Реферат: Экономика | Микроэкономика пәні методологиясы әдістері
Микрос грек сөзінен шыққан. Оның мәні «шағын» сондықтан ми- кроэкономика кәсіпорынның, фирманың экономикасын зерттейді. Яғни, тұтыну сұранысы мен кәсіпкерлік ұсыну жағдайларындағы олардың эко- номикасын зерттейді.Яғни, тұтыну сұранысы мен кәсіпкерлік ұсыныс жағдайларындағы тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қа- рым-қатынастар.Нарықтық жағдайда тұтынушылар ретінде төмендегілер айтылады:
1.Үй шаруашылығы;
2.Іскерлік кәсіпорындар;
3.Мемлекет;
Осы жоғарыда көрсетілген экономикалық әрекеттің негізгі субъектісі .
Үй шаруашылығы: бір немесе бірнеше кісіден құралған бірлік. От- басы материялдық өндіріс сферасының, қызмет саласының өндіріс өнім- дері тұтынылады. Олар экономикада өндіріс факторларын жеткізіп беру- шілер болып табылады. Қызметтерді өтеуден еңбек капиталынан алынған ақшалар жеке тұтынуды қанағаттандыру үшін жұмсалады.
Іскерлік кәсіпорындар- Фирмалар, корпорацилар т.б тіркелуі. Бұ- лар тауар өндіру және қызмет көрсету мәселесімен айналысады. Негізгі мақсаты- пайда табу. Ікерлік қатынастары нарықтық шаруашылықта та- уарлар мен қызметтерді жеткізіп береді.
Мемлекет- микроэкономиканық жағдайда түрлі бюджеттік бұйым -дар ретінде әрекет етеді.
Бюджет. Олардың мақсаты пайда алу емес, үкіметтің экономиканы реттеу міндеттерін атқарады.
Микроэкономика тауарлардың бағасы және олардың сұраныс пен ұсыныс көлеміне әсер етуін зерттейді. Микроэкономика нарықтағы тепе-теңдік жағдайын зерттейді. Микроэкономиканы үйренудің мақсаты: жеке тұтынушының, фирманың, капитал иелерінің, жұмысшылдықтың эконо- микалық құқығын зерттейді. Олар экономика саласында шешім қабылдауға көмектеседі.
Экономикс теориясының авторы ағылшын экономисі А.Маршалл. Оның негізгі еңбегі «Саяси экономика принциптері». А. Маршаллдың пі- кірінше: баға сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасады, ресурсты шектейді. Экономикалық дамудың негізгі проблемасы, Тұтыну қажеттілі- гін өтеу үшін ресурстарды тиімді пайдалану.
Экономикадағы негізгі
Ресурстар шектелген, ал тұтыну қажеттілігі шексіз. Қ-қ таңдау арқылы шешіледі .
Таңдау дегеніміз- бір заттың басқа затты алу үшін, басқа затты ал- мастыру немесе төлем мөлшерін келтіру. Таңдау табыс көлеміне байла- ысты әрбір жанұя , кәсіпорын табыс көлемімен шектелген. Олардың жи- налған ақшалары, капиталы шектелген. Табыстар пайда, тұтынушыға та- уарды сатып алуға мүмкіндік жаратады.Бірақ, бір тауарды сатып алған- нан кейін, басқа тауарды сатып алу шектеледі. Сондықтан таңдау пробле- масы келіп шығады. Яғни, микроэкономикада альтернативтік құн деген түсінік шығады. Яғни, бір игіліктердің басқа игіліктерден көрінісі аль-тернативтік құн деп аталады. Микроэкономикада бұл мәселені өндіріс мүмкіндігінің қисығы арқылы түсіндіреді.
Мысалы, кәсіпорын екі зат өндіреді:
1.Ұн, азық-түлік;
2.Жиһаз;
Егер кәсіпорын тек ұн өндіруге жұмсалса, оның көлемі 15000 тонна болады, егер ресурстар тек жиһаз өндіруге жұмсалса 6000 дана өндіріле -ді.Әрине бір уақытта жиһаз, бір уақытта ұн өндіруі мүмкін. Бірақ, бұл мүмкіндіктер төмендегі кестеде көрсетілген:
Ұн Жиһаз
1.15000 0
2.12000 2000
3.10000 3000
4.6000 5000
5.3000 5500
6.0 6000
А нүктесі 10000 тонна ұн өндірсе болады және 3000 жиһаз өндіру- ге болады. Егер кәсіпорын жиһаз өнімін 5000 данаға жеткізсе, онда ұн 6000 тоннаға түседі. Демек, қосымша 2000 жиһаз өндіру кәсіпорынға 4000 тона ұнды өндіруді қысқартуға алып келеді (жиһаз 5000-3000=2000; 10000-6000=4000)
Позитивті және нормативті
Нарықты жағдайда позитивтік теориясы- қазіргі экономикалық жағдайды бейнелейді. Нормативтік теория- экономиканың көлемінде өркендеу мәселесін зерттейді.
Сұраныс пен ұсыныстың микроэкономикалық теориясы.
1.Құндылық туралы түсінік және бағалар.
2.Нарықтық тепе-теңдіктің қалыптасуы,сұраныс және ұсыныс заңдары.
3.Икемділік туралы түсінік. Сұраныстың бағалы икемділігіне әсер ететін факторлар.
4.Бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын тауарлар.
Сұраныс- тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып алу қабілеті. Сұраныс- тауар бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Сұраныс- бұл тұтынушының, сатып алушының бір тауарды сатып, оймен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсетуі. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек. Мысалы, күніне, айына, жылына т.б.
Сұраныс көлемі- сұранысқа әсер ететін басқа факторларды тұрақ- ты деп ұйғарғанда әртүрлі бағамен алып-сатылатын тауар санының көрсе- тілуі.
Сұраныс заңы- бойынша тауар бағасы неғұрлым төмендеген сайын , тұтынушының сатып алатын тауарының саны да көбейеді не азаяды. Егер берілген факторының кез келген біреуі өзгерсе, баға мен сұраныс көлемі арасындағы тәуелділікте сәйкесінше өзгеріс болады. Сондықтан, қайтадан жаңа сұраныс кестесін құрып, жаңа сұраныс қисығын сызу керек. Сұраныс қисығының бойымен қозғалу сұраныс көлемінің өзгерісі деп аталады. Ол бағаның өзгеруіне байланысты сатып аланатын тауар көлемінің өзгеруін анықтайды. Келтірілген мысалдардан тауардың бағасымен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты зерттедік. Онда сұранысқа әсер ететін басқа факторлар өзгермейді деп ұйғардық. Оны математика тәсілімен көрсетсек, сұраныс функциясы деп атайды және ол төмендегі түрде жазылады:
Qd=F(P)
Мұндағы: Qd-Сұраныс көлемі.
Ұсыныс- тауардың бағасы мен сатушылардың белгілі бір уақыт аралығында сатқысы келетін заттардың көлемі арасындағы байланыс.
Ұсыныс заңы- тауар бағасы қымбаттаған сайын, сатушылардың ынтасы орта түседі.
Ұсыныс қисығы- тауардың бағасы қымбаттаған сайын алушылар- дың ұсыныс қисығы баға мен тауардың ұсынылатын көлемінің арасында- ғы тура пропорционалды қатынасты көрсетеді. Осы айтылған байланыс- ты функция түрінде белгілесек, Qs= F(P)
Qs-Ұсыныс көлемі, Р- тауардың бағасы.
1.Ресурстардың бағасы.
2.Технология
3.Басқа тауарлардың бағасы.
4.Сатушылар саны
5.Салық пен жәрдем қаражаты.
Ресурстарға бағаның түсуі өндіріс шығындарын азайтады. Бірдей ресурстардың көмегімен өндіруге болатын тауар бағасының өзгеруі тал- данатын тауар өндірудің балама құнына әсер етеді. Мысалы, жүгері баға- сының өсуі, бидайға деген ұсынысты азайтады. Өйткені фермерлер баға- сы жоғары жүгеріні өндірісінде дамытуға талпынады.
Ұсыныс көлемі- өндірушілер немесе сатушылардың сатуға дайын белгілі тауардың саны.
Ұсыныс бағасы- өндіруші тауардың белгілі көлемде сатуға дайын минималды бағасы.
Тепе-теңдік баға- бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері теңелген жағдайлардағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға. Егер баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыныс сұраныстан асып кетеді де нәтижесінде тұтынушыда артықшылық болады немесе керісінше жағдай мұқтаждық тудырады.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін, ең маңыздысы салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекеттің арала- суымен жүзеге асырылады. Сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін фактор -ларының өзгеру себептерін анықтау және бағалау үшін икемділік көрсет- кішін қолданамыз.
Сұраныс икемділігі салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және сұранысты анықтайтын, факторларының өзгеруіне байланысты 3 түрі бар:
Б.б. сұраныс икемділігі – белгілі тауарға баға 1% өзгергенде сұра- ныс қаншаға өзгергенін көрсетеді.
Т.б. сұраныс икемділігі- тұтынушының тадбыс көлемі 1% өзгер- генде сұраныс көлемі қаншаға өзгеруі.
Тұтыну теориясы
1.Пайдалылық ұымы. Пайданың сандық теориясы.
2.Бірін-бірі толық ауыстыратын тауарлардың шектік нормасы MRS
3.Бюджет сызығы.
4.Табыс тиімділігі. Ауыстыру тиімділігі.
1. Экономикалық игіліктер- адамдардың бір немесе бірнеше қажет- тіліктерін, тұтынуын қанағаттандыратын қасиеті игіліктердің пайдалы- лығы деп аталады.Теорияның негізін салушы Вем-Вебарк.
Кез келген игілікке тұтыну артқан сайын оның пайдалығы төмен -дейді. Бұл заң шектелген пайдалының заңы деп аталады. Осы теорияға сәйкес игіліктің бағасы шекті пайдалының дәрежесімен белгіленеді. Сон- дықтан тауар өндіруші өз өнімінің көлемін арттыруын бағаның төмендеу жағдайында орындайды. Пайдалылық функциясы – бұл игіліктің көле -мі. Оның саны артқан сайын пайдалылық көлемі төмендейді. Тұтыну талғамы теориясы бойынша мынандай жағдайлар болуы қажет:
1.Тұтынушының ақшалай табысы шектелген;
2.Баға-әрбір үй шаруашылығы тұтынушылардың сатып лалатын игіліктерінің мөлшеріне байланысты емес;
3.Барлық тауарларды сатып алушылар, барлық өнімдердің шектелген пайдалылығын жақсы түсіну қажет;
4.Тұтынушылар жиынтық пайдалылықты максималдауға ұмтылады;
Жалпы теориясының негізі, қорыта айтқанда төмендегілерге негізделеді:
1.Тұтынудың көптеген түрлері бар;
2.Қанағатсыздық жағдай;
3.Транзивтік, яғни тұтынушылардың тұрақтылығы және олардың талғамдарының өзара келісімдігі;
4.Субституция, яғни игіліктердің бірін-бірі алмастыру қасиеттері;
5.Шектелген пайдалылықтың төмендеу барып шығарылуы;
2. Бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың шекті нормасы дегенде MRS- бір немесе екі игілікті тұтынуды арттыру және ауыстыру. Яғни, басқа игілікті қосымша бір бірлікке тұтынуды , көбейтуді, арттыруды бір бірлікке төмендетуді түсіндіреді. Бұл жағдайда ауыстыру зонасы ретінде талғамсыздық қисығы қалыптасады. Осы қисық шекарасында бір бірлікті басқа бірлікке тиімді алмастыруға болады. Бірін-бірі толық ауыстыратын тауарлар үшін ауыстырудың шегі оңды пайдалылық көлемі деп атала- ды. Осыған байланысты экономикада парето, хикс тиімділіктері бар. Олардың пікірлері бойынша тұтынушының талғамы немесе игіліктерді тұтынуды талғам белгілейді. Сондықтан тиімділік барлық жағдайда бір -дей болмайды. Мысалы, өндіруші тиімділікке өндірсе, басқа өндірушіде пайдасыздық болуы мүмкін.
Мұндағы: Х-игіліктер көлемі;
У-игіліктерді ауыстыру көрсет-
кіші;
ОТ-минимал қажетті тұтыны-
латын игіліктер көлемі;
ОМ-тұтынылатын игіліктердің
ең төменгі қажетті көлемі ;
RS-алмастыру көрсеткіші;
3. Талғамсыздыққисығы тұтынушы талғамын анықтауға көмектеседі. Осы жағдайда екі нәрсе ескеріледі:
1.Тауардың бағасы;
2.Тұтынушының табысы;
Талғамсыздық қисығы тек бір игілікті басқа игілікпен ауысты- ру, алмастыру мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ тұтынушы қандай тауар- лардың жиынтығын өзі үшін өте тиімділігіне жауап таба алмайды. Осы жағдайда бюджеттік шектеу зерттеледі.
Бюджеттік шектеу- тұтынушның өз табысына, қазіргі жағдайда тауарларда болған жағдайда жиынтық осы тауарлардың түрі, құрамы әртүрлі блуы мүмкін. Бірақ олардың көлемі табыс деңгейімен шектел ген Осы жағдайды айқындау үшін Лейбонштеин теориясына қатысты шығарамыз. Бұл экономист тұтыну теориясын екіге бөледі:
1.Функционалдық тұтыну сұранысы;
2.Функционалдық емес тұтыну сұранысы.
Функционалдық сұраныс- экономикалық игіліктерге, тұтыну ерекшеліктеріне сәйкес келіп шығатын сұраныс.
Функционалдық емес сұраныс- экономикалық игіліктердің тұиыну қасиетіне байланысты емес.
4. Табыс эффекті - игіліктің бағасы өзгеру нәтижесінде тұтынушы сұранысына әсер ету арқылы алынатын тиімділік.
Алмастыру эффеті- тұтыну сұранысы құрылымының өзгеруі арқы- лы алынатын табыс. Қорыта айтқанда, табыс эффекті дегеніміз- тауар- дың бағасы өзгеру арқылы алынатын табыс.
Ауыстыру эффекті- тұтыну құрамының өзгеруі арқылы алынатын табыс.
Нарықтық экономикадағы өндіріс және шығындар
1.Шекті өнімдердің заңы.
2.Өнімділік.
Технология- өнім алу үшін қолданылатын факторлардан пайдала- ну тәртібі. Өндіріс факторлары төмендегідей құрылады:
1.Табиғи ресурстары;
2.Еңбек ресурстары;
3.Капитал ресурстары;
4.Кәсіпкерлік ресурстары;
Осы факторлардың негізгісі- кәсіпкерлік. Себебі: барлық фактор- ларды қосатын, өндірісті ұйымдастыратын- адам, кәсіпкер, менеджер. Егер ресурстар көлемі белгілі болса, фирманың өндіріс көлемін анықтау мүмкін болады. Егер өнім көлемі белгілі болса, ресурстар өнімділігінің шектеулі заңы әсер етеді.
Жұмыс саны Өндіріс көлемі өнімділік Шектеулі өнімділік
1 2 3 4
1
2
3
4
5
6
7
8 40
90
160
200
320
360
380
370 40
4,5
53,3
65
64
60
54,2
46,2 40
50(90-40)
90(160-90)
100(260-160)
60(320-260)
40(360-320)
20(380-360)
-10(370-380)
Өнімділікті анықтау үшін- өнім көлемін жұмысшылар санына бө- леміз.Сондай-ақ, нарықтық фирма өнімділікті өнім бірлігіне шығындал- ған еңбек уақытымен де анықтайды. Яғни, өнім бірлігінің неше сағаты шығын екені халықаралық статистикада-өнімділік өнім бірлігін сатып алуға кеткен шығындарымен есептелінеді. Бұл көрсеткішті анықтау үшін, мысалы, Астана қаласындағы бір адамның бір айлық жалақысы есепке алынады. 70000 теңге, 70000:25=3000:7=430, содан кейін нарықтағы 1кг ет бағасы 1000тг, 1000:430=2,5. АҚШ 30млн, Москва 72 млн, Вашингтон 30млн. Сондықтан өнімділік өндіріс факторларына байланысты. Егер жаңа технология қолданылса, еңбек кооперациясы қолданылса өнім жоғары болады.
Өнімділікке әсер етуші факторлар: еңбек өніміне ресурстарының санасы, ресурстардан пайдалануының тиімділігі , іскерлік кондиктурасы.
Генри Форд бірінші болып нарықтық жағдайда жаңа техноло -гияны еңбек коперациясын «форд» автомашинасының өндірісінде қол- данған.
Масштаб- өндіріс көлемі. Осы масштабқа жету үшін фирма тұ -рақты және тұрақсыз шығындарды жұмсайды. Нарықтық экономика заңы бойынша табыс көлемі артқанда оның төмендеу заңы әрекет етеді. Фир- маның тұрақты шығындарына осы фирманың жалақысы (экономист, бух- галтер, менеджер) өндіріс көлемі өзгерген жағдайда бұлардың саны өз -гермейді, шығындар бірқалыпты болады. Бірақ өнім бірлігіне есептегенде төмендейді.
Тұрақсыз шығындарға өзгермелі шығындар кіреді. Яғни, фирма- ның өндіріс көлемі артқан сайын олардың жалпы көлемі артады. Тұрақ- сыз шығындарға: шикізат, жанармай, жолдамалы жұмыстардың жалақы- сы кіреді. Бірақ нарықтық экономиканың заңы бойынша тұрақсыз шы -ғындарды өнім бірлігіне мәлім дәрежеде төмендейді, содан артады.
Фирманың мақсаты: максималды пайда табу. Осы мақсатқа же -ту үшін ең қолайлы өндіріс көлемін, шығындар көлемін, пайда көлемін анықтау қажет.
Қорыта айтқанымыздай, фирма тұрақты шығынын өндіріс көле -мі артқан сайын әрбір өнім бірлігіне төмендейді. Бірақ тұрақсыз шығын- дар 4 вариантта тауар бірлігіне ең төменгі нүктесіне жетеді. Одан әры қа- рай тұрақсыз шығындар тауар көлемінің бірлігіне артады. Яғни, тиімсіз болады.
Нарықтық құрылымдар, нарықтың субъектісі объектісіне қарап төмендегілерге бөлінеді.:
1.Еңбек нарығы;
2.Капитал нарығы;
3.Ақша нарығы;
4.Тауарлар нарығы. Мысалы, машина нарығы.
5.Азық- түлік нарығы;
Микроэкономика бәсеке деңгейіне қарап төмендегіге бөлінеді:
1.Жетілген бәсеке нарығы;
2.Монополистік бәсеке нарығы;
3.Алегополия, монополия;
Бәсеке латын тілінен аударғанда «соқтығысу» деген мағынаны біл- діреді. Нарыққа тауар сатып алушылар мен сатушылар бәсекелеседі. Ми- кроэкономикалық жағдайда нарықтардың сипаттамасы төмендегі көрсет- кіштер, параметрлер арқылы өткізіледі:
1.Нарықта қатысатын фирмалардың саны;
2.Нарықта бағаны бақылау мүмкіндігі;
3.Тауарладың дифференциялануы, яғни, топтарға бөлінуі немесе жіктелінуі;
4.Фирманың нарыққа кіріп-шығу жағдайы;
Сұраныс заңы және ұсыныс заңы тек жетілген бәсеке жағдайында толық қызмет атқарады. Жетілген қызме тжағдайында баға еркін қалып- тасады.Кез келген фирма нарыққа кіріп-шыға алады.
Конъюктура дегеніміз- сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын факторлардың жиынтығы.
Монополистік бәсеке, олегополия, монополия жағдайында тауар- дың бағасын тауар сатушылар белгілейді.
Монополистік бәсеке дегеніміз- көптеген фирмалардың ұқсас тауарларды сататын нарық түрі.
Олегополия- грек сөзі «тауарды сатушылар көп емес 5-6 фирма»
Олегархия дегеніміз- шектелген тауар сатып алушыға көптеген тауар сатып алушыларға қарсы тұруы.
Монопсония- бір тауар сатып алушыға көптеген тауар сатушылар- дың қарсы тұруы. Мысалы, Кентау қаласында бір зауыт бар, бірақ жұмыс іздеушілер саны өте көп.
Өндіріс факторларының бәсекелік нарықтары
1.Еңбек нарығы;
2.Капитал нарығы;
Еңбек нарығының инфрақұрылымы төмендегідей: жұмыспен қам -титын мекемелер, еңбек биржалар, мамандарды дайындайтын орталық, коммерциялық орталық, зейнетақы қорлары және т.б. еңбек нарығының ерекшеліктері жұмыс күшімен байланысты. Оның қызмет ету мерзімі 16 жастан-63 жасқа дейін (ер) еңбек уақытының шектелгендігі жалақы жұ -мыс күшінің бағасы ретінде жалақы еңбек болып есептелінеді. Еңбек на- рығында білім деңгейі болған мамандар талап етіледі. Сондықтан еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс жалақы деңгйіне байланысты қалып- тасады. Мысалы, Мысалы Рок музыка эсперадомен, классик музыка болған сұраныс пен ұсынысты зерттейміз.
Жай жұмысшыларға төмендегілер кіреді: аула сыпырушылар, қа- рауыл, құрылысшылар, жүк артушылар. Бұларға ұсыныс көлемі жоғары, сұраныс көлемі төмен болады.
Мамандандырылған жұмысшылар: автомеханиктер, программист, плотник, механик т.б ұсыныс шектелген, сұраныс жоғары, сондықтан жалақы деңгейі жоғары болады.
Қорыта келсек, егер жұмысқа сұраныс жоғары болса, еңбекақы мөлшері жоғары болады және керісінше ұсыныс көп болған жағдайда еңбекақы төмен болады.
Нарықтық жағдайда біліктілігі жоғары мамандар қажет етіледі. Лоренц қисығы табыстардың бөлінуін көрсетеді.:
Лоренц қисығын зерттеуге көп мәліметтер алынған. Жағалылар мен ең төмен атабыс табатын негрлердің табысы салыстырылған. Диаго- нальды сызық табыстардың абсалют теңдікте бөлінгендігін көрсетеді. Жалпы қорытынды, 1987 жылы табыста жалпы дұрыс бөлінген.
Еңбек нарығына нарықтық және нарықтан тыс күштер әсер етеді. Нарықтық факторлар: сұраныс пен ұсыныс, бәсеке жағдайы.
Нарықтан тыс факторлар:
1.Үкіметтің заңды әрекеттері, яғни, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу;
2.Жұмыс уақытының мөлшері;
3.Кәсіпорынның әрекеттері;
Нарықтан тыс күштер сұраныс пен ұсынысқа әсер етеді.Мысалы, жалақысы ең жоғары аймаққа барудан бас тартып, сол аймақтағы төмен ұсыныс жағдайын ұстап тұруға әсер етеді немесе ең төмен жалақы айма- ғында қалып, жұмысшы сол аймақтағы артықша ұсыныс жағдайын сақ- тауға әсер етеді.
Дискриминациялық жағдай әйелдер мен еркектер арасындағы жалақы. Әйелдерге ең төменгі жалақы беру.
Жалпы тепе-теңдік және әл-ауқат
1.Жеке және жалпы тепе-теңдік;
2.Шығын, өндіріс модельдері;
3.Жалпы тепе-теңдік және тиімділік.
Жеке тепе-теңдік- бұл жеке нарыққа байланысты жағдай. Мыса- лы, еңбек нарығы, капитал нарығы.
Жалпы тепе-теңдік- бұл барлық нарықтағы өзара әсердегі пайда болатын тепе- теңдік. Мысалы, тұрғынүй нарығындағы өзгерістер, капи- тал нарығындағы өзгерістер басқа нарыққа әсер етеді. Яғни, бір нарықта- ғы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі барлық басқа нарықтардағы тепе-тең- дік жағдайына әсер етеді. Жанармай бағасының артуы, барлық тауардың бағасына әсер етеді.
Микроэкономикада жалпы тепе-теңдік жағдайы зерттеледі, тиісті шешімдер қабылданады. Зеттеу кезеңдері мыналар:
1.Жалпы нарықтағы өзгерістерді еепке алу;
2.Бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың нарығын зерттеу;
3.Бірін-бірі толықтыратын тауарлардың нарығын зерттеу;
2. Нарықтық тауар өзара байланысты теңдестік арқылы орындала- ды. Швеицария экономисі Валь Рас бірінші болып нарықтық тепе-тең- дікті математика жолымен есептеген. Оның теориясы бойынша, нарық- тық экономикада баға өндірілетін өнім көлемін белгілейді. Демек,өнім төмен болса, баға жоғары болады, өнім көлемі жоғары болса, баға төмен болады.
Тұтыну тауарының бағасы ресурстар бағасына байланысты Воль Рас тепетеңдік тұрақты жайма-жай жетілетін жағдай деп түсінген. Фран- цуз сөзінде тепе-теңдік «байқау, жорамалдау» деген мағынаны білдіреді. Осы жағдай Воль Растың пікірі бойынша, жорамалды контракт түзу ке- рек.
Бон жәрдемінде контракттар жүзеге өтуді ұсынады. Бонус латын- нан алғанда экономикада комиссиялық қызметтерді алғаны үшін берілуі. Бон көлемі сатылған тауардың құнына процент есебінен беріледі. Воль Растың шарттары бойынша тұтынушы, яғни тауарды сатып алушы өзіне тиісті сұраныс және ұсыныс функцияларының міндеттерін біледі және белгілейді. Қорыта айтқанда, Валь Растың теориясы бойынша, тепе-теңдік жағдай контрактыны қайта түзу арқылы орындалады.
3.Өнімдерді бөлу тиімді болу үшін жалпы өндірілген өнімді тұтынушылар арасында төмендегідей болуы қажет:
- тек біреудің жағдайының дұрысталуы басқалардың жағдайының төмендеуіне алып келеді.
- контрактылар қисығы- екі тұтынушы арасындағы экономикалық игіліктердің бөлінуі.
- осы тақырыпқа байланысты: а) моделизм
б) утидитаризм
в) эголитаризм
Модерниум теориясы бойынша- нарық субъектілері өз талапта- рын орындау үшін барлық қабілетін жұмсайды. Яғни, жаңа технологияны қолдайды.
Утимлитариум теориясы бойынша- қоғам мүшелерінің жеке пайдалының функциясының жиынтығы қоғамдық игіліктердің артуына алып келеді.
Эголитаризм теориясы бойынша- тепе-теңдік тек қоғамның ар- наулы мүшелеріне тиісті.
Жетілмеген бәсеке және нарықтық билік
1.Монопсония;
2.Монополистік бәсекелестік, жетілмеген бәсеке нарығы;
3.Олигаполия теориясының негіздері;
1.Жетілмеген бәсеке нарығы теориясының авторы Д.Робинсон. Жетілмеген бәсекеге: монополистік бәсеке, монополия нарықтары кіреді. Робинсонның теориясы бойынша, тауардың бағасын тауар сатушылар белгілейді. Монополист -бәсеке жағдайын жасайды. Монополияда: тек бір фирма тауар өндіруші, сатушы болады. Монополистік тауар өндіру үшін өндірістің пайдасын максималдау қажет. Монополия жағдайы өнім бірлігінің бағасы шектелген көрсеткіш болып, өнім көлемінің функциясы болып есептеледі.
P=(Q)
П=’R-TS= P(Q)*Q-TS(Q)
M\S=MS
Пайданы максималдау жағдайы өндірушінің шекті шығындары (МС) шектелген табысқа (МR) тек болған жағдайда орындалады.
Осы жағдайда өндірушінің жиынтық табысы мына формуламен анықталады:
R=P(Q)Q
Бәсекелестік нарықта тауардың нарықтық бағасына әсер ете ал- майды. Баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Монополиялық бірлік- бағаның шекті шығындар мөлшерімен жоғары бөлінген жағдайды айта- мыз. Бұл көрсеткіштерді Лернер ұсынған.
Монополиялық билік өнімге болған сұраныс шексіз болған жағ -дайда күшті болады.
Нарықтық экономикадағы сыртқы әсерлер және қоғамдық
игіліктер
1.Сыртқы әсерлер теориясы.
2.Коуз теоремасы.
3.Қоғамдық игіліктер.
Сыртқы әсерлер немесе экстреналдар деп аталады. Яғни, нарық- тық келісімдерде шығындар немесе ұғымды табыстар. Сыртқы әсерлер деуінің себебі, экономика: әлеумет агенттерге үшінші дәрежелі нақ субъектілеріне байланысты. Сыртқы әсерлер оң және сол болып екіге бөлінеді.Ұғымсыз, сол пайдасыз сыртқы әсерлер шығындармен байла- нысты. Оң сыртқы әсерлер ұтымды әсерлермен, табыстар мен жеке шы- ғындар немесе жеке табыстар арасындағы айырмашылықты табамыз, зерттейміз.
MSC=MPS+MЭС (1)
MSB=MPB+MEB (2)
Бұл формуладағы 1) MSK- қоғамдық шығындардың шектеулі өлшмдері;
MRS- жеке шекті шығындар;
MЭС- шекті сыртқы шығындар;
2)MSB- шекті қоғамды ұтыстар;
MPB- жеке шекті ұтыстар, табыстар;
MEB- шекті сыртқы ұтыстар, табыстар.
1) Жалпы қоғамда мемлекетке керекті шығындар болуы қажет , яғни сол елдің халқын қорғау.
2) Қоршаған ортаны қорғау.
3) Жалпы білім беру жүйесін өркендету (мектеп).
4) Денсаулық саласын өркендету т.б.
Осы мәселелерді шешу үшін қаржы керек. Оның көзі салықтар, субсидиялар болуы мүмкін. Субсиядалар- мемлекет тарапынан берілетін тегін қайтарымсыз шығындар. Бұл теорияның негізін салушылар Пигу, Коуз. Пигудың теориясы бойынша ұлттық девидид болуы қажет. Яғни мемлекет өз азаматтарын қорғауы қажет. Салық субсидалар жөнінде, егер кері, теріс, сол,сыртқы әсерлер көлемі артса, қоғамдық шығындар мөлше- рі артады. Егер оң, ұтымды сыртқы әсерлердің мөлшері артса, қоғамдық өндіріс көлемі артады.
2.Коуз теоремасында, егер тауар өндірушілер, меншік иелері анықталған болса, шығындар 0-ге тең болады. Коуздың теоремасы бойынша сыртқы жерлердің тиімділігі транденцияға байланысты. Коу- дың теоремасы бойынша трансанциялық шығындар- ақпарат жасау және өнім өңдеу,келісөздер, қадағалау, заңды қорғау шығындары. Қорытынды- қоршаған ортаны қорғау. Салық т.б экононмикалық инструменттер арқы- лы қорғау зиянды қалдықтардың ырықтандырудың, залалсыздандыру -дың үш жолы бар:
1.Зиянды шығындарға норманы және стандартты белгілеу;
2.Зиянды шығынға ақшалай төлем орнату;
3.Зиянды шығынға уақытша және шектеулік сипат беру.
3)Қоғамдық игіліктер жалпы халық пайдаланатын қызметтер т.б кіреді. Таза қоғам игіліктері дегеніміз- барлық азаматтардың тұтынатын игіліктері. Яғни олар төлеммен байланысты емес. Бұл игілік барлық аза- маттар үшін тегін. Нарықтық қорғаныс барлық халқымыздың жеке игілі -гі бойынша, бір игілікті тек бір кісі тұтынады. Мысалы бір стакан су, тон, шуба, тері т.б. Ал, қоғамдық игіліктерді барлығымыз бірдей тұтынамыз. Мысалы, көшедегі жарық, қорғаныс. Бәсекелестік тарапынан қолданады. Мысалы, радиология, экология шығындары. Жеке таза игіліктер тек ақ- шаға сатылатын игіліктер. Мысалы кино, цирк, театр бірліктері.
Қоғамдық игіліктің сұраныс пен
Ұсыныс теңдігі.
Осында: MSK- қоғамдық игіліктердің қосымша шығындары;
MSB- қоғамдық игіліктердің қосымша ұтысы, табысы;
Q- көлемі;
P- баға;
MSK=MSB
Нарықтың тиімсіздігі оның ресурстардан тиімсіз пайдалануынан келіп шығады. Бұл жағдай төмендегілермен сипатталады:
1.Монополиялардың өркендеуі;
2.Жетілмеген, анық емес мәләметтер;
3.Сыртқы әсерлерден;
4.Қоғамдық игіліктің жетіспеулігі;
Мемлекет осы жағдайда төмендегі шараларды қолданады:
1.Монополияға қарсы саясат жүргізеді;
2.Қоғамдық әлеуметтік сақтандыруды қорғауы;
3.Кері әсері бар қоғамдық өнімді шектейді;
4.Жағымды әсері бар тағамды өндіруді ынталандыру;
Мемлекетті басқарудан шығару тәсілдері:
1.Бәсекені ынталандыру;
2.Нарықтық ашық жағдайға көшіру;
3.Аралас кәсіпкерлікті ынталандыру;....
1.Үй шаруашылығы;
2.Іскерлік кәсіпорындар;
3.Мемлекет;
Осы жоғарыда көрсетілген экономикалық әрекеттің негізгі субъектісі .
Үй шаруашылығы: бір немесе бірнеше кісіден құралған бірлік. От- басы материялдық өндіріс сферасының, қызмет саласының өндіріс өнім- дері тұтынылады. Олар экономикада өндіріс факторларын жеткізіп беру- шілер болып табылады. Қызметтерді өтеуден еңбек капиталынан алынған ақшалар жеке тұтынуды қанағаттандыру үшін жұмсалады.
Іскерлік кәсіпорындар- Фирмалар, корпорацилар т.б тіркелуі. Бұ- лар тауар өндіру және қызмет көрсету мәселесімен айналысады. Негізгі мақсаты- пайда табу. Ікерлік қатынастары нарықтық шаруашылықта та- уарлар мен қызметтерді жеткізіп береді.
Мемлекет- микроэкономиканық жағдайда түрлі бюджеттік бұйым -дар ретінде әрекет етеді.
Бюджет. Олардың мақсаты пайда алу емес, үкіметтің экономиканы реттеу міндеттерін атқарады.
Микроэкономика тауарлардың бағасы және олардың сұраныс пен ұсыныс көлеміне әсер етуін зерттейді. Микроэкономика нарықтағы тепе-теңдік жағдайын зерттейді. Микроэкономиканы үйренудің мақсаты: жеке тұтынушының, фирманың, капитал иелерінің, жұмысшылдықтың эконо- микалық құқығын зерттейді. Олар экономика саласында шешім қабылдауға көмектеседі.
Экономикс теориясының авторы ағылшын экономисі А.Маршалл. Оның негізгі еңбегі «Саяси экономика принциптері». А. Маршаллдың пі- кірінше: баға сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасады, ресурсты шектейді. Экономикалық дамудың негізгі проблемасы, Тұтыну қажеттілі- гін өтеу үшін ресурстарды тиімді пайдалану.
Экономикадағы негізгі
Ресурстар шектелген, ал тұтыну қажеттілігі шексіз. Қ-қ таңдау арқылы шешіледі .
Таңдау дегеніміз- бір заттың басқа затты алу үшін, басқа затты ал- мастыру немесе төлем мөлшерін келтіру. Таңдау табыс көлеміне байла- ысты әрбір жанұя , кәсіпорын табыс көлемімен шектелген. Олардың жи- налған ақшалары, капиталы шектелген. Табыстар пайда, тұтынушыға та- уарды сатып алуға мүмкіндік жаратады.Бірақ, бір тауарды сатып алған- нан кейін, басқа тауарды сатып алу шектеледі. Сондықтан таңдау пробле- масы келіп шығады. Яғни, микроэкономикада альтернативтік құн деген түсінік шығады. Яғни, бір игіліктердің басқа игіліктерден көрінісі аль-тернативтік құн деп аталады. Микроэкономикада бұл мәселені өндіріс мүмкіндігінің қисығы арқылы түсіндіреді.
Мысалы, кәсіпорын екі зат өндіреді:
1.Ұн, азық-түлік;
2.Жиһаз;
Егер кәсіпорын тек ұн өндіруге жұмсалса, оның көлемі 15000 тонна болады, егер ресурстар тек жиһаз өндіруге жұмсалса 6000 дана өндіріле -ді.Әрине бір уақытта жиһаз, бір уақытта ұн өндіруі мүмкін. Бірақ, бұл мүмкіндіктер төмендегі кестеде көрсетілген:
Ұн Жиһаз
1.15000 0
2.12000 2000
3.10000 3000
4.6000 5000
5.3000 5500
6.0 6000
А нүктесі 10000 тонна ұн өндірсе болады және 3000 жиһаз өндіру- ге болады. Егер кәсіпорын жиһаз өнімін 5000 данаға жеткізсе, онда ұн 6000 тоннаға түседі. Демек, қосымша 2000 жиһаз өндіру кәсіпорынға 4000 тона ұнды өндіруді қысқартуға алып келеді (жиһаз 5000-3000=2000; 10000-6000=4000)
Позитивті және нормативті
Нарықты жағдайда позитивтік теориясы- қазіргі экономикалық жағдайды бейнелейді. Нормативтік теория- экономиканың көлемінде өркендеу мәселесін зерттейді.
Сұраныс пен ұсыныстың микроэкономикалық теориясы.
1.Құндылық туралы түсінік және бағалар.
2.Нарықтық тепе-теңдіктің қалыптасуы,сұраныс және ұсыныс заңдары.
3.Икемділік туралы түсінік. Сұраныстың бағалы икемділігіне әсер ететін факторлар.
4.Бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын тауарлар.
Сұраныс- тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып алу қабілеті. Сұраныс- тауар бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Сұраныс- бұл тұтынушының, сатып алушының бір тауарды сатып, оймен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсетуі. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек. Мысалы, күніне, айына, жылына т.б.
Сұраныс көлемі- сұранысқа әсер ететін басқа факторларды тұрақ- ты деп ұйғарғанда әртүрлі бағамен алып-сатылатын тауар санының көрсе- тілуі.
Сұраныс заңы- бойынша тауар бағасы неғұрлым төмендеген сайын , тұтынушының сатып алатын тауарының саны да көбейеді не азаяды. Егер берілген факторының кез келген біреуі өзгерсе, баға мен сұраныс көлемі арасындағы тәуелділікте сәйкесінше өзгеріс болады. Сондықтан, қайтадан жаңа сұраныс кестесін құрып, жаңа сұраныс қисығын сызу керек. Сұраныс қисығының бойымен қозғалу сұраныс көлемінің өзгерісі деп аталады. Ол бағаның өзгеруіне байланысты сатып аланатын тауар көлемінің өзгеруін анықтайды. Келтірілген мысалдардан тауардың бағасымен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты зерттедік. Онда сұранысқа әсер ететін басқа факторлар өзгермейді деп ұйғардық. Оны математика тәсілімен көрсетсек, сұраныс функциясы деп атайды және ол төмендегі түрде жазылады:
Qd=F(P)
Мұндағы: Qd-Сұраныс көлемі.
Ұсыныс- тауардың бағасы мен сатушылардың белгілі бір уақыт аралығында сатқысы келетін заттардың көлемі арасындағы байланыс.
Ұсыныс заңы- тауар бағасы қымбаттаған сайын, сатушылардың ынтасы орта түседі.
Ұсыныс қисығы- тауардың бағасы қымбаттаған сайын алушылар- дың ұсыныс қисығы баға мен тауардың ұсынылатын көлемінің арасында- ғы тура пропорционалды қатынасты көрсетеді. Осы айтылған байланыс- ты функция түрінде белгілесек, Qs= F(P)
Qs-Ұсыныс көлемі, Р- тауардың бағасы.
1.Ресурстардың бағасы.
2.Технология
3.Басқа тауарлардың бағасы.
4.Сатушылар саны
5.Салық пен жәрдем қаражаты.
Ресурстарға бағаның түсуі өндіріс шығындарын азайтады. Бірдей ресурстардың көмегімен өндіруге болатын тауар бағасының өзгеруі тал- данатын тауар өндірудің балама құнына әсер етеді. Мысалы, жүгері баға- сының өсуі, бидайға деген ұсынысты азайтады. Өйткені фермерлер баға- сы жоғары жүгеріні өндірісінде дамытуға талпынады.
Ұсыныс көлемі- өндірушілер немесе сатушылардың сатуға дайын белгілі тауардың саны.
Ұсыныс бағасы- өндіруші тауардың белгілі көлемде сатуға дайын минималды бағасы.
Тепе-теңдік баға- бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері теңелген жағдайлардағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға. Егер баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыныс сұраныстан асып кетеді де нәтижесінде тұтынушыда артықшылық болады немесе керісінше жағдай мұқтаждық тудырады.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін, ең маңыздысы салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекеттің арала- суымен жүзеге асырылады. Сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін фактор -ларының өзгеру себептерін анықтау және бағалау үшін икемділік көрсет- кішін қолданамыз.
Сұраныс икемділігі салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және сұранысты анықтайтын, факторларының өзгеруіне байланысты 3 түрі бар:
Б.б. сұраныс икемділігі – белгілі тауарға баға 1% өзгергенде сұра- ныс қаншаға өзгергенін көрсетеді.
Т.б. сұраныс икемділігі- тұтынушының тадбыс көлемі 1% өзгер- генде сұраныс көлемі қаншаға өзгеруі.
Тұтыну теориясы
1.Пайдалылық ұымы. Пайданың сандық теориясы.
2.Бірін-бірі толық ауыстыратын тауарлардың шектік нормасы MRS
3.Бюджет сызығы.
4.Табыс тиімділігі. Ауыстыру тиімділігі.
1. Экономикалық игіліктер- адамдардың бір немесе бірнеше қажет- тіліктерін, тұтынуын қанағаттандыратын қасиеті игіліктердің пайдалы- лығы деп аталады.Теорияның негізін салушы Вем-Вебарк.
Кез келген игілікке тұтыну артқан сайын оның пайдалығы төмен -дейді. Бұл заң шектелген пайдалының заңы деп аталады. Осы теорияға сәйкес игіліктің бағасы шекті пайдалының дәрежесімен белгіленеді. Сон- дықтан тауар өндіруші өз өнімінің көлемін арттыруын бағаның төмендеу жағдайында орындайды. Пайдалылық функциясы – бұл игіліктің көле -мі. Оның саны артқан сайын пайдалылық көлемі төмендейді. Тұтыну талғамы теориясы бойынша мынандай жағдайлар болуы қажет:
1.Тұтынушының ақшалай табысы шектелген;
2.Баға-әрбір үй шаруашылығы тұтынушылардың сатып лалатын игіліктерінің мөлшеріне байланысты емес;
3.Барлық тауарларды сатып алушылар, барлық өнімдердің шектелген пайдалылығын жақсы түсіну қажет;
4.Тұтынушылар жиынтық пайдалылықты максималдауға ұмтылады;
Жалпы теориясының негізі, қорыта айтқанда төмендегілерге негізделеді:
1.Тұтынудың көптеген түрлері бар;
2.Қанағатсыздық жағдай;
3.Транзивтік, яғни тұтынушылардың тұрақтылығы және олардың талғамдарының өзара келісімдігі;
4.Субституция, яғни игіліктердің бірін-бірі алмастыру қасиеттері;
5.Шектелген пайдалылықтың төмендеу барып шығарылуы;
2. Бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың шекті нормасы дегенде MRS- бір немесе екі игілікті тұтынуды арттыру және ауыстыру. Яғни, басқа игілікті қосымша бір бірлікке тұтынуды , көбейтуді, арттыруды бір бірлікке төмендетуді түсіндіреді. Бұл жағдайда ауыстыру зонасы ретінде талғамсыздық қисығы қалыптасады. Осы қисық шекарасында бір бірлікті басқа бірлікке тиімді алмастыруға болады. Бірін-бірі толық ауыстыратын тауарлар үшін ауыстырудың шегі оңды пайдалылық көлемі деп атала- ды. Осыған байланысты экономикада парето, хикс тиімділіктері бар. Олардың пікірлері бойынша тұтынушының талғамы немесе игіліктерді тұтынуды талғам белгілейді. Сондықтан тиімділік барлық жағдайда бір -дей болмайды. Мысалы, өндіруші тиімділікке өндірсе, басқа өндірушіде пайдасыздық болуы мүмкін.
Мұндағы: Х-игіліктер көлемі;
У-игіліктерді ауыстыру көрсет-
кіші;
ОТ-минимал қажетті тұтыны-
латын игіліктер көлемі;
ОМ-тұтынылатын игіліктердің
ең төменгі қажетті көлемі ;
RS-алмастыру көрсеткіші;
3. Талғамсыздыққисығы тұтынушы талғамын анықтауға көмектеседі. Осы жағдайда екі нәрсе ескеріледі:
1.Тауардың бағасы;
2.Тұтынушының табысы;
Талғамсыздық қисығы тек бір игілікті басқа игілікпен ауысты- ру, алмастыру мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ тұтынушы қандай тауар- лардың жиынтығын өзі үшін өте тиімділігіне жауап таба алмайды. Осы жағдайда бюджеттік шектеу зерттеледі.
Бюджеттік шектеу- тұтынушның өз табысына, қазіргі жағдайда тауарларда болған жағдайда жиынтық осы тауарлардың түрі, құрамы әртүрлі блуы мүмкін. Бірақ олардың көлемі табыс деңгейімен шектел ген Осы жағдайды айқындау үшін Лейбонштеин теориясына қатысты шығарамыз. Бұл экономист тұтыну теориясын екіге бөледі:
1.Функционалдық тұтыну сұранысы;
2.Функционалдық емес тұтыну сұранысы.
Функционалдық сұраныс- экономикалық игіліктерге, тұтыну ерекшеліктеріне сәйкес келіп шығатын сұраныс.
Функционалдық емес сұраныс- экономикалық игіліктердің тұиыну қасиетіне байланысты емес.
4. Табыс эффекті - игіліктің бағасы өзгеру нәтижесінде тұтынушы сұранысына әсер ету арқылы алынатын тиімділік.
Алмастыру эффеті- тұтыну сұранысы құрылымының өзгеруі арқы- лы алынатын табыс. Қорыта айтқанда, табыс эффекті дегеніміз- тауар- дың бағасы өзгеру арқылы алынатын табыс.
Ауыстыру эффекті- тұтыну құрамының өзгеруі арқылы алынатын табыс.
Нарықтық экономикадағы өндіріс және шығындар
1.Шекті өнімдердің заңы.
2.Өнімділік.
Технология- өнім алу үшін қолданылатын факторлардан пайдала- ну тәртібі. Өндіріс факторлары төмендегідей құрылады:
1.Табиғи ресурстары;
2.Еңбек ресурстары;
3.Капитал ресурстары;
4.Кәсіпкерлік ресурстары;
Осы факторлардың негізгісі- кәсіпкерлік. Себебі: барлық фактор- ларды қосатын, өндірісті ұйымдастыратын- адам, кәсіпкер, менеджер. Егер ресурстар көлемі белгілі болса, фирманың өндіріс көлемін анықтау мүмкін болады. Егер өнім көлемі белгілі болса, ресурстар өнімділігінің шектеулі заңы әсер етеді.
Жұмыс саны Өндіріс көлемі өнімділік Шектеулі өнімділік
1 2 3 4
1
2
3
4
5
6
7
8 40
90
160
200
320
360
380
370 40
4,5
53,3
65
64
60
54,2
46,2 40
50(90-40)
90(160-90)
100(260-160)
60(320-260)
40(360-320)
20(380-360)
-10(370-380)
Өнімділікті анықтау үшін- өнім көлемін жұмысшылар санына бө- леміз.Сондай-ақ, нарықтық фирма өнімділікті өнім бірлігіне шығындал- ған еңбек уақытымен де анықтайды. Яғни, өнім бірлігінің неше сағаты шығын екені халықаралық статистикада-өнімділік өнім бірлігін сатып алуға кеткен шығындарымен есептелінеді. Бұл көрсеткішті анықтау үшін, мысалы, Астана қаласындағы бір адамның бір айлық жалақысы есепке алынады. 70000 теңге, 70000:25=3000:7=430, содан кейін нарықтағы 1кг ет бағасы 1000тг, 1000:430=2,5. АҚШ 30млн, Москва 72 млн, Вашингтон 30млн. Сондықтан өнімділік өндіріс факторларына байланысты. Егер жаңа технология қолданылса, еңбек кооперациясы қолданылса өнім жоғары болады.
Өнімділікке әсер етуші факторлар: еңбек өніміне ресурстарының санасы, ресурстардан пайдалануының тиімділігі , іскерлік кондиктурасы.
Генри Форд бірінші болып нарықтық жағдайда жаңа техноло -гияны еңбек коперациясын «форд» автомашинасының өндірісінде қол- данған.
Масштаб- өндіріс көлемі. Осы масштабқа жету үшін фирма тұ -рақты және тұрақсыз шығындарды жұмсайды. Нарықтық экономика заңы бойынша табыс көлемі артқанда оның төмендеу заңы әрекет етеді. Фир- маның тұрақты шығындарына осы фирманың жалақысы (экономист, бух- галтер, менеджер) өндіріс көлемі өзгерген жағдайда бұлардың саны өз -гермейді, шығындар бірқалыпты болады. Бірақ өнім бірлігіне есептегенде төмендейді.
Тұрақсыз шығындарға өзгермелі шығындар кіреді. Яғни, фирма- ның өндіріс көлемі артқан сайын олардың жалпы көлемі артады. Тұрақ- сыз шығындарға: шикізат, жанармай, жолдамалы жұмыстардың жалақы- сы кіреді. Бірақ нарықтық экономиканың заңы бойынша тұрақсыз шы -ғындарды өнім бірлігіне мәлім дәрежеде төмендейді, содан артады.
Фирманың мақсаты: максималды пайда табу. Осы мақсатқа же -ту үшін ең қолайлы өндіріс көлемін, шығындар көлемін, пайда көлемін анықтау қажет.
Қорыта айтқанымыздай, фирма тұрақты шығынын өндіріс көле -мі артқан сайын әрбір өнім бірлігіне төмендейді. Бірақ тұрақсыз шығын- дар 4 вариантта тауар бірлігіне ең төменгі нүктесіне жетеді. Одан әры қа- рай тұрақсыз шығындар тауар көлемінің бірлігіне артады. Яғни, тиімсіз болады.
Нарықтық құрылымдар, нарықтың субъектісі объектісіне қарап төмендегілерге бөлінеді.:
1.Еңбек нарығы;
2.Капитал нарығы;
3.Ақша нарығы;
4.Тауарлар нарығы. Мысалы, машина нарығы.
5.Азық- түлік нарығы;
Микроэкономика бәсеке деңгейіне қарап төмендегіге бөлінеді:
1.Жетілген бәсеке нарығы;
2.Монополистік бәсеке нарығы;
3.Алегополия, монополия;
Бәсеке латын тілінен аударғанда «соқтығысу» деген мағынаны біл- діреді. Нарыққа тауар сатып алушылар мен сатушылар бәсекелеседі. Ми- кроэкономикалық жағдайда нарықтардың сипаттамасы төмендегі көрсет- кіштер, параметрлер арқылы өткізіледі:
1.Нарықта қатысатын фирмалардың саны;
2.Нарықта бағаны бақылау мүмкіндігі;
3.Тауарладың дифференциялануы, яғни, топтарға бөлінуі немесе жіктелінуі;
4.Фирманың нарыққа кіріп-шығу жағдайы;
Сұраныс заңы және ұсыныс заңы тек жетілген бәсеке жағдайында толық қызмет атқарады. Жетілген қызме тжағдайында баға еркін қалып- тасады.Кез келген фирма нарыққа кіріп-шыға алады.
Конъюктура дегеніміз- сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын факторлардың жиынтығы.
Монополистік бәсеке, олегополия, монополия жағдайында тауар- дың бағасын тауар сатушылар белгілейді.
Монополистік бәсеке дегеніміз- көптеген фирмалардың ұқсас тауарларды сататын нарық түрі.
Олегополия- грек сөзі «тауарды сатушылар көп емес 5-6 фирма»
Олегархия дегеніміз- шектелген тауар сатып алушыға көптеген тауар сатып алушыларға қарсы тұруы.
Монопсония- бір тауар сатып алушыға көптеген тауар сатушылар- дың қарсы тұруы. Мысалы, Кентау қаласында бір зауыт бар, бірақ жұмыс іздеушілер саны өте көп.
Өндіріс факторларының бәсекелік нарықтары
1.Еңбек нарығы;
2.Капитал нарығы;
Еңбек нарығының инфрақұрылымы төмендегідей: жұмыспен қам -титын мекемелер, еңбек биржалар, мамандарды дайындайтын орталық, коммерциялық орталық, зейнетақы қорлары және т.б. еңбек нарығының ерекшеліктері жұмыс күшімен байланысты. Оның қызмет ету мерзімі 16 жастан-63 жасқа дейін (ер) еңбек уақытының шектелгендігі жалақы жұ -мыс күшінің бағасы ретінде жалақы еңбек болып есептелінеді. Еңбек на- рығында білім деңгейі болған мамандар талап етіледі. Сондықтан еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс жалақы деңгйіне байланысты қалып- тасады. Мысалы, Мысалы Рок музыка эсперадомен, классик музыка болған сұраныс пен ұсынысты зерттейміз.
Жай жұмысшыларға төмендегілер кіреді: аула сыпырушылар, қа- рауыл, құрылысшылар, жүк артушылар. Бұларға ұсыныс көлемі жоғары, сұраныс көлемі төмен болады.
Мамандандырылған жұмысшылар: автомеханиктер, программист, плотник, механик т.б ұсыныс шектелген, сұраныс жоғары, сондықтан жалақы деңгейі жоғары болады.
Қорыта келсек, егер жұмысқа сұраныс жоғары болса, еңбекақы мөлшері жоғары болады және керісінше ұсыныс көп болған жағдайда еңбекақы төмен болады.
Нарықтық жағдайда біліктілігі жоғары мамандар қажет етіледі. Лоренц қисығы табыстардың бөлінуін көрсетеді.:
Лоренц қисығын зерттеуге көп мәліметтер алынған. Жағалылар мен ең төмен атабыс табатын негрлердің табысы салыстырылған. Диаго- нальды сызық табыстардың абсалют теңдікте бөлінгендігін көрсетеді. Жалпы қорытынды, 1987 жылы табыста жалпы дұрыс бөлінген.
Еңбек нарығына нарықтық және нарықтан тыс күштер әсер етеді. Нарықтық факторлар: сұраныс пен ұсыныс, бәсеке жағдайы.
Нарықтан тыс факторлар:
1.Үкіметтің заңды әрекеттері, яғни, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу;
2.Жұмыс уақытының мөлшері;
3.Кәсіпорынның әрекеттері;
Нарықтан тыс күштер сұраныс пен ұсынысқа әсер етеді.Мысалы, жалақысы ең жоғары аймаққа барудан бас тартып, сол аймақтағы төмен ұсыныс жағдайын ұстап тұруға әсер етеді немесе ең төмен жалақы айма- ғында қалып, жұмысшы сол аймақтағы артықша ұсыныс жағдайын сақ- тауға әсер етеді.
Дискриминациялық жағдай әйелдер мен еркектер арасындағы жалақы. Әйелдерге ең төменгі жалақы беру.
Жалпы тепе-теңдік және әл-ауқат
1.Жеке және жалпы тепе-теңдік;
2.Шығын, өндіріс модельдері;
3.Жалпы тепе-теңдік және тиімділік.
Жеке тепе-теңдік- бұл жеке нарыққа байланысты жағдай. Мыса- лы, еңбек нарығы, капитал нарығы.
Жалпы тепе-теңдік- бұл барлық нарықтағы өзара әсердегі пайда болатын тепе- теңдік. Мысалы, тұрғынүй нарығындағы өзгерістер, капи- тал нарығындағы өзгерістер басқа нарыққа әсер етеді. Яғни, бір нарықта- ғы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі барлық басқа нарықтардағы тепе-тең- дік жағдайына әсер етеді. Жанармай бағасының артуы, барлық тауардың бағасына әсер етеді.
Микроэкономикада жалпы тепе-теңдік жағдайы зерттеледі, тиісті шешімдер қабылданады. Зеттеу кезеңдері мыналар:
1.Жалпы нарықтағы өзгерістерді еепке алу;
2.Бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың нарығын зерттеу;
3.Бірін-бірі толықтыратын тауарлардың нарығын зерттеу;
2. Нарықтық тауар өзара байланысты теңдестік арқылы орындала- ды. Швеицария экономисі Валь Рас бірінші болып нарықтық тепе-тең- дікті математика жолымен есептеген. Оның теориясы бойынша, нарық- тық экономикада баға өндірілетін өнім көлемін белгілейді. Демек,өнім төмен болса, баға жоғары болады, өнім көлемі жоғары болса, баға төмен болады.
Тұтыну тауарының бағасы ресурстар бағасына байланысты Воль Рас тепетеңдік тұрақты жайма-жай жетілетін жағдай деп түсінген. Фран- цуз сөзінде тепе-теңдік «байқау, жорамалдау» деген мағынаны білдіреді. Осы жағдай Воль Растың пікірі бойынша, жорамалды контракт түзу ке- рек.
Бон жәрдемінде контракттар жүзеге өтуді ұсынады. Бонус латын- нан алғанда экономикада комиссиялық қызметтерді алғаны үшін берілуі. Бон көлемі сатылған тауардың құнына процент есебінен беріледі. Воль Растың шарттары бойынша тұтынушы, яғни тауарды сатып алушы өзіне тиісті сұраныс және ұсыныс функцияларының міндеттерін біледі және белгілейді. Қорыта айтқанда, Валь Растың теориясы бойынша, тепе-теңдік жағдай контрактыны қайта түзу арқылы орындалады.
3.Өнімдерді бөлу тиімді болу үшін жалпы өндірілген өнімді тұтынушылар арасында төмендегідей болуы қажет:
- тек біреудің жағдайының дұрысталуы басқалардың жағдайының төмендеуіне алып келеді.
- контрактылар қисығы- екі тұтынушы арасындағы экономикалық игіліктердің бөлінуі.
- осы тақырыпқа байланысты: а) моделизм
б) утидитаризм
в) эголитаризм
Модерниум теориясы бойынша- нарық субъектілері өз талапта- рын орындау үшін барлық қабілетін жұмсайды. Яғни, жаңа технологияны қолдайды.
Утимлитариум теориясы бойынша- қоғам мүшелерінің жеке пайдалының функциясының жиынтығы қоғамдық игіліктердің артуына алып келеді.
Эголитаризм теориясы бойынша- тепе-теңдік тек қоғамның ар- наулы мүшелеріне тиісті.
Жетілмеген бәсеке және нарықтық билік
1.Монопсония;
2.Монополистік бәсекелестік, жетілмеген бәсеке нарығы;
3.Олигаполия теориясының негіздері;
1.Жетілмеген бәсеке нарығы теориясының авторы Д.Робинсон. Жетілмеген бәсекеге: монополистік бәсеке, монополия нарықтары кіреді. Робинсонның теориясы бойынша, тауардың бағасын тауар сатушылар белгілейді. Монополист -бәсеке жағдайын жасайды. Монополияда: тек бір фирма тауар өндіруші, сатушы болады. Монополистік тауар өндіру үшін өндірістің пайдасын максималдау қажет. Монополия жағдайы өнім бірлігінің бағасы шектелген көрсеткіш болып, өнім көлемінің функциясы болып есептеледі.
P=(Q)
П=’R-TS= P(Q)*Q-TS(Q)
M\S=MS
Пайданы максималдау жағдайы өндірушінің шекті шығындары (МС) шектелген табысқа (МR) тек болған жағдайда орындалады.
Осы жағдайда өндірушінің жиынтық табысы мына формуламен анықталады:
R=P(Q)Q
Бәсекелестік нарықта тауардың нарықтық бағасына әсер ете ал- майды. Баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Монополиялық бірлік- бағаның шекті шығындар мөлшерімен жоғары бөлінген жағдайды айта- мыз. Бұл көрсеткіштерді Лернер ұсынған.
Монополиялық билік өнімге болған сұраныс шексіз болған жағ -дайда күшті болады.
Нарықтық экономикадағы сыртқы әсерлер және қоғамдық
игіліктер
1.Сыртқы әсерлер теориясы.
2.Коуз теоремасы.
3.Қоғамдық игіліктер.
Сыртқы әсерлер немесе экстреналдар деп аталады. Яғни, нарық- тық келісімдерде шығындар немесе ұғымды табыстар. Сыртқы әсерлер деуінің себебі, экономика: әлеумет агенттерге үшінші дәрежелі нақ субъектілеріне байланысты. Сыртқы әсерлер оң және сол болып екіге бөлінеді.Ұғымсыз, сол пайдасыз сыртқы әсерлер шығындармен байла- нысты. Оң сыртқы әсерлер ұтымды әсерлермен, табыстар мен жеке шы- ғындар немесе жеке табыстар арасындағы айырмашылықты табамыз, зерттейміз.
MSC=MPS+MЭС (1)
MSB=MPB+MEB (2)
Бұл формуладағы 1) MSK- қоғамдық шығындардың шектеулі өлшмдері;
MRS- жеке шекті шығындар;
MЭС- шекті сыртқы шығындар;
2)MSB- шекті қоғамды ұтыстар;
MPB- жеке шекті ұтыстар, табыстар;
MEB- шекті сыртқы ұтыстар, табыстар.
1) Жалпы қоғамда мемлекетке керекті шығындар болуы қажет , яғни сол елдің халқын қорғау.
2) Қоршаған ортаны қорғау.
3) Жалпы білім беру жүйесін өркендету (мектеп).
4) Денсаулық саласын өркендету т.б.
Осы мәселелерді шешу үшін қаржы керек. Оның көзі салықтар, субсидиялар болуы мүмкін. Субсиядалар- мемлекет тарапынан берілетін тегін қайтарымсыз шығындар. Бұл теорияның негізін салушылар Пигу, Коуз. Пигудың теориясы бойынша ұлттық девидид болуы қажет. Яғни мемлекет өз азаматтарын қорғауы қажет. Салық субсидалар жөнінде, егер кері, теріс, сол,сыртқы әсерлер көлемі артса, қоғамдық шығындар мөлше- рі артады. Егер оң, ұтымды сыртқы әсерлердің мөлшері артса, қоғамдық өндіріс көлемі артады.
2.Коуз теоремасында, егер тауар өндірушілер, меншік иелері анықталған болса, шығындар 0-ге тең болады. Коуздың теоремасы бойынша сыртқы жерлердің тиімділігі транденцияға байланысты. Коу- дың теоремасы бойынша трансанциялық шығындар- ақпарат жасау және өнім өңдеу,келісөздер, қадағалау, заңды қорғау шығындары. Қорытынды- қоршаған ортаны қорғау. Салық т.б экононмикалық инструменттер арқы- лы қорғау зиянды қалдықтардың ырықтандырудың, залалсыздандыру -дың үш жолы бар:
1.Зиянды шығындарға норманы және стандартты белгілеу;
2.Зиянды шығынға ақшалай төлем орнату;
3.Зиянды шығынға уақытша және шектеулік сипат беру.
3)Қоғамдық игіліктер жалпы халық пайдаланатын қызметтер т.б кіреді. Таза қоғам игіліктері дегеніміз- барлық азаматтардың тұтынатын игіліктері. Яғни олар төлеммен байланысты емес. Бұл игілік барлық аза- маттар үшін тегін. Нарықтық қорғаныс барлық халқымыздың жеке игілі -гі бойынша, бір игілікті тек бір кісі тұтынады. Мысалы бір стакан су, тон, шуба, тері т.б. Ал, қоғамдық игіліктерді барлығымыз бірдей тұтынамыз. Мысалы, көшедегі жарық, қорғаныс. Бәсекелестік тарапынан қолданады. Мысалы, радиология, экология шығындары. Жеке таза игіліктер тек ақ- шаға сатылатын игіліктер. Мысалы кино, цирк, театр бірліктері.
Қоғамдық игіліктің сұраныс пен
Ұсыныс теңдігі.
Осында: MSK- қоғамдық игіліктердің қосымша шығындары;
MSB- қоғамдық игіліктердің қосымша ұтысы, табысы;
Q- көлемі;
P- баға;
MSK=MSB
Нарықтың тиімсіздігі оның ресурстардан тиімсіз пайдалануынан келіп шығады. Бұл жағдай төмендегілермен сипатталады:
1.Монополиялардың өркендеуі;
2.Жетілмеген, анық емес мәләметтер;
3.Сыртқы әсерлерден;
4.Қоғамдық игіліктің жетіспеулігі;
Мемлекет осы жағдайда төмендегі шараларды қолданады:
1.Монополияға қарсы саясат жүргізеді;
2.Қоғамдық әлеуметтік сақтандыруды қорғауы;
3.Кері әсері бар қоғамдық өнімді шектейді;
4.Жағымды әсері бар тағамды өндіруді ынталандыру;
Мемлекетті басқарудан шығару тәсілдері:
1.Бәсекені ынталандыру;
2.Нарықтық ашық жағдайға көшіру;
3.Аралас кәсіпкерлікті ынталандыру;....
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: