Қазақша реферат: Олжас Сүлейменов (1936)
Дүниеге келгені: 1936 мамыр
Алматы
Мансабы: ақын, ойшыл, ғалым, саясаткер
Олжас Омарұлы Сүлейменов (1936) — орыс тілді қазақ ақыны, тілтанушы, саясаткер, ядролық қару-жарақтарды жаппай қолдануға қарсы тұрушы, Төтенше және Өкілетті Елші.
1. Өміpбаяны;
2. Танымыл ақын;
3. Ақын мен өлең;
4. Зерттеулері;
5. Ақындығы;
5.1. Жыр жинақтары;
6. Шығармалары;
7. Марапаттары;
8. Әдебиеттер.
Өміpбаяны
1936 ж. Мамырдың 18 Алматыда дүниеге келген.
1959 ж. С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің Геология факультетін, кейін А. М. Горький атындағы Әдебиет институтын бітіреді.
1962—71 жж. Казахстанская Правда ұнжариясының әдеби қызметкері, Қазақфилм киностудиясы сценарлық-редакцялық алқасының бас редакторы, Просторжурналының бөлім меңгерушісы болып жұмыстар атқарады.
1971—81 жж. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы, сонымен бірге 1972 ж. Азия-Африка елдері жазушыларымен байланыс жөніндегі Қазақстандық көмитеттің төрағасы болды.
1981—83 жылдары Қазақ КСР кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы.
1983—91 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы болды.
1989 ж. ақпанында халқаралық Невада-Cемей ядролық қаруға қарсы қозғалысының президенті болды.
1991 ж. қазанынан Қазақстан Халық конгрессі партиясының төрағасы, құрметті төрағасы болды.
1994 ж. сәуірде шақырылған ҚР Жоғарғы кеңесі төрағалығына ұсынылады, мәжілісте өз үміткерлігін талаппен алып тастайды.
1994—95 жж. ҚР Жоғарғы кеңесінің Қоршаған орта және табиғатты пайдалану комитетінің мүшесі.
1995 ж. тамызынан бастап ҚР Италия республикасындағы, 1996 ж. сәуірінен Грекия республикасындағы, сондай-ақ Мальта республикасындағы төтенше және өкілетті елші міндетін атқарды.
Танымыл ақын
Поэзия жайлы сөз қозғау қашан да қиын. Бұл әнші құстың дауысын оның қауырсынды денесінен бөліп қараумен тең болар еді. Ал өзіңе ұстаз әрі үлгі тұтар тұлға деп санайтын адам туралы сөз қозғау одан да қиын. Дегенмен де айтуға болады, егер Бұл қажеттілік жүректен туған болса… Егер Бұл жағдайда өнегелік Ұстанымдары, оның ең бастылары — адамгершілік, адалдық, борыш үғымдары басшылыққа алынса… Дәл осы жерде Заратуштра заманынан бері айтылып келе жатқан көне даналықты қалай еске алмасқа: «Ізгі сөз — ізгі ой — ізгі әрекет». Осы қасиетті өсиет бізге есімдері мен құнды мұралары келіп жеткен менің даңқты бабаларым Ұстанған ақиқаттың басты постулаттарының бірі болған.
![Қазақша реферат: Олжас Сүлейменов (1936)]()
Сол тәрізді ақын Олжас Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы да осы моральдық үш тағанның (триаданың) бастапқы мәнін бейнелейді. Бүгінгі таңда оның қазақ жеріндегі ең танымал ақын екендігіне күмән келтіретін адам да аз болар. Олжас туралы жазылған дүниелер жетерлік, солардың бәрінің басын қосып жинақтаса, бірнеше томдық еңбек болары сөзсіз. Оның ақындығы туралы тек өзінің Отанында ғана емес, сонымен қатар алыс елдерде де көп жазылды. Оның шығармашылығына таңдана қарап, осы жайында Памирден Прибалтикаға, Кіші Азиядан Парижге, Күнгей Кавказдан Германияға дейінгі аймақта өз пікірін білдірушілер көптеп табылды. Оның өлең жинақтары 100000 таралыммен жарық көріп, сол сәтте-ақ сирек кездесетін библиографиялық кітаптар қатарына еніп отырды. Ақынның өрбір жаңа ірі туындысы қызу талқыланды. Мен, сірә, біздің қазіргі танымал қаламгерлердің ішінен оқырмандар мен сөз қадірін түсінер адамдар дәл осылай үлкен құмарлықпен оқитын өзге ақынды атай алмасам керек. Оның жетістіктері нағыз әдебиетшілерді қуантып, ақиқатты үздіксіз іздеу жолындағы батыл, кей кездердегі жүгенсіз асау ойлар мен сезімдердің жиынтығы оны күндеушілердің ашуын келтіріп, шығармашылығына табынушылардың таңданысына жол ашты.
Олжас Сүлейменовтің әлемді дүр сілкіндірген дауысы ең алғаш рет естілгелі жарты ғасырға жақын уақыт өткен екен. Осы уақыттан бері біз ақын жырларынан оның замандастары мен отандастарының қалай тіршілік етіп, нені сезініп, нені ойлағанын оқып келеміз. Олжаспен бірге Қазақстанның ұшы-қиырсыз даласын шарлауға болады, шопан киіз үйлерінде қонақта болып, күйшілер мен күміс көмей әншілердің жырларын өз құлағыңмен тыңдай аласың. Шаршаған тың игеруші жігіттермен бірге ашық аспан астында, төбе маңындағы орылған егіс алаңында түнеуге болады. Құлазыған сортаң жерлер мен кеуіп қалған өзен арналарын геологиялық партиялармен бірге кезіп жүре аласың. Бақытсыздыққа үшыраған халыққа қорған болу мақсатында түрлі мінбелерден үн қату,
Халықты өзі үлгі көрсету арқылы рухтандыру — дәл осы қасиеттер оған құдіретті күштің арнайы үйғарымымен берілген тәрізді. Кей кездері маған Олжастың өмірі тұтастай жан қиярлықпен күш жұмсауды қажет ететін өрекеттерден құралатындай болып көрінеді. Себебі: бұған дейін танылмай келген немесе дәлірек айтқанда, өркениеттік бірлеетікте өз дәрежесінде, толық тұтаетығымен және сұлулығымен көріне алмаған қазақ елін бүкіл әлемге таныту деген үлкен жауапкершілікті саналы түрде өз мойнына ала білді. Бүгінде оның сөзіндегі, ойы мен әрекеттеріндегі ерекшеліктерді түсіне алатын адамдарға ерекше әсер берген жарқын даусы үлкен беделге ие.
Олжас Сүлейменов — құдіретті рухтың көңілінен шығып, өз замандастарын Ақиқат пен Сұлулыққа жақындата түсу үшін Алланың өділеттілікті аңсау мен соған деген ұмтылысты бүкіл болмысына енгізіп қойған ақындардың бірі. Шындығында, Сұлулықты суреттеген сайын біз оған бір қадам жақындай түсеміз! Ақиқатты бейнелеген өрбір сәтте біз онымен біріге түсеміз. Ол — Жолды жарықтандыратын шырақ тәрізді. ізденушілер өздері іздеген маңызды да зөру меселелеріне жауапты дәл осы қазақ ақынының шығармаларынан таба алады. Қазақ халқының өткені, бүгіні мен болашағы барлық түтастығымен Мұхтар Әуезовтің ұлы эпопеясынан кейін бірінші рет соншалық кең көлемде және жоғары көркем деңгейде осы азамат ақын шығармаларында бейнеленген. Бақыт Кенжеевтің мына бір айтқаны өте орынды: «Қазақстанды әдеби тұрғыда әлем картасына енгізген дәл сол (О. С.), себебі, ол шын мөнісіндегі алғашқы халықаралық қазақ жазушысы болды.
Олжас қазақтар туралы көп жазды жөне сол жазғандарымен бүкіл әлемді қызықтыра алды. Мәскеуліктердің оның кітаптарын қалай дүкен сөрелерінен сыпырып-сиырып алып кеткендері менің есімде. Ал, „Аз и Я“ кітабы туралы ештеңе айта алмаймын, Бұл менің құлшылық етер кітабым…» (Мегаполис, 13,05.2004 ж.). Ақын туындыларынан қазақ халқы бастан өткерген жарқын жылдардың қуанышқа толы сәттері мен қайғыдан көңілі қалған ұлы өмірінің беттерін құрауға болады. Қанша ғасырлар бойы үлесіне тиген көптеген ауыр сынақтарды басынан өткере отырып, өзіндік төл мәдениетін толық дерлік алғашқы қалыпта сақтай алған таң қаларлық және бірегей қазақ елі тағдырының куәсі болады.
Ақынның өзі бұл жайлы былай дейді: «Біздің ұрпақ кристалдану үстінде. Халық арасында намыс қозғалысы жүріп жатыр. Қорлықта жүргендерде қуаныш үғымы болуы мүмкін емес. Ақындар халыққа намыс қозғалысына күш-қуат жеткізіп туруға міндетті». Бұл бағытта, яғни тарих пен халық тағдырының мөнін түсінуде Олжасқа дейінгі ұлы қайраткерлер — Абай құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Шәкәрім құдайбердиев, Ыбырай Алтынсарин және басқа да қазақ ағартушыларының жетістіктері де аз болған жоқ. XX ғасырдың танымал көркем сөз зергерлері — Мағжан Жүмабаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ілияс Жансүгіров, Ілияс Есенберлин және т. б. тәжірибелерінің де маңызы кем емес. Осы тарихи-мәдени контексте қазақ өдебиетін әлемдік аренаға алып шығу Олжас Сүлейменовтің еншісіне тиген екен.
Оны қазақ елінің халықаралық деңгейдегі ақыны деп мойындау «Адамға табын жер, енді!» атты поэмасының жарыққа шығуымен тығыз байланысты. Олжас Сүлейменов — маңызды әрі теңдесі жоқ құбылыс. Оны ақынның әдеби еңбектерінің жоғары деңгейде бағалануы ғана дәлелдеп қоймайды. Сонымен қатар, Олжас — ақын, ойшыл, ғалым, саясаткер. Осы қасиеттердің бәрі де тек бір ғана бірегей тұлғаның эпостастары. Олжас саяси, өлеуметтік және мәдени ортада белгілі бір позиңияға ие ақынның тек о баста өзіне арнап берілген мүмкіндіктерді пайдалана отырып қана әрекет етуі қажет екендігін жақсы түсінді. Ол қаруы — сөз. Ол әдебиетке ерекше дауыспен енді. Оның шығармалары әу бастан-ақ ұлттық өдеби құбылыстарға толы болды, сонымен қатар сөз қадірін түсінер жүрттың көңілінен шықты және бүгінге дейін сол деңгейін жоғалтқан жоқ.
Олжас Сүлейменов поэзиясы таусылмас күш-қуатпен сарқырай ағар серпінді ырғаққа негізделген. Ол өрбір өзіндік ерекшелігі бар ақындар және дара түлғалар тәрізді алдын ала даярланған идеологиялық тапсырыстар шеңберін бұзып шыға алды. Оның поэзиясы сөз қадірін білетіндер мен сөз зергерлеріне, сонымен қатар қарапайым оқырмандарға да орыс тілі арқылы қазақ халқының болмысын ашып көрсетуғе мүмкіндік туғызды. Ақын шығармашылығы өзіндік ерекшелігімен, афористілігімен және қаламғерлік шеберлігінің кемелділігімен таңдандырады. Дәл поэзия жанрында халық рухының тарихы және мәдени дамуы, психологиялық қатарының өзіндік ерекшеліктері бар түтастығымен және құнарлылығымен көрінетіндіғін ақын жақсы түсінді.
Ақын мен өлең
Олжас Сүлейменов — табиғатынан рухани бүғауланбаған адам. Еркіндік — үнемі оның шығармашылық және қоғамдық қызметіндеғі негізгі ұстаным болып табылатын-ды. «Еркіндік» сөзінің мағынасы көп қырлы. Ақынның өзі де дәл осы үғымға бірнеше түсініктемелер үсынған. Заңғар биіктікте самғап үшу үшін де ауа қажеттігін ол жақсы түсінді. Сол себепті:
Суретшінің шаруасы не далада.
Дімкәс талант — далада емес —
Молада.
Еркіндіктің екінші аты — сол дала,
Сол даланы жүр өлеңге бала да, —
деп жырлайды. Өзіме рухани қырынан соншалықты жақын ақынды кайта-кайта оқи отырып, мен тағы бір керемет ақын әрі ойшыл Джебран Халилдің мына бір сөздерін еріксіз еске аламын. Ол былай деген еді: поэзия — күлімсіреудің нақты қасиетті көрінісі, ол — көз жасты құрғатушы белгі, адам болмысында тіршілік ететін рух; қуысы — жүрек, шарабы — махаббат. Дәл осы пікірді Олжас туралы да айтуға болатындай. Оның поэзиясы — өткір, жарқын және кіршіксіз таза. Оның мына бір қарапайым әрі балалық нанғыштықпен айтқан сөздеріне мен сенемін:
Мен қайғырам, Зәбір көріп қай халық
Қасіретке батар болса қайғы алып.
Айналайын, О, Қара Жер, айналшы,
Мен өлейін бірге өзіңмен айналып.
Оның поэтикалық шығармашылығының ерекше белгісі — көркем образдардың айқын көрінісі болып табылады. Дала Олжас шығармашылығында «қыпшақтар» этнонимінің жиынтық атауы, ал Қула дүз көшпелі тайпалардың мекені деген ұғымды береді. Дала образы Олжас түсінігінде еркін әрі ерікті адам образымен тығыз байланысты.
Уа, аруақ!
Бейбіт күннен өлмейді ер,
Жебедің бе,
Қан майданда жебей гөр!
Мейлі маған жасын лақтыр,
Жай таста!
Бас сауғалап көрген емес айқаста.
Бірінші боп жығылмаспын,
Жығылсам
Жығылармын ең ақырғы шайқаста.
Ағып түскен жүлдызды мен
Аруларды сүйіп түрып,
Серт берем.
Балатонга барар жолды сілтесең,
Уа, аруақ, Айғырымды ерттер ем,
Аялаған,
Әлдилеген жан құрсын!
Ағып өтем,
Әнімнен түз жаңғырсын.
Менен калған тостақ ізге қақ түрып.
Ата жауым Содан шөлін қандырсын!
Соқпақ-жолсыз сәті болмас сапардың,
Атпен бірге жығылармын,
Жатармын.
Тасбақаша тарғыл құмды жамылып,
Қатты үйқыға,
Тәтті үйқыға батармын.
Ақынның сөздерді аса шеберлікпен қолданатыны соншалықты дыбыстың алғашқы құбылуының таңғаларлық ойынына таңданбасқа шараң жоқ. Дегенмен өздеріңіз зейін қойып тыңдаңыздаршы:
Балық-суын
Қыран — оқтай қарқынын,
Жаңбырлы Бұлт
найзағайдың жарқылын.
Қалай сүйсе,
Сүйсе әлсіздер даңқты,
Мен де сені солай сүйем,
Жарқыным!
Сонымен қатар, автор тек суреттеп қана қоймайды, құпия сезімдер тобын қозғалысқа түсіріп, көрген және естіген жайттардың өте айқын бейнеленген шынайы көрінісін береді. Сол себепті оқырман өзі де күтпеген жерден өлең жолдарының арасына жасырылған, әрең ұстап қалуға болатын интонация көмегімен суреткердің құпия ойларының үстінен шығады. Шынымен де Бұл өлең жолдары алаңсыз, таза өрі мөлдір емес пе?! Ақынның адам жанының ең асыл шектерін қозғайтын қайғы-қасіретті дәл суреттеуі соншалық, дәл сол кезде түйсінген сезімдер қазір де сол қалпында жүректі баурап алатын ерекше қабілетті, тебіреністі де таза өлең жолдарының шынайы құпиясының неде екенін мен біле алмадым. Мәңгілік тақырып — Суреткер мен Уақыт — еш уақытта ақынның назарынан тыс қалмаған және оның бар шығармашылығының қақ ортасын қызыл жолақ болып қиып жатқан өзекті тақырып. Мысалы «Кактус» және «құмырсқа» поэмаларында, әсіресе «Саз балшықты кітапта»:
— Әр адамның өз жүлдызы түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды әлем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.
Міне, шынайы көрініс: үйқыдағы элем және сергек суреткер. Олжас Сүлейменов поэзиясының екінші қыры — ой ауқымдылығы. Оның поэтикалық көз қарастары өткен ғасырлар қойнауынан және қазіргі заманның өткір көріністерінен алынған ерте замандағы қазақ халқының тарихи тағдырын бейнелейтін көріністерді де қамтиды. Ақын әрі көтерілісші Махамбет ол үшін тек халық наразылығының белгісі ғана емес, сонымен катар өз елі үшін өмірінің соңына дейін батыл шешім жасай білген күрескер!
«Кешіре біл ағайынды суысқан,
Ел бақытты, — сен жымисаң,
Туысқан!»
Дегенде ғой,
Тура түрған болар ем
Тізгінімді шығармай-ақ уыстан.
«Жайық барда ортаймайды,
Көлге сен,
Ақын барда қартаймайды,
Елге сен.
Сен тіріде — біз де тірі» дегенді
Айтпады олар,
Айтқанда олар,
Өлмес ем!
Ақын Махамбет бейнесінен әділдік үшін әрекет еткен нағыз күрескер эр сипатын көреді. Олжастың Махамбеті — толыққанды және құдіретті фигура:
Дүшпаныңнан қайтты кегің,
Қайтты есең.
Айтып сапсың ақиқатты,
Айт десе.
Қандай бакыт акын болып туғаным,
Сені ақын деп білер ме едім, әйтпесе!
Дала аңыз-ертегілері — жыраулар мен ақындардан генетикалық түрғыдан берілген суырыпсалмалық қасиет Олжас Сүлейменов шығармашылығында айқын көрініс табуымен таңдандырады. Бұл қасиет оған бір тақьірыптан екінші тақырыпқа, бір ғасырдан екінші ғасырға еш қиындықсыз өтуге мол мүмкіндік туғызады. Оның образдары ерекше ұмтылыспен жөне тасқынды өсіп отырады, «проза патшалығына поэзиямен еніп, метафоралармен әлемді жөндейді». Ақын шығармашылығы жайлы сыншылардың бірі былай деген еді: Олжас Сүлейменов поэзиясы — шет-шегіне дейін қайнаған күш-қуатқа толы сауыт. Кейде алуан түсті әлемнің, сезімдер мен ойлардың толық бейнесін беру үшін де ақынға өлең формасының шеңбері тарлық етеді, міне, сол сәтте ол күтпеген жерден ұйқастырылған қара сөздерге немесе драмаға көшеді. Ол үшін бөрі қол жетер жерде және бәріне де рұқсат.
Олжас Сүлейменов үшін кім ақыл мен ойдың еркін қанат жаюына бөгет болатын соқыр еліктеуден бойын аулақ Ұстаса, сол — ақын. Оның қашан да «үйреншікті аллегориялардан жүрегі айнитын». Ол ақынның өз ұмтылыстарымен ұлы Жаратушы тәрізді өзіндік кіші әлем жарата алатын мүмкіндігі барын жақсы түсінді. Олжас Сүлейменовтің түтас шығармашылық жолы — осыған айқын дәлел. Қоғамның адамгершіліктен алыстап бара жатқанын көрген ол көркем шындыққа сүйене отырып, өз жаныңа өзің билік жүргізе алу қажеттігі, басқаша айтқанда, адамдық қалпыңды сақтап қалу қажеттігін қолдайтындығын білдіреді. Ол үшін жеке түлға қаншалықты деңгейде өнегесіздікке қарсы тура алар болса, соншалықты деңгейде биік. Бүған Олжастың шығармашылық ізденістерінің публицистикасына, сонымен катар әдебиет туралы, өзіне дейінгі қоғам қайраткерлері мен замандастары туралы жазған мақалалармен танысқанда көз жеткізесің. Олжас — өз еліне адал және лайықты ұл. Менің ұғымымда ол — кез келген жолаушының шөлін қандыруға дайын тұратын шөлдегі көгал (оазис) тәрізді. Ақын егер парыз бен ұлтжандылық әлемге және адамзат өміріне зиян тигізер болса, онда мұндай парыз бен ұлтжандылықтан бас тарту керек деген ойды құптайтын даналардың қатарына жатады.
Акын үшін өз халқыңа және өз еліңе деген сүйіспеншілік жауапкершілікпен ұштасып жатуы керек. Бұл жайлы ол бірде мынадай ой айтқан еді: «Мен өз елімді және оның халқын олардың беріктілігі мен төзімділігі үшін сүйемін. Бірақ мен ешқашан бір елді екінші елге айдап салушы „ұлтжандыларды“ сүйе де алмас едім, түсіне де алмас едім». Оның жалпы жұртқа әйгілі «Даланы биіктетеміз деп тауларды аласартпайық» деген афоризмі азамат ақынның бүкіл шығармашылық жолының өзіндік кредосы болып табылады. Осыдан-ақ ақынның ата- бабаларының табиғи даналығын көруге болады. Жөне Бұл жалпы қазақ халқына тән қасиет. Өздерінің далаларының шексіз кеңдігіне орай, қазақтар о бастан-ақ тар пейілділіктен ада ел; ертеден-ақ оларға кеңпейілділік тән. Олжас Сүлейменов — өткір ақын, жіті көреген, өте шапшаң әрі еті тірі жан. Оның жанында өзгелердін бәрі үйықтап жатқан немесе мүлгіп отырған тәрізді. Біздің көз алдымызға қазақтарға өздерін бүкіл әлемге лайықты дәрежесінде таныту қажет болған шақта ақиқатты тынбай іздеген, өз кезеңін түсінуге үмтылған, болашақ жайлы үздіксіз ойланған буырқанған кезең баласының үлы образы келеді.
Олжас Сүлейменовтің шығармашылық тағдырына ойша көз жүгірткен шақта ақын әлеміне терең бойлаған сайын көбірек ойланып-толғану қажеттілігі жайлы ой өзіңе еріксіз келе бастағанын байкайсың. Ақын көтерген мәселелердің ауқымдылығы бастапқыда қойылған шекараны бүзып өтеді. Олай болса, халық даналығында айтылғанындай, тым болмаса жарты жолға жеткесін де артка бір бұрылып қараған дұрыс, Бұл жарым жолдың да бізге берері көп. Мавлоно Джалал-ад-дин Руми былай деген екен: «Теңіздің барлық суын ішіп тауысу мүмкін емес, бірақ шөлің қанғанша ішуге болады». Жаратушы Олжасты адамзаттық рух пен шығармашылықтың жоғары заңдарын ашуға арнайы таңдап алғандай. Оның жырларындағы сөздер материалдық жөне рухани субстанцияларға ие. Ақын табиғатта бар сөздерді іздеп табуға және алдын ала түйсінуге тырысады. Шығармашылык процесс — Бұл Жаратқан Иенің көмегімен «жасалатын» қажетті сөздер бірлігінің топтамасы. Ақын оларды ести алуы, түсіне алуы және соған шаттана алуы қажет.
Мен таңсықпын түяғы мен тұлпардың.
Топшысына қыран бүркіт, Сұңқардың.
құмыраның қыл мойны мениҚылышқ
Қашап жазған қайсар жырга іңкәрмін.
Бақи уақыт,
Бақи тірлік, бақи құм
Құпиясын тосып маған не қилы,
Толық Айды түніменен сөндірмей,
Құс жолынан аспан жырын оқимын.
Ақын сөздің әлемді түсіну мен қайта құруға арналған құрал екендігін жақсы түйсінеді. Менің жоспарымда Ұстаз-Олжастың шығармашылығына жан-жақты өдеби талдау жасау мақсаты болған жоқ. Бұл екінің бірінің қолынан келе бермейді. Мен тек Ақынның шығармалар жинағын құрастырып және қайта-қайта оқи отырып, осы ұлы адаммен қарым-қатынасымдағы қуаныштарымды бөліскім келді. Алые және жақын оқырмандар, Сіздер ақынның «ізгі сөз, ізгі ой, ізгі әрекеттеріне» менімен бірге қуансын дедім. Бұл жайлы Олжастың өз айтқаны:
— Әр адамның өз жұлдызы
түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды элем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.
Қарып түскен қызыл
Күйінде ол
Айқай салып сасқаннан
Оянады
Қарғып тұрған кісідей
Жүлдызы ағып түскен күні аспаннан.
Жеті том және сегіз кітаптан тұратын аталған еңбекке енген шығармалар тек олардың жарыққа келу тәртібін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар автордың шығармашылық жолының көп қырлы мөдени-тарихи және ғылыми- көркем шындығын көрсететін рухани ізденістерін танытады. Аталған шығармалар жинағы ақынның барлық туындыларын қамтиды деп айта алмаймыз. Бұл тек белгілі бір деңгейде ғана Суреткер шығармашылығының елеулі кезеңін қамтиды.
Зерттеулері
Олжас тілтанушы ретінде көбінекей көне түркі тілін зерттеді, әсіресе шумерлер және шумер тілі туралы зерттеулері батыс ғалымдарының көне тіл үнді-еуропа тілдерінен бастау алады дейтін қасаң теориясына пәрменді соққы берді.
Зерттеулері ретінде төмендегі бірнеше кітапті айтуға болады:
* 1975 ж. жарық көрген «Аз и Я» кітабі түркі және славян халықтарының ежелгі жазба ескерткіштеріне арналған. Тым-тым арғы, есте жоқ ескі замандағы ұлт пен ұлыстардың тілі, ғұрып-әдеті сөз болған бұл кітапті кейінгі зерттеушілердің тамаша қолғанаты, оқушылардың, қызығушылардың сүйп оқыр ғылымнамасы деуге болады. Әсіресе кітаптың Шумернама бөлімі оқырманды тың да, тілсім қиялдарға бастайды. Кітаптың соңы 1001 сөз атты этимологиялық сөздікке ұласып, бұрыңғыдан кемелдене түсті.
* «1001 сөз» жазу мен таңбаның тарихы туралы шығарма, кітап әрқилы мәдениеттің кездейсоқ, жеке дара пайда болмастан бір-біріне тығыз байланыса отырып туылатынын, дамитынын осы 1001 сөзді дәйек ете отырып дәлелдеуге тырысады.
* 1998 ж. жарық көрген «Жазу тілі» кітабі тарихқа дейіңі мәдениетке көзқарас, мұнда аутор шығандай шырқап сонау майя тілі мен қытай тілі арасындағы байланысты зерттейді.
* «Тaрихқа дейіңгі түркілер» кітабінда славян және түркі тілдерінің, атап айтқанда, көне қазақ жэне көне орыс тілдерінің ежелгі өзара байланысы туралы айтылады. Жазушының ондаған жылдар бойы тынымсыз ізденуінің нәтижесінде табылған екі халықтың осындай әрекетке түсуіне қатысты материалдар көне қазақ тілі деген терминді алғаш рет қолдануға мүмкіндік берді. Кітапта бұл терминнің дұрыс екендігі толық дәлелденеді.
Ақындығы
«Біз жаңаша өлең жазуды Олжастан үйрендік» дейді — Сергей Марков, бұл болса Олжас өлеңдерінің тынысы өзгешелігін әйгілегендей. 1961 жылғы тырнақ алды жинағы «Арғымақтар» кітабінан бері ол жиырма шақты жыр жинағына аутор болды. «Халықтың тарихы айналып келгенде ақынның үлесіне тиеді» — дейді А. С. Пушкин, оқып отырсаңыз Олжастың өлеңдері қазақ халқының талай ғасырлық мұңы мен қуанышын, сыры мен сипатын айтады, енді сіз бір ақынның жырын ғана емес бір ұлттың сан ғасырлық сәлихалы тарихын аралағандай боласыз. Олжас өлеңдері қазақ пен орыс арасында ғана емес, Еуропа елдері, Кіші Азия, Қытай, Америка елдері арасында өзінің асқақ қазақы үнін аспандата саңқылдатады.
Жыр жинақтары
* «Арғымақтар», Қазақтың мемлекеттік көркем әдеби баспасы, Алматы, 1961 ж.;
* «Олжас Сүлейменов жинағы», Жазушы, Алматы, 1967 ж.;
* «Қыш кітап», Жазушы, Алматы, 1969 ж.;
* «Атамекен», Жазушы, Алматы, 1972 ж.;
* «Каждый день — утро», Правда, Москва, 1973 ж.;
* «Повторяя в полдень», Жазушы, Алматы, 1973 ж.;
* «Круглая звезда», Художественная литература, Москва, 1975 ж.;
* «Берега. Определение», Жазушы, Алматы, 1976 ж.;
* «Olzsasz Sulejmen versei» (мажар тілінде), Еуропа кёнивкадо, Будапешт, 1976 ж.;
* «Тұңғыш космонавт», Жалын, Алматы, 1979 ж.;
* «Sakalai virs smevlus» (литван тілінде), Бага, Вильнюс, 1980 ж.;
* «Земля, поклонись человеку!» (түркімен тілінде), Магарыф, 1985 ж.;
* «Свиток», Молодая гвардия, Москва, 1989 ж.;
* «Аргамак» (моңғол тілінде), Улань газар, Улаанбаатр, 1990 ж.;
* «Айналайын», Жібек жолы, Алматы, 1996 ж.;
* «Исправляя метафорой мир», Қаржы-қаражат, Алматы, 1996 ж.;
* «Im Azimut der Nomaden», Интердрюк, Лейпциг, 1997 ж.;
* Таңдамалы туындылары, Жібек жолы, Алматы, 2005 ж.;
* «Olzhas Sulejmenow gedichte» (неміс тілінде), Қазақстан, Алматы;
* «Fizikçinin Duası» (түрік тілінде), Ыстамбұл, 1976 ж.
Шығармалары:
* Нұрлы түндер, А., 1962;
* Қылықты түн, А., 1963;
* Мешін жылы, А., 1967;
* Таңдамалы лирика, М., 1968;
* Ақ дария аспанында, Таш., 1970;
* Атамекен, А., 1972;
* Қалаулы қайырма, А., 1973;
* Жұмыр жұлдыз, М., 1975;
* Көңіл көкжиегі, А., 1976, 1980;
* Определение берега, А., 1979;
* Асқардан асу, А., 1987;
* От января до апреля, А., 1989;
* Тюрки в доистории, А., 2002.
Марапаттары
* Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы, 1964 ж.;
* Бұкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығы, 1967 ж.;
* Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығы, 1972 ж.;
* Қазақстанның Халық жазушысы атағы, 1992 ж.;
* Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығы, 2000 ж.
Алматы
Мансабы: ақын, ойшыл, ғалым, саясаткер
Олжас Омарұлы Сүлейменов (1936) — орыс тілді қазақ ақыны, тілтанушы, саясаткер, ядролық қару-жарақтарды жаппай қолдануға қарсы тұрушы, Төтенше және Өкілетті Елші.
Мазмұны:
1. Өміpбаяны;
2. Танымыл ақын;
3. Ақын мен өлең;
4. Зерттеулері;
5. Ақындығы;
5.1. Жыр жинақтары;
6. Шығармалары;
7. Марапаттары;
8. Әдебиеттер.
Өміpбаяны
1936 ж. Мамырдың 18 Алматыда дүниеге келген.
1959 ж. С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің Геология факультетін, кейін А. М. Горький атындағы Әдебиет институтын бітіреді.
1962—71 жж. Казахстанская Правда ұнжариясының әдеби қызметкері, Қазақфилм киностудиясы сценарлық-редакцялық алқасының бас редакторы, Просторжурналының бөлім меңгерушісы болып жұмыстар атқарады.
1971—81 жж. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы, сонымен бірге 1972 ж. Азия-Африка елдері жазушыларымен байланыс жөніндегі Қазақстандық көмитеттің төрағасы болды.
1981—83 жылдары Қазақ КСР кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы.
1983—91 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы болды.
1989 ж. ақпанында халқаралық Невада-Cемей ядролық қаруға қарсы қозғалысының президенті болды.
1991 ж. қазанынан Қазақстан Халық конгрессі партиясының төрағасы, құрметті төрағасы болды.
1994 ж. сәуірде шақырылған ҚР Жоғарғы кеңесі төрағалығына ұсынылады, мәжілісте өз үміткерлігін талаппен алып тастайды.
1994—95 жж. ҚР Жоғарғы кеңесінің Қоршаған орта және табиғатты пайдалану комитетінің мүшесі.
1995 ж. тамызынан бастап ҚР Италия республикасындағы, 1996 ж. сәуірінен Грекия республикасындағы, сондай-ақ Мальта республикасындағы төтенше және өкілетті елші міндетін атқарды.
Танымыл ақын
Поэзия жайлы сөз қозғау қашан да қиын. Бұл әнші құстың дауысын оның қауырсынды денесінен бөліп қараумен тең болар еді. Ал өзіңе ұстаз әрі үлгі тұтар тұлға деп санайтын адам туралы сөз қозғау одан да қиын. Дегенмен де айтуға болады, егер Бұл қажеттілік жүректен туған болса… Егер Бұл жағдайда өнегелік Ұстанымдары, оның ең бастылары — адамгершілік, адалдық, борыш үғымдары басшылыққа алынса… Дәл осы жерде Заратуштра заманынан бері айтылып келе жатқан көне даналықты қалай еске алмасқа: «Ізгі сөз — ізгі ой — ізгі әрекет». Осы қасиетті өсиет бізге есімдері мен құнды мұралары келіп жеткен менің даңқты бабаларым Ұстанған ақиқаттың басты постулаттарының бірі болған.
Сол тәрізді ақын Олжас Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы да осы моральдық үш тағанның (триаданың) бастапқы мәнін бейнелейді. Бүгінгі таңда оның қазақ жеріндегі ең танымал ақын екендігіне күмән келтіретін адам да аз болар. Олжас туралы жазылған дүниелер жетерлік, солардың бәрінің басын қосып жинақтаса, бірнеше томдық еңбек болары сөзсіз. Оның ақындығы туралы тек өзінің Отанында ғана емес, сонымен қатар алыс елдерде де көп жазылды. Оның шығармашылығына таңдана қарап, осы жайында Памирден Прибалтикаға, Кіші Азиядан Парижге, Күнгей Кавказдан Германияға дейінгі аймақта өз пікірін білдірушілер көптеп табылды. Оның өлең жинақтары 100000 таралыммен жарық көріп, сол сәтте-ақ сирек кездесетін библиографиялық кітаптар қатарына еніп отырды. Ақынның өрбір жаңа ірі туындысы қызу талқыланды. Мен, сірә, біздің қазіргі танымал қаламгерлердің ішінен оқырмандар мен сөз қадірін түсінер адамдар дәл осылай үлкен құмарлықпен оқитын өзге ақынды атай алмасам керек. Оның жетістіктері нағыз әдебиетшілерді қуантып, ақиқатты үздіксіз іздеу жолындағы батыл, кей кездердегі жүгенсіз асау ойлар мен сезімдердің жиынтығы оны күндеушілердің ашуын келтіріп, шығармашылығына табынушылардың таңданысына жол ашты.Олжас Сүлейменовтің әлемді дүр сілкіндірген дауысы ең алғаш рет естілгелі жарты ғасырға жақын уақыт өткен екен. Осы уақыттан бері біз ақын жырларынан оның замандастары мен отандастарының қалай тіршілік етіп, нені сезініп, нені ойлағанын оқып келеміз. Олжаспен бірге Қазақстанның ұшы-қиырсыз даласын шарлауға болады, шопан киіз үйлерінде қонақта болып, күйшілер мен күміс көмей әншілердің жырларын өз құлағыңмен тыңдай аласың. Шаршаған тың игеруші жігіттермен бірге ашық аспан астында, төбе маңындағы орылған егіс алаңында түнеуге болады. Құлазыған сортаң жерлер мен кеуіп қалған өзен арналарын геологиялық партиялармен бірге кезіп жүре аласың. Бақытсыздыққа үшыраған халыққа қорған болу мақсатында түрлі мінбелерден үн қату,
Халықты өзі үлгі көрсету арқылы рухтандыру — дәл осы қасиеттер оған құдіретті күштің арнайы үйғарымымен берілген тәрізді. Кей кездері маған Олжастың өмірі тұтастай жан қиярлықпен күш жұмсауды қажет ететін өрекеттерден құралатындай болып көрінеді. Себебі: бұған дейін танылмай келген немесе дәлірек айтқанда, өркениеттік бірлеетікте өз дәрежесінде, толық тұтаетығымен және сұлулығымен көріне алмаған қазақ елін бүкіл әлемге таныту деген үлкен жауапкершілікті саналы түрде өз мойнына ала білді. Бүгінде оның сөзіндегі, ойы мен әрекеттеріндегі ерекшеліктерді түсіне алатын адамдарға ерекше әсер берген жарқын даусы үлкен беделге ие.
Олжас Сүлейменов — құдіретті рухтың көңілінен шығып, өз замандастарын Ақиқат пен Сұлулыққа жақындата түсу үшін Алланың өділеттілікті аңсау мен соған деген ұмтылысты бүкіл болмысына енгізіп қойған ақындардың бірі. Шындығында, Сұлулықты суреттеген сайын біз оған бір қадам жақындай түсеміз! Ақиқатты бейнелеген өрбір сәтте біз онымен біріге түсеміз. Ол — Жолды жарықтандыратын шырақ тәрізді. ізденушілер өздері іздеген маңызды да зөру меселелеріне жауапты дәл осы қазақ ақынының шығармаларынан таба алады. Қазақ халқының өткені, бүгіні мен болашағы барлық түтастығымен Мұхтар Әуезовтің ұлы эпопеясынан кейін бірінші рет соншалық кең көлемде және жоғары көркем деңгейде осы азамат ақын шығармаларында бейнеленген. Бақыт Кенжеевтің мына бір айтқаны өте орынды: «Қазақстанды әдеби тұрғыда әлем картасына енгізген дәл сол (О. С.), себебі, ол шын мөнісіндегі алғашқы халықаралық қазақ жазушысы болды.
Олжас қазақтар туралы көп жазды жөне сол жазғандарымен бүкіл әлемді қызықтыра алды. Мәскеуліктердің оның кітаптарын қалай дүкен сөрелерінен сыпырып-сиырып алып кеткендері менің есімде. Ал, „Аз и Я“ кітабы туралы ештеңе айта алмаймын, Бұл менің құлшылық етер кітабым…» (Мегаполис, 13,05.2004 ж.). Ақын туындыларынан қазақ халқы бастан өткерген жарқын жылдардың қуанышқа толы сәттері мен қайғыдан көңілі қалған ұлы өмірінің беттерін құрауға болады. Қанша ғасырлар бойы үлесіне тиген көптеген ауыр сынақтарды басынан өткере отырып, өзіндік төл мәдениетін толық дерлік алғашқы қалыпта сақтай алған таң қаларлық және бірегей қазақ елі тағдырының куәсі болады.
Ақынның өзі бұл жайлы былай дейді: «Біздің ұрпақ кристалдану үстінде. Халық арасында намыс қозғалысы жүріп жатыр. Қорлықта жүргендерде қуаныш үғымы болуы мүмкін емес. Ақындар халыққа намыс қозғалысына күш-қуат жеткізіп туруға міндетті». Бұл бағытта, яғни тарих пен халық тағдырының мөнін түсінуде Олжасқа дейінгі ұлы қайраткерлер — Абай құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Шәкәрім құдайбердиев, Ыбырай Алтынсарин және басқа да қазақ ағартушыларының жетістіктері де аз болған жоқ. XX ғасырдың танымал көркем сөз зергерлері — Мағжан Жүмабаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ілияс Жансүгіров, Ілияс Есенберлин және т. б. тәжірибелерінің де маңызы кем емес. Осы тарихи-мәдени контексте қазақ өдебиетін әлемдік аренаға алып шығу Олжас Сүлейменовтің еншісіне тиген екен.
Оны қазақ елінің халықаралық деңгейдегі ақыны деп мойындау «Адамға табын жер, енді!» атты поэмасының жарыққа шығуымен тығыз байланысты. Олжас Сүлейменов — маңызды әрі теңдесі жоқ құбылыс. Оны ақынның әдеби еңбектерінің жоғары деңгейде бағалануы ғана дәлелдеп қоймайды. Сонымен қатар, Олжас — ақын, ойшыл, ғалым, саясаткер. Осы қасиеттердің бәрі де тек бір ғана бірегей тұлғаның эпостастары. Олжас саяси, өлеуметтік және мәдени ортада белгілі бір позиңияға ие ақынның тек о баста өзіне арнап берілген мүмкіндіктерді пайдалана отырып қана әрекет етуі қажет екендігін жақсы түсінді. Ол қаруы — сөз. Ол әдебиетке ерекше дауыспен енді. Оның шығармалары әу бастан-ақ ұлттық өдеби құбылыстарға толы болды, сонымен қатар сөз қадірін түсінер жүрттың көңілінен шықты және бүгінге дейін сол деңгейін жоғалтқан жоқ.
Олжас Сүлейменов поэзиясы таусылмас күш-қуатпен сарқырай ағар серпінді ырғаққа негізделген. Ол өрбір өзіндік ерекшелігі бар ақындар және дара түлғалар тәрізді алдын ала даярланған идеологиялық тапсырыстар шеңберін бұзып шыға алды. Оның поэзиясы сөз қадірін білетіндер мен сөз зергерлеріне, сонымен қатар қарапайым оқырмандарға да орыс тілі арқылы қазақ халқының болмысын ашып көрсетуғе мүмкіндік туғызды. Ақын шығармашылығы өзіндік ерекшелігімен, афористілігімен және қаламғерлік шеберлігінің кемелділігімен таңдандырады. Дәл поэзия жанрында халық рухының тарихы және мәдени дамуы, психологиялық қатарының өзіндік ерекшеліктері бар түтастығымен және құнарлылығымен көрінетіндіғін ақын жақсы түсінді.
Ақын мен өлең
Олжас Сүлейменов — табиғатынан рухани бүғауланбаған адам. Еркіндік — үнемі оның шығармашылық және қоғамдық қызметіндеғі негізгі ұстаным болып табылатын-ды. «Еркіндік» сөзінің мағынасы көп қырлы. Ақынның өзі де дәл осы үғымға бірнеше түсініктемелер үсынған. Заңғар биіктікте самғап үшу үшін де ауа қажеттігін ол жақсы түсінді. Сол себепті:
Суретшінің шаруасы не далада.
Дімкәс талант — далада емес —
Молада.
Еркіндіктің екінші аты — сол дала,
Сол даланы жүр өлеңге бала да, —
деп жырлайды. Өзіме рухани қырынан соншалықты жақын ақынды кайта-кайта оқи отырып, мен тағы бір керемет ақын әрі ойшыл Джебран Халилдің мына бір сөздерін еріксіз еске аламын. Ол былай деген еді: поэзия — күлімсіреудің нақты қасиетті көрінісі, ол — көз жасты құрғатушы белгі, адам болмысында тіршілік ететін рух; қуысы — жүрек, шарабы — махаббат. Дәл осы пікірді Олжас туралы да айтуға болатындай. Оның поэзиясы — өткір, жарқын және кіршіксіз таза. Оның мына бір қарапайым әрі балалық нанғыштықпен айтқан сөздеріне мен сенемін:
Мен қайғырам, Зәбір көріп қай халық
Қасіретке батар болса қайғы алып.
Айналайын, О, Қара Жер, айналшы,
Мен өлейін бірге өзіңмен айналып.
Оның поэтикалық шығармашылығының ерекше белгісі — көркем образдардың айқын көрінісі болып табылады. Дала Олжас шығармашылығында «қыпшақтар» этнонимінің жиынтық атауы, ал Қула дүз көшпелі тайпалардың мекені деген ұғымды береді. Дала образы Олжас түсінігінде еркін әрі ерікті адам образымен тығыз байланысты.
Уа, аруақ!
Бейбіт күннен өлмейді ер,
Жебедің бе,
Қан майданда жебей гөр!
Мейлі маған жасын лақтыр,
Жай таста!
Бас сауғалап көрген емес айқаста.
Бірінші боп жығылмаспын,
Жығылсам
Жығылармын ең ақырғы шайқаста.
Ағып түскен жүлдызды мен
Аруларды сүйіп түрып,
Серт берем.
Балатонга барар жолды сілтесең,
Уа, аруақ, Айғырымды ерттер ем,
Аялаған,
Әлдилеген жан құрсын!
Ағып өтем,
Әнімнен түз жаңғырсын.
Менен калған тостақ ізге қақ түрып.
Ата жауым Содан шөлін қандырсын!
Соқпақ-жолсыз сәті болмас сапардың,
Атпен бірге жығылармын,
Жатармын.
Тасбақаша тарғыл құмды жамылып,
Қатты үйқыға,
Тәтті үйқыға батармын.
Ақынның сөздерді аса шеберлікпен қолданатыны соншалықты дыбыстың алғашқы құбылуының таңғаларлық ойынына таңданбасқа шараң жоқ. Дегенмен өздеріңіз зейін қойып тыңдаңыздаршы:
Балық-суын
Қыран — оқтай қарқынын,
Жаңбырлы Бұлт
найзағайдың жарқылын.
Қалай сүйсе,
Сүйсе әлсіздер даңқты,
Мен де сені солай сүйем,
Жарқыным!
Сонымен қатар, автор тек суреттеп қана қоймайды, құпия сезімдер тобын қозғалысқа түсіріп, көрген және естіген жайттардың өте айқын бейнеленген шынайы көрінісін береді. Сол себепті оқырман өзі де күтпеген жерден өлең жолдарының арасына жасырылған, әрең ұстап қалуға болатын интонация көмегімен суреткердің құпия ойларының үстінен шығады. Шынымен де Бұл өлең жолдары алаңсыз, таза өрі мөлдір емес пе?! Ақынның адам жанының ең асыл шектерін қозғайтын қайғы-қасіретті дәл суреттеуі соншалық, дәл сол кезде түйсінген сезімдер қазір де сол қалпында жүректі баурап алатын ерекше қабілетті, тебіреністі де таза өлең жолдарының шынайы құпиясының неде екенін мен біле алмадым. Мәңгілік тақырып — Суреткер мен Уақыт — еш уақытта ақынның назарынан тыс қалмаған және оның бар шығармашылығының қақ ортасын қызыл жолақ болып қиып жатқан өзекті тақырып. Мысалы «Кактус» және «құмырсқа» поэмаларында, әсіресе «Саз балшықты кітапта»:
— Әр адамның өз жүлдызы түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды әлем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.
Міне, шынайы көрініс: үйқыдағы элем және сергек суреткер. Олжас Сүлейменов поэзиясының екінші қыры — ой ауқымдылығы. Оның поэтикалық көз қарастары өткен ғасырлар қойнауынан және қазіргі заманның өткір көріністерінен алынған ерте замандағы қазақ халқының тарихи тағдырын бейнелейтін көріністерді де қамтиды. Ақын әрі көтерілісші Махамбет ол үшін тек халық наразылығының белгісі ғана емес, сонымен катар өз елі үшін өмірінің соңына дейін батыл шешім жасай білген күрескер!
«Кешіре біл ағайынды суысқан,
Ел бақытты, — сен жымисаң,
Туысқан!»
Дегенде ғой,
Тура түрған болар ем
Тізгінімді шығармай-ақ уыстан.
«Жайық барда ортаймайды,
Көлге сен,
Ақын барда қартаймайды,
Елге сен.
Сен тіріде — біз де тірі» дегенді
Айтпады олар,
Айтқанда олар,
Өлмес ем!
Ақын Махамбет бейнесінен әділдік үшін әрекет еткен нағыз күрескер эр сипатын көреді. Олжастың Махамбеті — толыққанды және құдіретті фигура:
Дүшпаныңнан қайтты кегің,
Қайтты есең.
Айтып сапсың ақиқатты,
Айт десе.
Қандай бакыт акын болып туғаным,
Сені ақын деп білер ме едім, әйтпесе!
Дала аңыз-ертегілері — жыраулар мен ақындардан генетикалық түрғыдан берілген суырыпсалмалық қасиет Олжас Сүлейменов шығармашылығында айқын көрініс табуымен таңдандырады. Бұл қасиет оған бір тақьірыптан екінші тақырыпқа, бір ғасырдан екінші ғасырға еш қиындықсыз өтуге мол мүмкіндік туғызады. Оның образдары ерекше ұмтылыспен жөне тасқынды өсіп отырады, «проза патшалығына поэзиямен еніп, метафоралармен әлемді жөндейді». Ақын шығармашылығы жайлы сыншылардың бірі былай деген еді: Олжас Сүлейменов поэзиясы — шет-шегіне дейін қайнаған күш-қуатқа толы сауыт. Кейде алуан түсті әлемнің, сезімдер мен ойлардың толық бейнесін беру үшін де ақынға өлең формасының шеңбері тарлық етеді, міне, сол сәтте ол күтпеген жерден ұйқастырылған қара сөздерге немесе драмаға көшеді. Ол үшін бөрі қол жетер жерде және бәріне де рұқсат.
Олжас Сүлейменов үшін кім ақыл мен ойдың еркін қанат жаюына бөгет болатын соқыр еліктеуден бойын аулақ Ұстаса, сол — ақын. Оның қашан да «үйреншікті аллегориялардан жүрегі айнитын». Ол ақынның өз ұмтылыстарымен ұлы Жаратушы тәрізді өзіндік кіші әлем жарата алатын мүмкіндігі барын жақсы түсінді. Олжас Сүлейменовтің түтас шығармашылық жолы — осыған айқын дәлел. Қоғамның адамгершіліктен алыстап бара жатқанын көрген ол көркем шындыққа сүйене отырып, өз жаныңа өзің билік жүргізе алу қажеттігі, басқаша айтқанда, адамдық қалпыңды сақтап қалу қажеттігін қолдайтындығын білдіреді. Ол үшін жеке түлға қаншалықты деңгейде өнегесіздікке қарсы тура алар болса, соншалықты деңгейде биік. Бүған Олжастың шығармашылық ізденістерінің публицистикасына, сонымен катар әдебиет туралы, өзіне дейінгі қоғам қайраткерлері мен замандастары туралы жазған мақалалармен танысқанда көз жеткізесің. Олжас — өз еліне адал және лайықты ұл. Менің ұғымымда ол — кез келген жолаушының шөлін қандыруға дайын тұратын шөлдегі көгал (оазис) тәрізді. Ақын егер парыз бен ұлтжандылық әлемге және адамзат өміріне зиян тигізер болса, онда мұндай парыз бен ұлтжандылықтан бас тарту керек деген ойды құптайтын даналардың қатарына жатады.
Акын үшін өз халқыңа және өз еліңе деген сүйіспеншілік жауапкершілікпен ұштасып жатуы керек. Бұл жайлы ол бірде мынадай ой айтқан еді: «Мен өз елімді және оның халқын олардың беріктілігі мен төзімділігі үшін сүйемін. Бірақ мен ешқашан бір елді екінші елге айдап салушы „ұлтжандыларды“ сүйе де алмас едім, түсіне де алмас едім». Оның жалпы жұртқа әйгілі «Даланы биіктетеміз деп тауларды аласартпайық» деген афоризмі азамат ақынның бүкіл шығармашылық жолының өзіндік кредосы болып табылады. Осыдан-ақ ақынның ата- бабаларының табиғи даналығын көруге болады. Жөне Бұл жалпы қазақ халқына тән қасиет. Өздерінің далаларының шексіз кеңдігіне орай, қазақтар о бастан-ақ тар пейілділіктен ада ел; ертеден-ақ оларға кеңпейілділік тән. Олжас Сүлейменов — өткір ақын, жіті көреген, өте шапшаң әрі еті тірі жан. Оның жанында өзгелердін бәрі үйықтап жатқан немесе мүлгіп отырған тәрізді. Біздің көз алдымызға қазақтарға өздерін бүкіл әлемге лайықты дәрежесінде таныту қажет болған шақта ақиқатты тынбай іздеген, өз кезеңін түсінуге үмтылған, болашақ жайлы үздіксіз ойланған буырқанған кезең баласының үлы образы келеді.
Олжас Сүлейменовтің шығармашылық тағдырына ойша көз жүгірткен шақта ақын әлеміне терең бойлаған сайын көбірек ойланып-толғану қажеттілігі жайлы ой өзіңе еріксіз келе бастағанын байкайсың. Ақын көтерген мәселелердің ауқымдылығы бастапқыда қойылған шекараны бүзып өтеді. Олай болса, халық даналығында айтылғанындай, тым болмаса жарты жолға жеткесін де артка бір бұрылып қараған дұрыс, Бұл жарым жолдың да бізге берері көп. Мавлоно Джалал-ад-дин Руми былай деген екен: «Теңіздің барлық суын ішіп тауысу мүмкін емес, бірақ шөлің қанғанша ішуге болады». Жаратушы Олжасты адамзаттық рух пен шығармашылықтың жоғары заңдарын ашуға арнайы таңдап алғандай. Оның жырларындағы сөздер материалдық жөне рухани субстанцияларға ие. Ақын табиғатта бар сөздерді іздеп табуға және алдын ала түйсінуге тырысады. Шығармашылык процесс — Бұл Жаратқан Иенің көмегімен «жасалатын» қажетті сөздер бірлігінің топтамасы. Ақын оларды ести алуы, түсіне алуы және соған шаттана алуы қажет.
Мен таңсықпын түяғы мен тұлпардың.
Топшысына қыран бүркіт, Сұңқардың.
құмыраның қыл мойны мениҚылышқ
Қашап жазған қайсар жырга іңкәрмін.
Бақи уақыт,
Бақи тірлік, бақи құм
Құпиясын тосып маған не қилы,
Толық Айды түніменен сөндірмей,
Құс жолынан аспан жырын оқимын.
Ақын сөздің әлемді түсіну мен қайта құруға арналған құрал екендігін жақсы түйсінеді. Менің жоспарымда Ұстаз-Олжастың шығармашылығына жан-жақты өдеби талдау жасау мақсаты болған жоқ. Бұл екінің бірінің қолынан келе бермейді. Мен тек Ақынның шығармалар жинағын құрастырып және қайта-қайта оқи отырып, осы ұлы адаммен қарым-қатынасымдағы қуаныштарымды бөліскім келді. Алые және жақын оқырмандар, Сіздер ақынның «ізгі сөз, ізгі ой, ізгі әрекеттеріне» менімен бірге қуансын дедім. Бұл жайлы Олжастың өз айтқаны:
— Әр адамның өз жұлдызы
түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды элем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.
Қарып түскен қызыл
Күйінде ол
Айқай салып сасқаннан
Оянады
Қарғып тұрған кісідей
Жүлдызы ағып түскен күні аспаннан.
Жеті том және сегіз кітаптан тұратын аталған еңбекке енген шығармалар тек олардың жарыққа келу тәртібін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар автордың шығармашылық жолының көп қырлы мөдени-тарихи және ғылыми- көркем шындығын көрсететін рухани ізденістерін танытады. Аталған шығармалар жинағы ақынның барлық туындыларын қамтиды деп айта алмаймыз. Бұл тек белгілі бір деңгейде ғана Суреткер шығармашылығының елеулі кезеңін қамтиды.
Зерттеулері
Олжас тілтанушы ретінде көбінекей көне түркі тілін зерттеді, әсіресе шумерлер және шумер тілі туралы зерттеулері батыс ғалымдарының көне тіл үнді-еуропа тілдерінен бастау алады дейтін қасаң теориясына пәрменді соққы берді.
Зерттеулері ретінде төмендегі бірнеше кітапті айтуға болады:
* 1975 ж. жарық көрген «Аз и Я» кітабі түркі және славян халықтарының ежелгі жазба ескерткіштеріне арналған. Тым-тым арғы, есте жоқ ескі замандағы ұлт пен ұлыстардың тілі, ғұрып-әдеті сөз болған бұл кітапті кейінгі зерттеушілердің тамаша қолғанаты, оқушылардың, қызығушылардың сүйп оқыр ғылымнамасы деуге болады. Әсіресе кітаптың Шумернама бөлімі оқырманды тың да, тілсім қиялдарға бастайды. Кітаптың соңы 1001 сөз атты этимологиялық сөздікке ұласып, бұрыңғыдан кемелдене түсті.
* «1001 сөз» жазу мен таңбаның тарихы туралы шығарма, кітап әрқилы мәдениеттің кездейсоқ, жеке дара пайда болмастан бір-біріне тығыз байланыса отырып туылатынын, дамитынын осы 1001 сөзді дәйек ете отырып дәлелдеуге тырысады.
* 1998 ж. жарық көрген «Жазу тілі» кітабі тарихқа дейіңі мәдениетке көзқарас, мұнда аутор шығандай шырқап сонау майя тілі мен қытай тілі арасындағы байланысты зерттейді.
* «Тaрихқа дейіңгі түркілер» кітабінда славян және түркі тілдерінің, атап айтқанда, көне қазақ жэне көне орыс тілдерінің ежелгі өзара байланысы туралы айтылады. Жазушының ондаған жылдар бойы тынымсыз ізденуінің нәтижесінде табылған екі халықтың осындай әрекетке түсуіне қатысты материалдар көне қазақ тілі деген терминді алғаш рет қолдануға мүмкіндік берді. Кітапта бұл терминнің дұрыс екендігі толық дәлелденеді.
Ақындығы
«Біз жаңаша өлең жазуды Олжастан үйрендік» дейді — Сергей Марков, бұл болса Олжас өлеңдерінің тынысы өзгешелігін әйгілегендей. 1961 жылғы тырнақ алды жинағы «Арғымақтар» кітабінан бері ол жиырма шақты жыр жинағына аутор болды. «Халықтың тарихы айналып келгенде ақынның үлесіне тиеді» — дейді А. С. Пушкин, оқып отырсаңыз Олжастың өлеңдері қазақ халқының талай ғасырлық мұңы мен қуанышын, сыры мен сипатын айтады, енді сіз бір ақынның жырын ғана емес бір ұлттың сан ғасырлық сәлихалы тарихын аралағандай боласыз. Олжас өлеңдері қазақ пен орыс арасында ғана емес, Еуропа елдері, Кіші Азия, Қытай, Америка елдері арасында өзінің асқақ қазақы үнін аспандата саңқылдатады.
Жыр жинақтары
* «Арғымақтар», Қазақтың мемлекеттік көркем әдеби баспасы, Алматы, 1961 ж.;
* «Олжас Сүлейменов жинағы», Жазушы, Алматы, 1967 ж.;
* «Қыш кітап», Жазушы, Алматы, 1969 ж.;
* «Атамекен», Жазушы, Алматы, 1972 ж.;
* «Каждый день — утро», Правда, Москва, 1973 ж.;
* «Повторяя в полдень», Жазушы, Алматы, 1973 ж.;
* «Круглая звезда», Художественная литература, Москва, 1975 ж.;
* «Берега. Определение», Жазушы, Алматы, 1976 ж.;
* «Olzsasz Sulejmen versei» (мажар тілінде), Еуропа кёнивкадо, Будапешт, 1976 ж.;
* «Тұңғыш космонавт», Жалын, Алматы, 1979 ж.;
* «Sakalai virs smevlus» (литван тілінде), Бага, Вильнюс, 1980 ж.;
* «Земля, поклонись человеку!» (түркімен тілінде), Магарыф, 1985 ж.;
* «Свиток», Молодая гвардия, Москва, 1989 ж.;
* «Аргамак» (моңғол тілінде), Улань газар, Улаанбаатр, 1990 ж.;
* «Айналайын», Жібек жолы, Алматы, 1996 ж.;
* «Исправляя метафорой мир», Қаржы-қаражат, Алматы, 1996 ж.;
* «Im Azimut der Nomaden», Интердрюк, Лейпциг, 1997 ж.;
* Таңдамалы туындылары, Жібек жолы, Алматы, 2005 ж.;
* «Olzhas Sulejmenow gedichte» (неміс тілінде), Қазақстан, Алматы;
* «Fizikçinin Duası» (түрік тілінде), Ыстамбұл, 1976 ж.
Шығармалары:
* Нұрлы түндер, А., 1962;
* Қылықты түн, А., 1963;
* Мешін жылы, А., 1967;
* Таңдамалы лирика, М., 1968;
* Ақ дария аспанында, Таш., 1970;
* Атамекен, А., 1972;
* Қалаулы қайырма, А., 1973;
* Жұмыр жұлдыз, М., 1975;
* Көңіл көкжиегі, А., 1976, 1980;
* Определение берега, А., 1979;
* Асқардан асу, А., 1987;
* От января до апреля, А., 1989;
* Тюрки в доистории, А., 2002.
Марапаттары
* Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы, 1964 ж.;
* Бұкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығы, 1967 ж.;
* Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығы, 1972 ж.;
* Қазақстанның Халық жазушысы атағы, 1992 ж.;
* Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығы, 2000 ж.
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: