Реферат: Тілдің табиғаты
Тілдің табиғаты - дегеніміз тіл білімінің маңызды мәселелерінің бірі. Неміс ғалымы Франс Рок тіл биологиялық құбылыс, оны құдай жаратқан деп есептеді. Бұл пікірді ғылым ғалым Авгутсь Шмихер де қолдады. Олар тілді биологиялық организм сияқты туады, өседі, өледі дейді. Ал егер бұлай болған болса тіл атадан балаға тұқым қуалау арқылы беріліп отырады. әрине бұл пікір дұрыс емес. Тіл атадан балаға ген арқылы берілетін құбылыс та емес.
Ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын кейінгі ұрпақтың алдыңғы ұрпаққа үйреніп отыратын нәрсе.
Себебі жаңа туған бала өз ата – анасының тілінде сөйлеуі де, сөйлемеуі де, мүмкін. Жаңа туған баланың өскен ортасы өз ата – анасынан басқа болса ол бала сол тілде сөйлеп отыратын даусыз. Яғни бұл тілдің биологиялық құбылыс емес екендігінің дәлелі.
Ал екіншісі бір топ ғалымдар Г. Штейнталь А. Патебния бтілді психологиялық құбылыс деп білді. Бұл пікір бойынша тілді құдый жаратқан нәрсе емес, оны жеке адамның өзі туғызды дейді.
Жаңағы пікір сияқты , бұл пікір де қате еді. Егер тіл рухтың туындысы болса онда әр адамның жеке өз тілі болған болар еді. Тұтас халықтардң ұлттық тілі болмас еді. Жеке адамның тілі ұжымда ғана дамиды. Олай болса тіл психологиялықта құбылыс емес биологиялық та құбылыс емес. Тіл - қоғамдық құбылыс себебі қоғам үшін , қоғам мүшелері бір – бірімен пікір алысу үшін қызмет етеді. Тіл - қоғам бар жерде ғана болады. Адам жоқ жерде тіл де жоқ. Қоғам қай жерде пайда болса, тілде сол заманда пайда болады. Қоғамсыз тіл , тілсіз қоғам болмайды.
Тілдің қоғамдық қызметі.
Тілдің қоғамда ең басты қасиеті неде? деген заңды сұрақ туындайды.
Тілдің қоғамда ең басты қасиеті қатынас құрамы. Тіл адам баласының қоғамдық қарым – қатынас құралы сөйлесіп пікір алысу қоғамда қызмет атқару құралы.
Тіл мен қоғам аралығындағы байланысекі жақты болады.
1. Адам ойы тіл арқылы белгілі болады. Ойлау мен тіл бір – бірімен тығыз байланысты. Тілдің осы екі қызметінен басқа тағы бір қызметі бар. ол тілдің атауыштық (номинатив) қызметі. Тілдегі әрбір сөз, сөз тіркесі белгілі бір заттың ұғымның атауы. Тілдің төртінші қызметі эксперсивті, эмоционалдық қызметі.
Тілдің экспресивті , эмоционалды қызметі деп адамның сол затқа өзінің эмоциясын яғни не жақсы көру, не жек көру , сезімін айтамыз.
Мысалы, алақай, пай – пай, масқара т.б.
Тіл халық тарихы, өмірінің ізі. Тілден сол халықтың сол тілді жасаушы, халықтың арман үміті , қайғы қуанышы, сезімі туралы айтатын пікірлерді біле аламыз.
Тіл талай заман жеміс. ол бірнеше қоғамға қызмет етеді. М: қазақ тілі феодалдық социалистік қоғам да да қызмет етеді. Қазір нарықтың қоғам қатынас та да қызмет етіп отыр. Тіл белгілі топтың мұқтажын өтеу емес, қоғамда барлық топтарды мұқтажын өтеу үшін қызмет етеді.
Олай болса тіл таптық штатқа еге емес, жалпы халыққа ортақ. Бұл басты ерек шелігі.
Тіл және ойлау.
Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстың тілде абстаркты ойлауда адамға тін құбылыс.
Біріншіден тілде, ойлауда адам миының жемісі.
Екіншіден тілде, ойлау қоғамдық құбылыс адамның ойы, арқылы тілдік бірліктер (сөз, сөз тіркесі) байланыс пен объективті дүние мен байланысқа түседі. оның адамдар бір – бірі мен сөйлесе еді. Себебі тілдік біліктер байланыстағы заттар мен құбылстардардың аттары. Сондықтан біз тіл ойлау құрамы дейміз. Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы тіл арқылы жүзеге асады. Адам өз ойын басқаларға тіл арқылы жеткізеді. Тыңдаушы да айтушының ойын тіл арқылы түсінеді.
Ой тіл арқылы сөздер мен сөйлемдер арқылы көрінеді, тіл пікір алысу құралы.
Тіл ойлаудың шығуымен бірге қалыптасты және тіл ойлауымен бірге дамып келеді. Бір нәрсені танып білу үшін тілдің атқаратын қызметі зор. Себебі бір затты жақсы тану ат қою үшін ең алдымен сол заттың басты белгілерін білу, білсек оны тану қиын емес.
Мысалы; Ненетс тілінде солтүстік мұзды мұзды жағалауында тұратын халықтарда қардың түрін білдіретін 40 шақты отаумен бірге қар ұғымын білдіретін сыра деген сөз бар. Бұдан шығатын қорытынды сөз ұғым – абстракты немесе нақтылы , немесе деректі, дерексіз болып бөлінеді.
Адам тіл арқылы ойлайды. Ұғым – сөз арқылы жатталып қалады. Сөз мазмұны мен форма ұғым мен мағынасы жасайды. Сөздің формасын дыбыстық құрамы туғызады.
Ұғымның сөзбен (формамен) айтылуы қаншалықты міндетті болса сөздерді дыбыстар тіркесінен тұрады.
Сөздерді бір – бірімен қосып айтудан ойды білуге болады.
Олай болса тіл ойды жеткізу құралы. Тіл біздің ойымызды жеткізіп қана қоймай, ғасырлар бойы мол тәжірибесінде сақтапты және ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.
Дыбыс – тілдің материалдық бөлмесі. Дыбыс тілдік формула болып саналады. олай болса, сөзда сөз тіркесі де тілдік формулалар. Сөздің формасы дыбыстың құрамынен көрінеді, оның мазмұны мағыналары болады. Тіліміздегі қандайда бір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді.
Ұғыммен мағына және ой тілдік бірліктердің мазмұны. Тілдік форма мен мағына байланысы шартты байланыс. Егер ұннан иленіп табаға пісірілген тағам деген ұғым мен нан деген лекцикалық ұғыммен байланысты болса, дүние жүзі адамдары оны бәрі нан деп атай береті болар еді.
Адам өз ойын сөйлеп не жазып білдіреді.
Кім айқын ойласа ол түсінікті сөйлем алады. Тіл көркем әдебиеттің бірінші элементі дейді. М. Горкий халық тілінің байлығынан суарылған, оны творчестволық пен игере білген, оның күші мен қуатын бойына сіңіре алған жазушыға нағыз әсерлі шығарма жаза алады. тіл қуатты құрал. Оның қуаты мен құдіреті ғажайып бейнелілігі мен алмас қылыштай өткірлігі әсіресе көркем әдебиет пен публицистикада көрінеді де, айырықша әсерлі күшке айналады.
Көркем сөздің баурап алатын күші ерлікке әсерлі күшке айналуы үшін оның әрі ашық, әрі ашық, әрі өткір, әрі көркем болуы шарт.
Максим Горки тілдің күші тәрізді әрекет ететін шынайы әдемілігі дәлме - дәлдік айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады дей келіп, тілдің тазалығы , дәлме – дәлдігі үшін күресу керек деген талап қойды. Тілдің тазалығы үшін мағыналық дәлме – дәлдігі үшін, өткірлігі үші күресу дегеніміз – мәдениет қаруы үшін күресу. Бұл қару неғұрлым өткірірек болса, неғұрлым дәлме – діл, бағытталса, ол соғұрлым жеңімпаз болды.
Айтайын дегенің ді дәлме - дәл, ашық, айқынжәне әсерлі түрде жеткізіп беру әрқашан оңай бола бермейді. ол үшін тілді әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін , эмоциональды болуы мен экспресивті қызметін жан – жақты меңгеру, көптен көп жаттыға білу қажет.
Ал тілдің басқа қоғамдық құбылыстардан айырмасын көрсететін айрықша ерекшелігі мынада: тіл қоғамға қызмет еткенде , адамдардың қатынас құралы, пікір алысу құралы , бірін – бірі түсіну құралы ретінде адамдардың ісі мен әрекетінің барлық саласында: саясат пен мәдениет, қоғамдық өмір мен күнделікті тұрмыс та да бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді.
Демек тіл адамның ісі мен әрекетінің барлық саласын қамтиды , осыған орай, оның қимыл өрісі өте кең және әр жақты болады. Тілдің бұл ерекшелігі оның ең басты қызметі - қатынас құралы болуынан келіп туады.
Тіл білімде тілдік таңбаның түрлерін айқындауда таңбаның қызметінің сипаты негізге алынады. осыған орай тілдік таңбаның типтері делініп. Осыған орай таңбаның типтері делініп мыналар саналады.
а) Дифференцияланушы қызметі басым тілдік таңбалар. Бұлар фонемалар. (фонемалар потенциалды түрде мағынамен ұштасады)
ә) Дифференцияланушы қызметінен теңестіруі қызметі басым таңбалар. Бұлар граматикалық морфемалар, тілдік единицаларының синтаксистік айланыстары мен семантикалық байланыстардың модельдері.
б) Әрі дифференцияланушы қызметке әрі жалпылаушы қызметке ие таңбалар. Бұлар – сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер.
Сонымен, тілдің өзіне тән құрылымы бар жүйелі құбылыс екендігі туралы қағанда тіл білімінде орныққан және басты қағидалардың бірі болып саналады.
Синхория мен диахрония.
Тілді шығу және тарихи даму тұрғысынан зерттеудің тарихи тіл білімі мен тілді, оның белгілі бір дәуіріндегі қалпына сипаттама беру тұрғысынан қарастыратын сипаттама немесе статистикалық тіл білімі пайда болды. Осыдан тіл білімін синхориялық лингвистика және диахроникалық линвистикалық деп шетей болу идеясы туды.
Синхрония – тілдегі құбылыстарды белгілі бір дәуірдегі , қалып яғни. Ф – де Соссюрдың терминологиясы бойынша «бір мезгілдің білігіне» қатысы тұрғысынан қарастыру дегенді білдірсе, дихрония әр түрлі дәуірде бірінен кейін бірі келетін біріділік, яғни тілдегі құбылыстарды әр түрлі кездегі бірізділіктің білігі ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Синхрония бойынша бір мезгілде қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатанастар қарастырылады, ал диахрония бойынша уақыт бойындағы өзгерістер қарастарады.
Ф. Соссюрдің пікірінше , синхрония – тілдің белгілі бір – бірімен байланысты , бір – біріне шарттас элементтердің , атап айтқанда , лекцикалық граматикалық және фонетикалық элементердің жүйесі. оның байымдауынша, бұл элменттердің бағалылығы , мәнділігі болады және оның өзі бір – бірімен шығу тегі жағынан еме, бір бүтін жүйенің ішіндегі элементтердің арақой ынасының нәтижесінен келіп туады. Ф. Соссюр синхронияны жүйемен байланыстырады да, диахрониканы тілдің әрбір элементін ажыратып бөлек қарайтын және тарих бойынна өзгеріп отыратын жол деп түсініп , оны жүйеден тыс қарастырады.
Демек Ф.Соссюрдің бойынша , синхрониялық лингвистика тілді жүйелі құбылыс ретінде зерттейді.
Ал диахроникалық лингвистиканың объектісі жүйені құрай алмайды. Ғалымның қорытынды пікірі бойынша синхроникалық лингвистика тілді зерттейді, ал диахроникалық лингвистикаға сөйлеуді қарастыру мен айналысады. ....
Ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын кейінгі ұрпақтың алдыңғы ұрпаққа үйреніп отыратын нәрсе.
Себебі жаңа туған бала өз ата – анасының тілінде сөйлеуі де, сөйлемеуі де, мүмкін. Жаңа туған баланың өскен ортасы өз ата – анасынан басқа болса ол бала сол тілде сөйлеп отыратын даусыз. Яғни бұл тілдің биологиялық құбылыс емес екендігінің дәлелі.
Ал екіншісі бір топ ғалымдар Г. Штейнталь А. Патебния бтілді психологиялық құбылыс деп білді. Бұл пікір бойынша тілді құдый жаратқан нәрсе емес, оны жеке адамның өзі туғызды дейді.
Жаңағы пікір сияқты , бұл пікір де қате еді. Егер тіл рухтың туындысы болса онда әр адамның жеке өз тілі болған болар еді. Тұтас халықтардң ұлттық тілі болмас еді. Жеке адамның тілі ұжымда ғана дамиды. Олай болса тіл психологиялықта құбылыс емес биологиялық та құбылыс емес. Тіл - қоғамдық құбылыс себебі қоғам үшін , қоғам мүшелері бір – бірімен пікір алысу үшін қызмет етеді. Тіл - қоғам бар жерде ғана болады. Адам жоқ жерде тіл де жоқ. Қоғам қай жерде пайда болса, тілде сол заманда пайда болады. Қоғамсыз тіл , тілсіз қоғам болмайды.
Тілдің қоғамдық қызметі.
Тілдің қоғамда ең басты қасиеті неде? деген заңды сұрақ туындайды.
Тілдің қоғамда ең басты қасиеті қатынас құрамы. Тіл адам баласының қоғамдық қарым – қатынас құралы сөйлесіп пікір алысу қоғамда қызмет атқару құралы.
Тіл мен қоғам аралығындағы байланысекі жақты болады.
1. Адам ойы тіл арқылы белгілі болады. Ойлау мен тіл бір – бірімен тығыз байланысты. Тілдің осы екі қызметінен басқа тағы бір қызметі бар. ол тілдің атауыштық (номинатив) қызметі. Тілдегі әрбір сөз, сөз тіркесі белгілі бір заттың ұғымның атауы. Тілдің төртінші қызметі эксперсивті, эмоционалдық қызметі.
Тілдің экспресивті , эмоционалды қызметі деп адамның сол затқа өзінің эмоциясын яғни не жақсы көру, не жек көру , сезімін айтамыз.
Мысалы, алақай, пай – пай, масқара т.б.
Тіл халық тарихы, өмірінің ізі. Тілден сол халықтың сол тілді жасаушы, халықтың арман үміті , қайғы қуанышы, сезімі туралы айтатын пікірлерді біле аламыз.
Тіл талай заман жеміс. ол бірнеше қоғамға қызмет етеді. М: қазақ тілі феодалдық социалистік қоғам да да қызмет етеді. Қазір нарықтың қоғам қатынас та да қызмет етіп отыр. Тіл белгілі топтың мұқтажын өтеу емес, қоғамда барлық топтарды мұқтажын өтеу үшін қызмет етеді.
Олай болса тіл таптық штатқа еге емес, жалпы халыққа ортақ. Бұл басты ерек шелігі.
Тіл және ойлау.
Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстың тілде абстаркты ойлауда адамға тін құбылыс.
Біріншіден тілде, ойлауда адам миының жемісі.
Екіншіден тілде, ойлау қоғамдық құбылыс адамның ойы, арқылы тілдік бірліктер (сөз, сөз тіркесі) байланыс пен объективті дүние мен байланысқа түседі. оның адамдар бір – бірі мен сөйлесе еді. Себебі тілдік біліктер байланыстағы заттар мен құбылстардардың аттары. Сондықтан біз тіл ойлау құрамы дейміз. Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы тіл арқылы жүзеге асады. Адам өз ойын басқаларға тіл арқылы жеткізеді. Тыңдаушы да айтушының ойын тіл арқылы түсінеді.
Ой тіл арқылы сөздер мен сөйлемдер арқылы көрінеді, тіл пікір алысу құралы.
Тіл ойлаудың шығуымен бірге қалыптасты және тіл ойлауымен бірге дамып келеді. Бір нәрсені танып білу үшін тілдің атқаратын қызметі зор. Себебі бір затты жақсы тану ат қою үшін ең алдымен сол заттың басты белгілерін білу, білсек оны тану қиын емес.
Мысалы; Ненетс тілінде солтүстік мұзды мұзды жағалауында тұратын халықтарда қардың түрін білдіретін 40 шақты отаумен бірге қар ұғымын білдіретін сыра деген сөз бар. Бұдан шығатын қорытынды сөз ұғым – абстракты немесе нақтылы , немесе деректі, дерексіз болып бөлінеді.
Адам тіл арқылы ойлайды. Ұғым – сөз арқылы жатталып қалады. Сөз мазмұны мен форма ұғым мен мағынасы жасайды. Сөздің формасын дыбыстық құрамы туғызады.
Ұғымның сөзбен (формамен) айтылуы қаншалықты міндетті болса сөздерді дыбыстар тіркесінен тұрады.
Сөздерді бір – бірімен қосып айтудан ойды білуге болады.
Олай болса тіл ойды жеткізу құралы. Тіл біздің ойымызды жеткізіп қана қоймай, ғасырлар бойы мол тәжірибесінде сақтапты және ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.
Дыбыс – тілдің материалдық бөлмесі. Дыбыс тілдік формула болып саналады. олай болса, сөзда сөз тіркесі де тілдік формулалар. Сөздің формасы дыбыстың құрамынен көрінеді, оның мазмұны мағыналары болады. Тіліміздегі қандайда бір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді.
Ұғыммен мағына және ой тілдік бірліктердің мазмұны. Тілдік форма мен мағына байланысы шартты байланыс. Егер ұннан иленіп табаға пісірілген тағам деген ұғым мен нан деген лекцикалық ұғыммен байланысты болса, дүние жүзі адамдары оны бәрі нан деп атай береті болар еді.
Адам өз ойын сөйлеп не жазып білдіреді.
Кім айқын ойласа ол түсінікті сөйлем алады. Тіл көркем әдебиеттің бірінші элементі дейді. М. Горкий халық тілінің байлығынан суарылған, оны творчестволық пен игере білген, оның күші мен қуатын бойына сіңіре алған жазушыға нағыз әсерлі шығарма жаза алады. тіл қуатты құрал. Оның қуаты мен құдіреті ғажайып бейнелілігі мен алмас қылыштай өткірлігі әсіресе көркем әдебиет пен публицистикада көрінеді де, айырықша әсерлі күшке айналады.
Көркем сөздің баурап алатын күші ерлікке әсерлі күшке айналуы үшін оның әрі ашық, әрі ашық, әрі өткір, әрі көркем болуы шарт.
Максим Горки тілдің күші тәрізді әрекет ететін шынайы әдемілігі дәлме - дәлдік айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады дей келіп, тілдің тазалығы , дәлме – дәлдігі үшін күресу керек деген талап қойды. Тілдің тазалығы үшін мағыналық дәлме – дәлдігі үшін, өткірлігі үші күресу дегеніміз – мәдениет қаруы үшін күресу. Бұл қару неғұрлым өткірірек болса, неғұрлым дәлме – діл, бағытталса, ол соғұрлым жеңімпаз болды.
Айтайын дегенің ді дәлме - дәл, ашық, айқынжәне әсерлі түрде жеткізіп беру әрқашан оңай бола бермейді. ол үшін тілді әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін , эмоциональды болуы мен экспресивті қызметін жан – жақты меңгеру, көптен көп жаттыға білу қажет.
Ал тілдің басқа қоғамдық құбылыстардан айырмасын көрсететін айрықша ерекшелігі мынада: тіл қоғамға қызмет еткенде , адамдардың қатынас құралы, пікір алысу құралы , бірін – бірі түсіну құралы ретінде адамдардың ісі мен әрекетінің барлық саласында: саясат пен мәдениет, қоғамдық өмір мен күнделікті тұрмыс та да бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді.
Демек тіл адамның ісі мен әрекетінің барлық саласын қамтиды , осыған орай, оның қимыл өрісі өте кең және әр жақты болады. Тілдің бұл ерекшелігі оның ең басты қызметі - қатынас құралы болуынан келіп туады.
Тіл білімде тілдік таңбаның түрлерін айқындауда таңбаның қызметінің сипаты негізге алынады. осыған орай тілдік таңбаның типтері делініп. Осыған орай таңбаның типтері делініп мыналар саналады.
а) Дифференцияланушы қызметі басым тілдік таңбалар. Бұлар фонемалар. (фонемалар потенциалды түрде мағынамен ұштасады)
ә) Дифференцияланушы қызметінен теңестіруі қызметі басым таңбалар. Бұлар граматикалық морфемалар, тілдік единицаларының синтаксистік айланыстары мен семантикалық байланыстардың модельдері.
б) Әрі дифференцияланушы қызметке әрі жалпылаушы қызметке ие таңбалар. Бұлар – сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер.
Сонымен, тілдің өзіне тән құрылымы бар жүйелі құбылыс екендігі туралы қағанда тіл білімінде орныққан және басты қағидалардың бірі болып саналады.
Синхория мен диахрония.
Тілді шығу және тарихи даму тұрғысынан зерттеудің тарихи тіл білімі мен тілді, оның белгілі бір дәуіріндегі қалпына сипаттама беру тұрғысынан қарастыратын сипаттама немесе статистикалық тіл білімі пайда болды. Осыдан тіл білімін синхориялық лингвистика және диахроникалық линвистикалық деп шетей болу идеясы туды.
Синхрония – тілдегі құбылыстарды белгілі бір дәуірдегі , қалып яғни. Ф – де Соссюрдың терминологиясы бойынша «бір мезгілдің білігіне» қатысы тұрғысынан қарастыру дегенді білдірсе, дихрония әр түрлі дәуірде бірінен кейін бірі келетін біріділік, яғни тілдегі құбылыстарды әр түрлі кездегі бірізділіктің білігі ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Синхрония бойынша бір мезгілде қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатанастар қарастырылады, ал диахрония бойынша уақыт бойындағы өзгерістер қарастарады.
Ф. Соссюрдің пікірінше , синхрония – тілдің белгілі бір – бірімен байланысты , бір – біріне шарттас элементтердің , атап айтқанда , лекцикалық граматикалық және фонетикалық элементердің жүйесі. оның байымдауынша, бұл элменттердің бағалылығы , мәнділігі болады және оның өзі бір – бірімен шығу тегі жағынан еме, бір бүтін жүйенің ішіндегі элементтердің арақой ынасының нәтижесінен келіп туады. Ф. Соссюр синхронияны жүйемен байланыстырады да, диахрониканы тілдің әрбір элементін ажыратып бөлек қарайтын және тарих бойынна өзгеріп отыратын жол деп түсініп , оны жүйеден тыс қарастырады.
Демек Ф.Соссюрдің бойынша , синхрониялық лингвистика тілді жүйелі құбылыс ретінде зерттейді.
Ал диахроникалық лингвистиканың объектісі жүйені құрай алмайды. Ғалымның қорытынды пікірі бойынша синхроникалық лингвистика тілді зерттейді, ал диахроникалық лингвистикаға сөйлеуді қарастыру мен айналысады. ....
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: