Реферат: Экономика | Нарықтың пайда болуы
Нарық, айырбас, айналым категориялары өте тығыз байланысты және күнделікті тұрмыста көп кездеседі. Қоғамдық еңбек бөлінісі қызмет пен еңбек өнімдерінің айырбасталуына мүмкіндік туғызады. Бұған байланысты айырбас барлық экономикалық дәуірге кіретін экономикалық категория болып табылады. Айырбастың ең көп тараған формасы - бартер.
Бартер - бір тауардың екінші тауарға ақшасыз айырбасталуы (Т-Т). "Айырбас" пен "тауар айналымы" арасында айырмашылық бар. Тауар айналымы - жанама түрде ақша мен тауар айырбасы (Т-А-Т). Олай болса, тауар айналымы ақша айналымымен байланыста болады.
Алайда, көптеген жыл көлемінде тауар айналымы кездейсоқ күбылыс деп үйғарылды. Тек ол қазіргі жалпылық сипатқа ие болған кезде ғана нарық жүйесінің дәлелін қарастыруға болады. Бүл 6-7 мың жыл бүрын болған. Алғашқы кезеңдері нарық деп - адамдар тауарлар мен қызметтердің айырбасын жүргізетін жерді атаған.
Тауар өндірісі қоғамдық еңбек бөлінісінің кеңінен дамуына байланысты. Нарық әркелкі, сондықтан оны әр түрлі жақтарынан оқьп үйренуге болады. Нарықты сату - сатып алу көзқарасы жағынан қарастырсақ, ол ұсыныс пен сұраныс және өндіруші мен тұтынушы арасындағы өзара арақатынас сферасы деуге болады. Ал экономиканы ұйымдастыру жағынан қарастырсақ, ол экономиканы қалыптастырудың қоғамдық формасы болып табылады. Нарық қатысушылардың позициясы жағынан оны шаруашылық субъектілері арасындағы қоғамдық байланыс деп айтуға болады.
Нарық - экономикалық ұйымдасқан қатынастар жүйесі. Ұдайы өндірістің барлық салаларында өндіру, тұтыну, бөлу, айырбастау, сату-сатып-алу арқылы жүзеге асырылатын жүйе. Нарық келесідей маңызды Қызмет атқарады:
• Біріншіден, қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни "не, Қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері шешіледі;
• Екіншіден, өндіруші мен тұтынушы арасында байланыс қалыптасады. Нарықтың әрбір қатысушысы бір мезгілде әрі сатушы, әрі сатып алушы болып табылады. Ол өміріне қажетті немесе өндірісіне қажетті тауарды сатып алады да, осы нарықта өзі өндірген өнімді немесе мүлікті, не болмаса жұмыс күшін сатады;
• Үшіншіден, нарық арқылы өндіріске кеткен шығындарды айқыңдауға болады. Нарық тек не өндіру ғана екенін анықтамайды, сонымен қатар қоғамға қажетті өнімді алу үшін қанша шығын жұмсайтынын айқындайды. Егер шығын деңгейі жоғары болса, онда өнімді сатып ала алмайды және өнім алдағы уақытта өндірілмейді. Дәлірек айтқанда,нарыққа шығындарын жаба алатын және бағалары қолайлы тағайындалған тауарлар шығады;
• Төртіншіден, нарықтың маңызды қызметі - бағаны белгілеу. Баға сұраныс пен ұсынысқа қарай ауытқып отырады. Егер тауардың қандай да бір көлемі сүранысты жоғарылататын болса, онда баға төмендейді, оған сәйкес өндіріс пен ұсыныс та төмендейді. Керісінше, жоғары баға өндірісті кеңейтеді. Бұл өсулер тепе - тең баға қалыптасқанша жалғаса береді;
• Бесіншіден, нарық өндірушілерді дифференциалдайды. Бәсеке кезінде шығыны нарықтық бағадан төмен фирма өмір сүре алады. Бұл кезде фирма пайда таба алады. Егер жүмсаған шығындар нарықтық бағадан асьщ кететін болса, ол бос шығындалуға алып келеді. Өндірушілердің дифференциясы тиімді фирмалардың дамуына, ал тиімсіздерінің жойылуына алып келеді.
Нарықтың инфрақұрылымы: мәні және негізгі элементтері
Нарықтың сипаттамасы оның құрылымының, әрекет етуші тұлғаларының және олардың қызығушылық объектілерінің зерттеуінсіз толық болмайтын еді. Нарықтың әрекет етуші түлғалары немесе субъектілері үй шаруашылығы, фирмалар және мемлекет болып табылады.
Үй шаруашылығы - бұл бір немесе бірнеше тұлғаның құрамындағы экономикалық бірлік. Ол:
• өз бетінше шешім кабылдайды;
• қандай да бір өндіріс факторының иеленушісі болып табылады және өзінің мүлкін, капиталын, жұмыс күшін сата алады немесе жалға бере алады;
Фирма - бұл экономикалық бірлік. Ол:
• сату мақсатымен өнім дайындау үшін өндіріс факторларын пайдаланады:
• пайданы максимизациялауға ұмтылады;
• өз бетінше шешім қабылдайды.
Мемлекет қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа және шаруашылық субъектілеріне бақылауды қамтамасыз ету үшін саяси және заңды билікті жүзеге асыратын үкіметтік мекемелермен ұсынылған.
Үй шаруашылықтары, фирмалар және мемлекет нарык объектілерін сату және сатып алу, пайдалану, иелену туралы экономикалық қатынастарға кіреді. Нарықтық шаруашылықтың объектілері: тауарлар мен қызметтер, өндіріс факторлары (еңбек, жер, өндіріс факторлары), ақша, құнды қағаздар субсидиялар, әлеуметтік төлемдер т.б. болып табылады. Нарықтың нақты құрылымы бар.
Нарық құрылымы - бұл нарықты бөлек элементтерінің ішкі құрылысы. Нарықтың құрылымын әр түрлі критерийлермен жіктейді. Олардың ішіндегі маңыздылары келесілер болып табылады:
• экономикалық міндеттеріне байланысты: тауарлар мен қызметтер нарығы, өндіріс құралдары нарығы, еңбек нарығы, инвестициялар, құнды қағаздар, қаржы нарығы;
• географиялық орналасуына байланысты: жергілікті, аймақтық, ұлттық және әлемдік нарықтар;
• бәсекенің шектелу дәрежесіне байланысты: монополиялық, олигополиялық, еркін және аралас нарықтар; саласы бойынша: автомобиль, бидай нарығы;
• сату түріне байланысты: көтерме, бөлшек сауда нарығы.
Қазіргі нарық инфрақұрылымсыз, яғни көмекші салалар мен ұйымдарсыз мүмкін емес. Нарық инфрақұрылымы - бұл нарық қатынастарының сәтті жұмыс істеуін қамтамасыз ететіп коммерциялық және мемлекеттік фирмалар мен мекемелердін жиынтығы. Нарық инфрақұрылымыныц үш түрін ажырату қабылданған: тауар, қаржы және еңбек нарығы.
Тауар нарығының инфрақұрылымы биржалық емес сипаттағы делдал фирмалары, жәрмеңкелермен, аукциондармен, көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындарымен, тауар биржаларымен ұсынылған.
Қаржы нарығының инфрақүрылымы озіне валюта және қор биржаларын, банктерді, сақтандыру компанияларын және қорларды қосады. Еңбек нарығының инфрақұрылымы өзіне енбек биржасын еңбекпен камту қызметі мен кадрларды даярлау мен жұмыс күшінің миграциясын реттеуді және т.б. қосады. Көріп отырғандай, классикалық нарықтық инфрақұрылымның негізгі элементтері сауда торабы, биржалар және банктер болып табылады. Бұдан басқа нарықтың сәтті жұмыс істеуі жарнамасыз, ақпараттық және кеңес беру қызметтерінсіз, тексеру және бақылау мекемелерінсіз мүмкін емес. Соларға келейік.
Жарниама (лат.- айқайлаймын) - бұл сұранысты көбейту мақсатымен тауарлар мен қызметтер туралы мәліметтерді тарату. Ол тауар өндірісінің дамуының алғашқы кезеңінде пайда болды. Ежелгі Грецияда және Римде коммерциялық сипаттағы хабарландырулар ағаш, қола, сүйек тақтайларда жазылып қала жаршыларымен айқайлап оқылған. ХХғ. басында жарнама бәсеке күресінің негізгі құралдарының бірі бола бастады. 70 ж. ортасынан бастап жарнамалық бизнестің индустриясы жарнама агенттіктерінің кең торабымен түсіндіріледі, ал жарнаманың өзі маркетингтің құрамдас бөлігі ретіндегі жаңа басқару жүйесінің элементі ретінде қарастырылады. Ақпарат (лат. - мәлімдеу) - бұл нарық жағдайын болжамдау және талдау жасауға қолданылатын мәліметтер. Кез келген фирма сұраныс туралы, ұсыныс туралы, пайда нормасы туралы, қай жерде қымбатқа сатып және арзанға сатып алуға болатыны туралы ақпаратты қажет етеді.
Нарықтың типтері
Нарықтық экономиканың негізгі шарттарының бірі ол бәсекенің болуы.
Бәсеке - дегеніміз латын тілінен аударғанда "соғысып қалу" деген сөз. Нарықтық экономика жағдайында шаруашылык субъектілері бір-біріне бәсекелес келеді. Бәсеке ол өнімді өткізуге ресурстар алуды және тиімді жағдайлар мен нарықта үстемдік жасау үшін жүргізілетін күрес. Бәсекенің 2 түрі бар:
• Бағалы бәсеке;
• Бағалы емес бәсеке.
Бағалы бәсеке - өндірушілер өзінің өнімін өткізу үшін, нарықта монополиялық жағдай алу үшін бағамен манипуляция жасайды, бағаны арзандатады, құпия сыр ретінде өзгертеді. Бағалы емес бәсекеде өндірушілер өнімнің белгілі бір артықшылығын пайдаланады: өнімнің сапасы, дизайны, дамыған технология, кепілді жөндеу мерзімі т.б.
Еркін бәсеке нарығында тауар өндірушілер және тұтынушылардың саны өте көп болады. Тауар өндірушілер біртекті тауар өндіреді. Нарықта өндірушілер мен тұтынушылар саны көп болғандықтан бір өндіруші немесе бір тұтынушы бағаға, сұраныс пен ұсынысқа әсер ете алмайды. Еркін бәсеке нарығының ерекшеліктері:
• Тұтынушылар мен өндірушілердің саны өте көп болады;
• Бағаға бақылау болмайды;
• Салаға кіру мен шығу оңай;
• Бағалы бәсеке қолданылады.
Еркін бәсеке нарығында экономикалық билік кеңінен жайылған және бұл жағдайды дамыған экономикалык бәсеке дейді. Нарықта адамның қажеттіліктерін толық қамтамасыз ететін өнімді шығару үшін бәсеке стратегиясы анықталады. Фирмаларды өз стратегиясына қарай мынадай бәсекелес типтерге бөлуге болады:
• Лидер - 40%;
• Лидерлікке претенденттер - 30%;
• Қызмет атқарушылар - 20%;
• Жаңалар-10%.
4-ші топ нарықта өз орнын іздейді және сонымен қатар жеткілікті пайда алуды көздейді. Олар бәсекелестерді қызықтырмау керек. 3-ші, 1-ші, 2-ші топтармен бәсекеге түспейді. Олар орта және ірі фирмалардың артынан жүреді. Сондықтан өз күштерін үнемдейді. 2-ші топ монополиялық жағдай алуға тырысады. Бәсекені жарнама, тауардың сапасын жоғарылату, тауардың жаңа түрін үсыну т.б. арқылы жүргізіп отырады. 1-ші топ өзімен бірдей лидерлермен және 2-ші топпен бәсекеге түседі.
Монополистік бәсеке нарығы. Таза монополия
Монополистік бәсеке нарығында өндірушілердің салыстырмалы көп саны ерекшеленген тауар өндіреді. Монополистік бәсеке нарығының негізгі ерекшелігі:
• Фирмалардың салыстырмалы көп саны;
• Өнімдер бір-бірінен ерекшеленеді;
• Бағалы және бағалы емес бәсеке жүргізіледі;
• Салаға кіру салыстырмалы оңай, бірақ белгілі бір шектеулер пайда болады. Олар: патент, лицензия, сауда маркасы т.б.
Монополистік бәсеке нарығында тауарлар бір-бірінен дифферениалданып ерекшеленеді:
• Сапасы жағынан;
• Қызмет көрсету жағынан;
• Фирманың орналасуы жағынан.
Таза монополияда өнімнің бір ғана өндірушісі болады. Бұл өнімді ауыстыратын басқа өнім жоқ. Таза монополияның негізгі ерекшеліктері: Белгілі бір өнімнің бір ғана өндірушісі және сатушысы болады;
• Бұл өнімді ауыстыратын басқа өнімдер жоқ. Сондықтан монополистің жарнама жасауы өз еркінде болады;
• Монополист бағаға толық бақылау жасайды.
Салаға кірудің шектері өте жоғары болады. Оның экономика, технология, заң жағынан шектері бар. Сонымен қатар табиғи монополиялар да болады: газ, су, электроэнергия, байланыс т.б. Бұл салалар бірнеше қолда болатын болса, шығындарды анықтау қиындап, пайда аз болады. Сондықтан мемлекет бұл салаларды бір кәсіпорынның қолына береді. Бірақ бағаға бақылауды өзі жасайды.
Олигополистік нарық
Олигополистік нарықта фирмалардың аз көлемі үстемдік жасайды. Олигополистік нарық стандартты және дифференциалды болады. Стандартты олигополияда ауыр енеркәсіп өнімдері өндіріледі. Мысалы: құрыш, мыс, т.б. Дифференциалды олигополияда тұтыну тауарлары өндіріледі: автомобиль, т.б. Олигополистік нарықта бірнеше фирмалардың маңызды үлесі бар. Бұл фирмалар бір-біріне тәуелді болады. Олигополиялардың болуы масштаб әсерінен. Олар ҒТП-тің және капиталды орталықтандыру нәтижесінде пайда болған. Көп фирмалар өз әрекеттерін аз ғана капиталмен бастап, басқа Фирмалармен бірігіп әрекет етеді. Салаға кіру үшін бірден ірі фирма болу керек, себебі олигополистік нарықта патенттер, лицензиялар, жарнамаларды; стратегиялық тауарларды бақылауға көп шығындар кетеді. Олигополистік нарықта тек қана бағалы емес бәсеке қолданылады, өйткені баға өзгерісінебасқа фирмалар тез арада жауап бере алады. ....
Бартер - бір тауардың екінші тауарға ақшасыз айырбасталуы (Т-Т). "Айырбас" пен "тауар айналымы" арасында айырмашылық бар. Тауар айналымы - жанама түрде ақша мен тауар айырбасы (Т-А-Т). Олай болса, тауар айналымы ақша айналымымен байланыста болады.
Алайда, көптеген жыл көлемінде тауар айналымы кездейсоқ күбылыс деп үйғарылды. Тек ол қазіргі жалпылық сипатқа ие болған кезде ғана нарық жүйесінің дәлелін қарастыруға болады. Бүл 6-7 мың жыл бүрын болған. Алғашқы кезеңдері нарық деп - адамдар тауарлар мен қызметтердің айырбасын жүргізетін жерді атаған.
Тауар өндірісі қоғамдық еңбек бөлінісінің кеңінен дамуына байланысты. Нарық әркелкі, сондықтан оны әр түрлі жақтарынан оқьп үйренуге болады. Нарықты сату - сатып алу көзқарасы жағынан қарастырсақ, ол ұсыныс пен сұраныс және өндіруші мен тұтынушы арасындағы өзара арақатынас сферасы деуге болады. Ал экономиканы ұйымдастыру жағынан қарастырсақ, ол экономиканы қалыптастырудың қоғамдық формасы болып табылады. Нарық қатысушылардың позициясы жағынан оны шаруашылық субъектілері арасындағы қоғамдық байланыс деп айтуға болады.
Нарық - экономикалық ұйымдасқан қатынастар жүйесі. Ұдайы өндірістің барлық салаларында өндіру, тұтыну, бөлу, айырбастау, сату-сатып-алу арқылы жүзеге асырылатын жүйе. Нарық келесідей маңызды Қызмет атқарады:
• Біріншіден, қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни "не, Қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері шешіледі;
• Екіншіден, өндіруші мен тұтынушы арасында байланыс қалыптасады. Нарықтың әрбір қатысушысы бір мезгілде әрі сатушы, әрі сатып алушы болып табылады. Ол өміріне қажетті немесе өндірісіне қажетті тауарды сатып алады да, осы нарықта өзі өндірген өнімді немесе мүлікті, не болмаса жұмыс күшін сатады;
• Үшіншіден, нарық арқылы өндіріске кеткен шығындарды айқыңдауға болады. Нарық тек не өндіру ғана екенін анықтамайды, сонымен қатар қоғамға қажетті өнімді алу үшін қанша шығын жұмсайтынын айқындайды. Егер шығын деңгейі жоғары болса, онда өнімді сатып ала алмайды және өнім алдағы уақытта өндірілмейді. Дәлірек айтқанда,нарыққа шығындарын жаба алатын және бағалары қолайлы тағайындалған тауарлар шығады;
• Төртіншіден, нарықтың маңызды қызметі - бағаны белгілеу. Баға сұраныс пен ұсынысқа қарай ауытқып отырады. Егер тауардың қандай да бір көлемі сүранысты жоғарылататын болса, онда баға төмендейді, оған сәйкес өндіріс пен ұсыныс та төмендейді. Керісінше, жоғары баға өндірісті кеңейтеді. Бұл өсулер тепе - тең баға қалыптасқанша жалғаса береді;
• Бесіншіден, нарық өндірушілерді дифференциалдайды. Бәсеке кезінде шығыны нарықтық бағадан төмен фирма өмір сүре алады. Бұл кезде фирма пайда таба алады. Егер жүмсаған шығындар нарықтық бағадан асьщ кететін болса, ол бос шығындалуға алып келеді. Өндірушілердің дифференциясы тиімді фирмалардың дамуына, ал тиімсіздерінің жойылуына алып келеді.
Нарықтың инфрақұрылымы: мәні және негізгі элементтері
Нарықтың сипаттамасы оның құрылымының, әрекет етуші тұлғаларының және олардың қызығушылық объектілерінің зерттеуінсіз толық болмайтын еді. Нарықтың әрекет етуші түлғалары немесе субъектілері үй шаруашылығы, фирмалар және мемлекет болып табылады.
Үй шаруашылығы - бұл бір немесе бірнеше тұлғаның құрамындағы экономикалық бірлік. Ол:
• өз бетінше шешім кабылдайды;
• қандай да бір өндіріс факторының иеленушісі болып табылады және өзінің мүлкін, капиталын, жұмыс күшін сата алады немесе жалға бере алады;
Фирма - бұл экономикалық бірлік. Ол:
• сату мақсатымен өнім дайындау үшін өндіріс факторларын пайдаланады:
• пайданы максимизациялауға ұмтылады;
• өз бетінше шешім қабылдайды.
Мемлекет қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа және шаруашылық субъектілеріне бақылауды қамтамасыз ету үшін саяси және заңды билікті жүзеге асыратын үкіметтік мекемелермен ұсынылған.
Үй шаруашылықтары, фирмалар және мемлекет нарык объектілерін сату және сатып алу, пайдалану, иелену туралы экономикалық қатынастарға кіреді. Нарықтық шаруашылықтың объектілері: тауарлар мен қызметтер, өндіріс факторлары (еңбек, жер, өндіріс факторлары), ақша, құнды қағаздар субсидиялар, әлеуметтік төлемдер т.б. болып табылады. Нарықтың нақты құрылымы бар.
Нарық құрылымы - бұл нарықты бөлек элементтерінің ішкі құрылысы. Нарықтың құрылымын әр түрлі критерийлермен жіктейді. Олардың ішіндегі маңыздылары келесілер болып табылады:
• экономикалық міндеттеріне байланысты: тауарлар мен қызметтер нарығы, өндіріс құралдары нарығы, еңбек нарығы, инвестициялар, құнды қағаздар, қаржы нарығы;
• географиялық орналасуына байланысты: жергілікті, аймақтық, ұлттық және әлемдік нарықтар;
• бәсекенің шектелу дәрежесіне байланысты: монополиялық, олигополиялық, еркін және аралас нарықтар; саласы бойынша: автомобиль, бидай нарығы;
• сату түріне байланысты: көтерме, бөлшек сауда нарығы.
Қазіргі нарық инфрақұрылымсыз, яғни көмекші салалар мен ұйымдарсыз мүмкін емес. Нарық инфрақұрылымы - бұл нарық қатынастарының сәтті жұмыс істеуін қамтамасыз ететіп коммерциялық және мемлекеттік фирмалар мен мекемелердін жиынтығы. Нарық инфрақұрылымыныц үш түрін ажырату қабылданған: тауар, қаржы және еңбек нарығы.
Тауар нарығының инфрақұрылымы биржалық емес сипаттағы делдал фирмалары, жәрмеңкелермен, аукциондармен, көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындарымен, тауар биржаларымен ұсынылған.
Қаржы нарығының инфрақүрылымы озіне валюта және қор биржаларын, банктерді, сақтандыру компанияларын және қорларды қосады. Еңбек нарығының инфрақұрылымы өзіне енбек биржасын еңбекпен камту қызметі мен кадрларды даярлау мен жұмыс күшінің миграциясын реттеуді және т.б. қосады. Көріп отырғандай, классикалық нарықтық инфрақұрылымның негізгі элементтері сауда торабы, биржалар және банктер болып табылады. Бұдан басқа нарықтың сәтті жұмыс істеуі жарнамасыз, ақпараттық және кеңес беру қызметтерінсіз, тексеру және бақылау мекемелерінсіз мүмкін емес. Соларға келейік.
Жарниама (лат.- айқайлаймын) - бұл сұранысты көбейту мақсатымен тауарлар мен қызметтер туралы мәліметтерді тарату. Ол тауар өндірісінің дамуының алғашқы кезеңінде пайда болды. Ежелгі Грецияда және Римде коммерциялық сипаттағы хабарландырулар ағаш, қола, сүйек тақтайларда жазылып қала жаршыларымен айқайлап оқылған. ХХғ. басында жарнама бәсеке күресінің негізгі құралдарының бірі бола бастады. 70 ж. ортасынан бастап жарнамалық бизнестің индустриясы жарнама агенттіктерінің кең торабымен түсіндіріледі, ал жарнаманың өзі маркетингтің құрамдас бөлігі ретіндегі жаңа басқару жүйесінің элементі ретінде қарастырылады. Ақпарат (лат. - мәлімдеу) - бұл нарық жағдайын болжамдау және талдау жасауға қолданылатын мәліметтер. Кез келген фирма сұраныс туралы, ұсыныс туралы, пайда нормасы туралы, қай жерде қымбатқа сатып және арзанға сатып алуға болатыны туралы ақпаратты қажет етеді.
Нарықтың типтері
Нарықтық экономиканың негізгі шарттарының бірі ол бәсекенің болуы.
Бәсеке - дегеніміз латын тілінен аударғанда "соғысып қалу" деген сөз. Нарықтық экономика жағдайында шаруашылык субъектілері бір-біріне бәсекелес келеді. Бәсеке ол өнімді өткізуге ресурстар алуды және тиімді жағдайлар мен нарықта үстемдік жасау үшін жүргізілетін күрес. Бәсекенің 2 түрі бар:
• Бағалы бәсеке;
• Бағалы емес бәсеке.
Бағалы бәсеке - өндірушілер өзінің өнімін өткізу үшін, нарықта монополиялық жағдай алу үшін бағамен манипуляция жасайды, бағаны арзандатады, құпия сыр ретінде өзгертеді. Бағалы емес бәсекеде өндірушілер өнімнің белгілі бір артықшылығын пайдаланады: өнімнің сапасы, дизайны, дамыған технология, кепілді жөндеу мерзімі т.б.
Еркін бәсеке нарығында тауар өндірушілер және тұтынушылардың саны өте көп болады. Тауар өндірушілер біртекті тауар өндіреді. Нарықта өндірушілер мен тұтынушылар саны көп болғандықтан бір өндіруші немесе бір тұтынушы бағаға, сұраныс пен ұсынысқа әсер ете алмайды. Еркін бәсеке нарығының ерекшеліктері:
• Тұтынушылар мен өндірушілердің саны өте көп болады;
• Бағаға бақылау болмайды;
• Салаға кіру мен шығу оңай;
• Бағалы бәсеке қолданылады.
Еркін бәсеке нарығында экономикалық билік кеңінен жайылған және бұл жағдайды дамыған экономикалык бәсеке дейді. Нарықта адамның қажеттіліктерін толық қамтамасыз ететін өнімді шығару үшін бәсеке стратегиясы анықталады. Фирмаларды өз стратегиясына қарай мынадай бәсекелес типтерге бөлуге болады:
• Лидер - 40%;
• Лидерлікке претенденттер - 30%;
• Қызмет атқарушылар - 20%;
• Жаңалар-10%.
4-ші топ нарықта өз орнын іздейді және сонымен қатар жеткілікті пайда алуды көздейді. Олар бәсекелестерді қызықтырмау керек. 3-ші, 1-ші, 2-ші топтармен бәсекеге түспейді. Олар орта және ірі фирмалардың артынан жүреді. Сондықтан өз күштерін үнемдейді. 2-ші топ монополиялық жағдай алуға тырысады. Бәсекені жарнама, тауардың сапасын жоғарылату, тауардың жаңа түрін үсыну т.б. арқылы жүргізіп отырады. 1-ші топ өзімен бірдей лидерлермен және 2-ші топпен бәсекеге түседі.
Монополистік бәсеке нарығы. Таза монополия
Монополистік бәсеке нарығында өндірушілердің салыстырмалы көп саны ерекшеленген тауар өндіреді. Монополистік бәсеке нарығының негізгі ерекшелігі:
• Фирмалардың салыстырмалы көп саны;
• Өнімдер бір-бірінен ерекшеленеді;
• Бағалы және бағалы емес бәсеке жүргізіледі;
• Салаға кіру салыстырмалы оңай, бірақ белгілі бір шектеулер пайда болады. Олар: патент, лицензия, сауда маркасы т.б.
Монополистік бәсеке нарығында тауарлар бір-бірінен дифферениалданып ерекшеленеді:
• Сапасы жағынан;
• Қызмет көрсету жағынан;
• Фирманың орналасуы жағынан.
Таза монополияда өнімнің бір ғана өндірушісі болады. Бұл өнімді ауыстыратын басқа өнім жоқ. Таза монополияның негізгі ерекшеліктері: Белгілі бір өнімнің бір ғана өндірушісі және сатушысы болады;
• Бұл өнімді ауыстыратын басқа өнімдер жоқ. Сондықтан монополистің жарнама жасауы өз еркінде болады;
• Монополист бағаға толық бақылау жасайды.
Салаға кірудің шектері өте жоғары болады. Оның экономика, технология, заң жағынан шектері бар. Сонымен қатар табиғи монополиялар да болады: газ, су, электроэнергия, байланыс т.б. Бұл салалар бірнеше қолда болатын болса, шығындарды анықтау қиындап, пайда аз болады. Сондықтан мемлекет бұл салаларды бір кәсіпорынның қолына береді. Бірақ бағаға бақылауды өзі жасайды.
Олигополистік нарық
Олигополистік нарықта фирмалардың аз көлемі үстемдік жасайды. Олигополистік нарық стандартты және дифференциалды болады. Стандартты олигополияда ауыр енеркәсіп өнімдері өндіріледі. Мысалы: құрыш, мыс, т.б. Дифференциалды олигополияда тұтыну тауарлары өндіріледі: автомобиль, т.б. Олигополистік нарықта бірнеше фирмалардың маңызды үлесі бар. Бұл фирмалар бір-біріне тәуелді болады. Олигополиялардың болуы масштаб әсерінен. Олар ҒТП-тің және капиталды орталықтандыру нәтижесінде пайда болған. Көп фирмалар өз әрекеттерін аз ғана капиталмен бастап, басқа Фирмалармен бірігіп әрекет етеді. Салаға кіру үшін бірден ірі фирма болу керек, себебі олигополистік нарықта патенттер, лицензиялар, жарнамаларды; стратегиялық тауарларды бақылауға көп шығындар кетеді. Олигополистік нарықта тек қана бағалы емес бәсеке қолданылады, өйткені баға өзгерісінебасқа фирмалар тез арада жауап бере алады. ....
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: