «Қай
ағаштың жапырағы», «Бірдей ойыншықты тап»,
«Қайсысы көп, қайсысы аз», т.б.
       Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домино, лото,
суреттер қолданылады. Мысалы: «Суретті құрастыр»,
«Қандай затқа ұқсайды?», «Қай сурет тығылды?», «Бір
сөзбен ата», «Кім байқағыш», «Қиылған суреттер»,
«Ұқсасын тап», «4-ші не артық?», «Есіңде сақта».
        Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге,
дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын түсінуге, орынды
сөйлеуге үйренеді. Мысалы: «Сөз ойла», «Сөз құра»,
«Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш
сөз ата».
        Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту
жұмысына ойындарды қолданумен қатар, «Пішіндер
көрмесі», «Өрнекті есіңде сақта», «Қиын жолдар»,
«Суретті жалғастыр», «Биші адамдар», «Көңілді
таяқшалар» тәрізді жаттығу тапсырмаларды да

пайдаланып отыру өз нәтижесін берді. Бұл аталған жаттығу,
тапсырмалар балалардың сөздік қорын дамыта отырып,
таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.
       Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге
әзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау сияқты үш
бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, заттарды
даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.
        Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды
өткізу болып табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз
мақсатына жетуі, балалардың белсенділігі және олардың іс-
әрекеті болып табылады.
        Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда
ойындарды, тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже
береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып,
ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері 
қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік
қасиеттер бойына сіңіреді.
         Міне, сондықтан да оқу-тәрбие үрдісінде әр түрлі
ойындар арқылы баланы жан-жақты дамыту ісіне
ерекше көңіл бөлемін және бұл менің ең негізгі алдыма
қойған мәселем.
         Сонымен, баланың сөздік қорын дамытумен қатар,
тілін дамыту да ойын арқылы жүзеге асады. Оны төмендегі
ойын түрінен көруге болады.    
      
 
 
Бала саусағын ойната отырып, тілін

дамыту

 

 
   Саусақ ойыны- бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып
келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық.
   Саусақ ойыны-саусақтардың көмегімен қандай да
болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналау
болып табылады.
   Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген
талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және
шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын
ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен
құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және
ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс-
қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға
тырысады және өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын
қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен
қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол,
жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді.
    Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы
қимылдары, соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары
жеткілікті деңгейде дамымайды.
    Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы
қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз
байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық
жетілдіру, түзету- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді
қалайды.
    Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі,
көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға
саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимылы көрсетіледі.
    Мысалы: «Саусақтар сәлемдеседі» ойынын алайық.
Мұнда бас бармақ ұшы әр саусақтың ұшымен кезекпен

түйіседі. «Адамдар келеді». Оң қолдың сұқ саусағы мен
ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады.
Сонымен бірге халық арасында кеңінен тарап жүрген
«қуырмаш» ойыны да саусақтардың нәзік қимылын
жетілдіруге бағытталған.
    Балалар осындай саусақ ойынын ойнай отырып, өлең
шумағын қызыға айтады. Мысалы, «Моншақ».
           Қызыл-сары көк моншақ.
           Мен жасаймын көп моншақ.
    Мұнда қатар екі қолдың бас бармағымен сұқ
саусақтарының ұшын түйістіре отырып, моншақ тәрізді
бейнелейді, әрі оларды тізбектеп жасау балалар үшін өте
қызықты әрекет, әрі қол бұлшық етін дамытуға үлкен
көмегін тигізеді.
    Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың
саусақтарының нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің
жетілуімен бірге, олардың сөйлеу тілі мен ойлау қабілеттері
дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай
меңгеруіне дайындайды.