Қазақша шығарма: Қарағанды қаласы
Менің туған қалам Қарағанды қаласы.Қарағанды қаласы Қарағанды облысының әкімшілік орталығы.Тұрғындарының тез өсуіне байланысты 1934 жылы қалаға, 1936 жылы облыс орталығына айналды.Алып жатқан жерінің аумағы (577км²) жағынан республикадағы ең үлкен, халқының саны бойынша (423,7 мың адам 2003) төртінші (Алматы, Астана, Шымкенттен кейін) қаласы.1932 жылы оның халқы 70 мың болса, 1989 жылы 507,3 мың адамға жетті. Петропавл-Шу темір жол станциясы, әуе, автомобиль қатынасының маңызды торабы.
Іргесі Қарағанды көмір алабының орталығындағы шахтерлер кенттерінің негізінде қаланды. Сарыарқының ұсақ шоқылы, сәл белесті жазығының орта тұсында, жазда тартылып қалатын Бұқпа өзенінің екі жағалауында орналас-қан. Климаты айқын континенттік, қысы суық, ұзақ, боранды, жазы ыстық, құрғақ, аңызық желді. Қаланы сумен Нұра өзені, Ертіс-Қарағанды каналы, жер асты сулары қамтамасыз етеді. Қала шегінде күңгірт-қоңыр топырақ тараған. Қараған, тобылғы, әр түрлі шөп, сұлыбас, т.б. дала белдеміне тән өсімдіктер өседі.
Қарағандының 170 жылдық тарихы бар. Қараған көп өсетіндіктен қала «Қарағанды» деп аталған. Бұл жерден 1833 жылы Байжанов Аппақ тас көмір тапқан. Өтепов деген бай Қарағанды өңірін Н.Ушаковқа 250 сомға сатқан. Орыс кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов 1856 жылдан бастап Қарағандыдан көмір өндіре бастайды. Өндірілген көмір Спасск мыс қорыту зауытына тасылып тұрған. 1856-87 ж. Мұнда 303 мың тонна көмір өндірілді. 1899 жылы Рязановтың мұрагері кен орнын француз концессионері Карноға сатты. 1907 жылы кен орны ағылшын концессионерлерінің қолына көшті. 1899-1920 жылдар аралығында 815 мың тонна көмір өндірілді. Қазан төңкерісінен кейін Қарағанды шахталары мемлекет меншігіне айналды. 1920-30 ж. жүргізілген барлау жұмыстары мұнда көмір қорының мол екенін анықтады. 1929 жылы «Қазаққұрылыс-көмір» тресі құрылды.Бұл Қарағанды көмір алабының дамуындағы жаңа кезең болды. Алғашқы бесжылдық жылдары Қарағанды ірі көмір өндіру орталығы пайда болды.Оны Донбасс кеншілері жан-жақты кәсіби көмек көрсетті.Шахталарды кен қазатын құралдар және жабдықтармен қамтамасыз етті.Қарағанды көмірін Оралға, Батыс Сібірге, Орта Азияға жеткізу үшін темір жолдар салында.2-дүние-жүзілік соғыс жылдары Қарағанды көмір алабы қорғаныс өнеркәсіптерін, темір жол көлігін көмірмен үздіксіз қамтамасыз етті.Кеңес өкіметі жылдары Қарағандыда өнеркәсіп саласыкеңінен дамыды.Елдің нарықтық экономика-ға өтуіне байланысты 90-жылдардың ортасынан Қарағандыдағы кәсіпорын-дар мен мекемелер жекешелендіріле бастады.Өнеркәсібінің басты саласы-
тас көмір өндіру. Олармен «Қарағанды көмір», «Көмір-Инвест», «Транс-энерго» ЖШС-терінің ірі кәсіпорындары шұғылданды.Қаланы электр, газ, сумен «Қарағанды-Пауэр», «АБС-энерго», «Қарағандыдистри-бьюшин» ЖШС-тері, электр желісін тарату компаниясы, «Суканал» ААҚ-дары қам-тамасыз етеді. Өнеркәсіп салаларын машина және түрлі жабдықтармен қам-тамасыз ететін әрі жөндейтін республикалық мемлекеттік «Ликвидшахт» арнаулы кәсіпорыны, құю-машина жасау зауыты, «Қарағандыкенмаш-ИТЭКС» ААҚ-ы, энергия зауыты, сауда-техника комбинаты, құрастыру фирмасы, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Бұлардан басқа «Таң»,№1 тәжірибе зауыты, «Металлбұйымдары зауыты», АҚ-дары бар.Ағаш құрылыс бұйымдарын шығаратын «Ағаш өңдеу өнеркәсіп» ЖШС-і, 2 жиһаз фабрикасы бар. Жеңіл өнеркәсіп саласында тоқыма-галантерея фабрикасы, «Еско» ААҚ, «Томирис» және «Ника» фирмасы, тамақ өнеркәсібінде «Маргарин зауыты», «Қарағанды кәмпиттері», «Сарыарқа» акционерлік қоғамы, «Қарағанды-нан» ААҚ, 2-нан зауыты, т.б. жұмыс істейді. Поли-графия саласынан «Авиатрек» баспахана үйі бар.
Қарағанды көлік пен байланыстың үлкен орталығы. Мұнда «Сарыарқа» кәсіпорындары, «Қарағандыкөмірдің автобазасы»,«Қарағандытурист», 3 автопарк, 3 автокомбинат, 2 автоколонна, «Сапар» сияқты тасымалмен шұғылданатын көлік ЖШС-тері жұмыс істейді.
Қарағанды ғылым, білім, мәдениет орталығы. Мұнда ҚР ҰҒА-ның Орталық Қазақстан бөлімшесі, 19 ғыл-зерт.және жобалау институттары (ҰҒА-ның химия-металлургия, фитохимия ғыл.-зерт.ин-ттары, Көмір ғыл.-зерт. ин-ты, «Гипроуглегормаш» жобалау ин-тары, т.б.) орналасқан. Қарағанды мемлекеттік университеті, тех.ун-т, медицина академиясы, заң ин-ты және әр саладан мамандар даярлайтын мемл. емес 10 жоғары оқу орыны жұмыс істейді. 10 кәсіптік –тех. мектеп, 39 мектепке дейінгі баладар мекемесі, 40 аурухана, 84 амбулатория мен емхана, 24 кітапхана, 3 мұражай, 6 мәдениет үйі мен клубтар, 2 драма театры, муз. комедия театры, филармония, цирк, спорт кешені, стадион, екі үлкен саябақ бар. Қарағандыны салудың бірінші бас жоспары 1936 жылы қабылданғанымен қаланы жоспарлы түрде дамыту 2-дүниежүз. соғыс жылдары тоқырап қалды. 1960 жылы жаңа бас жоба бойынша қаланы кешенді салу басталды. Индустриялық негізде Майқұдық, Оңт.-Шығыс ірі тұрғын массивтері салынды. Қаланың орталық бөлігі- Жаңа Қаланы салу негізінен аяқталды. 1960-85 жылы аралығында әлеум. және мәдени-тұрмыстық мақсаттағы нысандары бар инж. Жағынан толық қамта-масыз етілген 20-дан артық ірі шағын аудандар тұрғызылды. Қарағандының орталық бөлігінің архитектурасын жасағаны үшін авторлар тобы (арх. Э.Г.
Меликов, С.И.Мордвинцев, М.О.Жандаулетов) Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие болды. (1978ж). Қарағандыда Н.Ә.Әбдіровке ескерткіш орна-тылды.(1958ж), «Шахтер Даңқы» (1976ж) және 2-дүниежүз. соғыс жылдары қаза болған қарағандылықтарға (1978ж) арналған монументтер қойылды. Елді индустрияландырудағы үлкен рөлі, 2- дүниежүз. соғыста ел экономика-сын қамтамасыз етуге қосқан зор үлесі үшін қала Еңбек Қызыл Ту ордені-мен марапатталған (1984ж).
Іргесі Қарағанды көмір алабының орталығындағы шахтерлер кенттерінің негізінде қаланды. Сарыарқының ұсақ шоқылы, сәл белесті жазығының орта тұсында, жазда тартылып қалатын Бұқпа өзенінің екі жағалауында орналас-қан. Климаты айқын континенттік, қысы суық, ұзақ, боранды, жазы ыстық, құрғақ, аңызық желді. Қаланы сумен Нұра өзені, Ертіс-Қарағанды каналы, жер асты сулары қамтамасыз етеді. Қала шегінде күңгірт-қоңыр топырақ тараған. Қараған, тобылғы, әр түрлі шөп, сұлыбас, т.б. дала белдеміне тән өсімдіктер өседі.
Қарағандының 170 жылдық тарихы бар. Қараған көп өсетіндіктен қала «Қарағанды» деп аталған. Бұл жерден 1833 жылы Байжанов Аппақ тас көмір тапқан. Өтепов деген бай Қарағанды өңірін Н.Ушаковқа 250 сомға сатқан. Орыс кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов 1856 жылдан бастап Қарағандыдан көмір өндіре бастайды. Өндірілген көмір Спасск мыс қорыту зауытына тасылып тұрған. 1856-87 ж. Мұнда 303 мың тонна көмір өндірілді. 1899 жылы Рязановтың мұрагері кен орнын француз концессионері Карноға сатты. 1907 жылы кен орны ағылшын концессионерлерінің қолына көшті. 1899-1920 жылдар аралығында 815 мың тонна көмір өндірілді. Қазан төңкерісінен кейін Қарағанды шахталары мемлекет меншігіне айналды. 1920-30 ж. жүргізілген барлау жұмыстары мұнда көмір қорының мол екенін анықтады. 1929 жылы «Қазаққұрылыс-көмір» тресі құрылды.Бұл Қарағанды көмір алабының дамуындағы жаңа кезең болды. Алғашқы бесжылдық жылдары Қарағанды ірі көмір өндіру орталығы пайда болды.Оны Донбасс кеншілері жан-жақты кәсіби көмек көрсетті.Шахталарды кен қазатын құралдар және жабдықтармен қамтамасыз етті.Қарағанды көмірін Оралға, Батыс Сібірге, Орта Азияға жеткізу үшін темір жолдар салында.2-дүние-жүзілік соғыс жылдары Қарағанды көмір алабы қорғаныс өнеркәсіптерін, темір жол көлігін көмірмен үздіксіз қамтамасыз етті.Кеңес өкіметі жылдары Қарағандыда өнеркәсіп саласыкеңінен дамыды.Елдің нарықтық экономика-ға өтуіне байланысты 90-жылдардың ортасынан Қарағандыдағы кәсіпорын-дар мен мекемелер жекешелендіріле бастады.Өнеркәсібінің басты саласы-
тас көмір өндіру. Олармен «Қарағанды көмір», «Көмір-Инвест», «Транс-энерго» ЖШС-терінің ірі кәсіпорындары шұғылданды.Қаланы электр, газ, сумен «Қарағанды-Пауэр», «АБС-энерго», «Қарағандыдистри-бьюшин» ЖШС-тері, электр желісін тарату компаниясы, «Суканал» ААҚ-дары қам-тамасыз етеді. Өнеркәсіп салаларын машина және түрлі жабдықтармен қам-тамасыз ететін әрі жөндейтін республикалық мемлекеттік «Ликвидшахт» арнаулы кәсіпорыны, құю-машина жасау зауыты, «Қарағандыкенмаш-ИТЭКС» ААҚ-ы, энергия зауыты, сауда-техника комбинаты, құрастыру фирмасы, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Бұлардан басқа «Таң»,№1 тәжірибе зауыты, «Металлбұйымдары зауыты», АҚ-дары бар.Ағаш құрылыс бұйымдарын шығаратын «Ағаш өңдеу өнеркәсіп» ЖШС-і, 2 жиһаз фабрикасы бар. Жеңіл өнеркәсіп саласында тоқыма-галантерея фабрикасы, «Еско» ААҚ, «Томирис» және «Ника» фирмасы, тамақ өнеркәсібінде «Маргарин зауыты», «Қарағанды кәмпиттері», «Сарыарқа» акционерлік қоғамы, «Қарағанды-нан» ААҚ, 2-нан зауыты, т.б. жұмыс істейді. Поли-графия саласынан «Авиатрек» баспахана үйі бар.
Қарағанды көлік пен байланыстың үлкен орталығы. Мұнда «Сарыарқа» кәсіпорындары, «Қарағандыкөмірдің автобазасы»,«Қарағандытурист», 3 автопарк, 3 автокомбинат, 2 автоколонна, «Сапар» сияқты тасымалмен шұғылданатын көлік ЖШС-тері жұмыс істейді.
Қарағанды ғылым, білім, мәдениет орталығы. Мұнда ҚР ҰҒА-ның Орталық Қазақстан бөлімшесі, 19 ғыл-зерт.және жобалау институттары (ҰҒА-ның химия-металлургия, фитохимия ғыл.-зерт.ин-ттары, Көмір ғыл.-зерт. ин-ты, «Гипроуглегормаш» жобалау ин-тары, т.б.) орналасқан. Қарағанды мемлекеттік университеті, тех.ун-т, медицина академиясы, заң ин-ты және әр саладан мамандар даярлайтын мемл. емес 10 жоғары оқу орыны жұмыс істейді. 10 кәсіптік –тех. мектеп, 39 мектепке дейінгі баладар мекемесі, 40 аурухана, 84 амбулатория мен емхана, 24 кітапхана, 3 мұражай, 6 мәдениет үйі мен клубтар, 2 драма театры, муз. комедия театры, филармония, цирк, спорт кешені, стадион, екі үлкен саябақ бар. Қарағандыны салудың бірінші бас жоспары 1936 жылы қабылданғанымен қаланы жоспарлы түрде дамыту 2-дүниежүз. соғыс жылдары тоқырап қалды. 1960 жылы жаңа бас жоба бойынша қаланы кешенді салу басталды. Индустриялық негізде Майқұдық, Оңт.-Шығыс ірі тұрғын массивтері салынды. Қаланың орталық бөлігі- Жаңа Қаланы салу негізінен аяқталды. 1960-85 жылы аралығында әлеум. және мәдени-тұрмыстық мақсаттағы нысандары бар инж. Жағынан толық қамта-масыз етілген 20-дан артық ірі шағын аудандар тұрғызылды. Қарағандының орталық бөлігінің архитектурасын жасағаны үшін авторлар тобы (арх. Э.Г.
Меликов, С.И.Мордвинцев, М.О.Жандаулетов) Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие болды. (1978ж). Қарағандыда Н.Ә.Әбдіровке ескерткіш орна-тылды.(1958ж), «Шахтер Даңқы» (1976ж) және 2-дүниежүз. соғыс жылдары қаза болған қарағандылықтарға (1978ж) арналған монументтер қойылды. Елді индустрияландырудағы үлкен рөлі, 2- дүниежүз. соғыста ел экономика-сын қамтамасыз етуге қосқан зор үлесі үшін қала Еңбек Қызыл Ту ордені-мен марапатталған (1984ж).
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: