Реферат: Тарих | Кенесары Қасымұлының қозғалысы

Кенесары туралы жалпы мәлімет.
Кнесары 1802 жылы қазіргі Көкшетау облысының Көкшетау деген жерінде дүниеге келген. Кенесарының атасы Абылай хан ерекше даңқы шыққан адам екендігі тарихта белгілі.
Абылай шиеленіскен халықаралық жағдайында батыраңқы қазақ жерлерін өз қоластына біріктіріп, Қазақстанды бөліп алуға тырысқан көршілер Россия, Қытай, Жоңғар мүдделерінің қарама-қайшылығын дұрыс пайдалана отырып, іс-жүзінде елдің тәуелсіздігін сақтап қала алған дара тұлға. Міне бұл Кенесарының атасы Абылайға тарихшылардың берген бағасы. Бұрынғы кеңестік дәуірде: «Кенесары қасымұлының қозғалысы реакциялық, ол қазақ халқын кейінге қарай, патриархтың-феодалдық тәртіпті нығайтуға, орта ғасырлық хандық өкіметін қайта орнатуға, Қазақстанды Россиядан орыс халқынан бөліп әкетіуге тырысты» - деп жазылды.
Империялық мүдде тұрғысынан қорытылып жазылған тарих, әрине ұлт-азаттық қозғалыс мәселелеріне де қырын қарағаны түсінікті. Өз өмірін өз қалауынша құру құқынан айырылған тәуелді халықтар төл тарихына да империялық күштердің көзімен қарауға тиісті. Сондықтан халық тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге феодалдық монархиялық, жеке немесе топтық қарсылықтарға «ұлттық ауытқушылық», халықтың өз қарапайым құқықтарының қанағаттандырудың талап еткен ұсыныстарға «қазақ ұлтшылдығы» сияқты өмірлік шындықтан алшақ, түптеп келгенде ұлттың өз азаттығына деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсатында туындаған айдарлар тағылды.

Бір сөзбен айтқанда отарлаушы ел, отар елдің тарихын өз қалауынша жазады. Бірақ соған қарамастан кешегі қызыл империя тұсында осы шындықты жазғандар болды. М.Әуезов «Хан Кене» пьесасын, тарихшы е.Бекмаханов «ХІХ ғасырдың 20-40ж. Қазақстан» атты монографиясын, І.Есенберлин «Қаһар» романнын жазып сол үшін олардың қуғынға түскен баршамызға мәлім.
Бүгінге дейінгі жарық көрген еңбектерге сүйенсек, қазақ елінің Ресей империясының құрамына енгеннен бергі уақытта орталық тәуелділікке қарсы жүргізген күресін екі кезеңге бөлеміз. Біздің айтпағымыз бірінші кезең ХVІІ ғасырдың соңы ХІХ ғасырдың ортасы аралығын қамтиды. Осы аралықтағы көтерілістердің орталық езгіге қарсы наразылықтың көрінісі болатын. Кенесарының атасы Абылай хан билігі кезінде қазақтар күшейіп, біртұтас мемілекет болды, Абылай өлген соң алаш жұрты қайтадан бөлшектене бастады. Бірақ мемілекет, ұлыс жойылған жоқ . ХІХ ғасырдың 20-жылдарында бір орталыққа бірікпей, әлсіреген қазақ елінің алауыздығын пайдаланып, Қоқан мен Хиуа хандары Ұлы жүздің оңтүстік өңірі мен Сырдария бойын өздеріне бағындырып, бірнеше бекіністер салып, бейбіт ауылдарға тонаушылық шабуылдармен үлкен ауыртпалық әкелді. Ал Рессей, 1822 жылғы «Сібір қазақтарының жарғысы» бойынша қазақтарда хандық билікті жойып, қазақ елін бөлшектеу саясатын жүргізді, қазақтарды бостандықтан, тәуелсіздіктен бір жола айыруды көздеді. Осы мақсатта Жайық бойы, Есіл, Ертіс, Нұра және Ақмола жеріне бекініс қоныстар сала бастады. Қырда Қоқан, Ойда Орыс қазақ жеріне өздерінің билігін орнатуға тырысып, білгендерін істеді. Құнарлы жерлер отаршылдардың қонысына айналды. Патша өкіметі малдың жайы жайылымдық жерлерден қазақтарды қуып, құнарсыз шөлейтті аймақтарға ығыстырды, бұл оларға ауыр соққы болды патшаның қазақ жеріне бекіністер салуына Кенесарының әкесі Қаым ХІХ-ғасырдың 20-жылдарының өзінде-ақ қарсы шыққан болатын. Батыс Сібір генерал губернаторы Копцевичке жазған хатында Қасым приказдың жойылуын және орыс отрядтарына қырдан керуен талап етті. Осы талапқа жауап ретінде патша үкіметі қырды жаңа отрядтармен толықтыруды және Ақмола бекіністерді шебімен байланысты Ақтау бекінісін салуды бастады. Кенесарының әкесі Қасым патшаәскерінің тегеуіріне төтеп бере алмай туған жері Көкшетауды тастап, балалары Есенкелді, Саржан, Бопы, Кенесары, Бопайдыерітіп Қаратауға, Шу бойына қоныстанды, Қоқан хандықтарының иеліктеріне өтіп кетті. Қоқанға бара жатып, Қасым азаттық күреске Қоқан хандығының қол астына қазақтарды қосуды және Орта Азия хандықтарынан көмек алудан үміттенетін болатын. Алайда бұл Қасымның Қоқан ханымен ынтымақтасуы табысқа жеткен жоқ. Керісінше, ол оның балалары –Саржан, Есенкелді кейін Қасымның өзінің өліміне алып келді. Бұған төзбеген Кенесары қазақ Құрымбай датқаның көмегімен Қоқан бектерінен қанды кек алды. «Діндес» ханның қолдауына сүйену әрекеті сәтсіздікке ұшырағандықтан, Қасым сұлтанның жанұясы Қоқан хандығының иелігіне мәжбүр болды. Сөйтіп Сібір генерал-губернаторлығына қарасты Ұлытау деген жерге қоныс аударды. Міне, осылай, бала кезінен бастап Кенесары әкесі Қасымның патша әскеріне қарсы күресінің куәгері ғана емес күреске қатысушысы да болды. Патша әскерінің әрекеттерінің бәрі, Қоқандықтардың жауыздығы Кенесарыға терең із қалдырды. Кейіннен өзінің әкесімен ағасының күресінің ауыр жылдары туралы ойлай отырып, Кенесары; «Менің атам-Абылай Сібірде дүнеге келіпті, ал Аякөз бен Қарқаралы округінде көшіп-қонып жүргенінде, ылғи Сібір отрядтары қажытқан көрінеді, сондықтан да өмірі тынышсыз болды. Өз әкем Қасым мен ағам Саржанды да Көкшетау округімен Есіл өзенінің бойын қоыс етіп, жүргенінде де сібір отряттары тоқтаусыз қуғындап отырып еді» - деп еске алады.
Кенесарының саяси саласының қалыптасуына үлкен рол атқарған оқиға – Кенесарының өзі және оның жанұясының отарлық езгіні өз бастарынан кешіруі екендігі даусыз нәрсе. Кенесарыға көп нәрсені бастан кешіруге тура келді. Ол патша өкіметімен Қоқан хандығының қазақ жеріне басып кіруін қайғы-қасіретім деп түсіне білді. Қарулы күреске Кенесары жас кезінен қатысты. Алғаж ағасы Саржанның атряттарының қатарында, өзің ер жүрек батыр ретінде ғана көрсентті. Кенесары көтерілісшілердің көсемі ретінде саяси аренаға өзінің әкесі мен ағасының өлімінен кейін ғана шықты. Осы кездері атасы Абылайдан соң қазақтың рухын көтерген, басын біріктіруге күш салған «үш жүздің Ханы болған» Кенесары еді. Көтерілістің басты мақсаты – Қоқан мен Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген қазақ өңірлерінің дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен жаңа округтік билеу арқылы жан-жақты отарлауды тоқтату еді Көтерілістің қозғаушы күші – қазақ шаруалар болды. Бұл оған халықтық сипат берді бұл күреске ірі ақсүйек өкілдері және аты аңызға айналған батырларда қатысты. Мысалы: Сұлтандар-Шеген, Қанқожа Уәлиұлы, Танй Тортайұлы, Ақмола округінен – Күшік, Жадай, Жанай, Айшуақұлдары, Кіші жүзден-Ж\оламан би Тіленшіұлы және батырлар Ағыбай, Аманкелді Инагіовтің атасы-Иман Бұхарбай, Саурық, Сұраншы т.б қатынасты. Кенесарының жақын серіктерінің ішінде оның бауырлары- Наурызбай, Абылғазы және әпкесі Бопай болды. Олар көтерілістің белсенді қайраткерлеріне айналды. Кенесары Атасы Абылайды мақтан тұтатын және әр қашан оның ісін жалғастырушы және оның праволарының заңды мұрагері екендігін атап отыратын. Кенесары Адбылай есімін атайтын және «атасы Абылайға тиісті жерлер үшін» күресетіндігін және «атасының жолымен жүргендігін» ашық және бүкпесіз жариялап отыратын. Өзінің үндеулерінде ол «Абылай тұсында Қазақтар бейбіт және еркін өмір сүргендігін» еске алып отыратын. Ал Абылай есімі Кенесарының ұранына айналды. Кенесары жас кезінен батылдығымен және ержүректігімен ерекшеленілген. Ол: «Мен ешқашан өзімнің батырлығымды тастамаймын және керемет ерлік көрсетіп барып өлемін» - деп айтқан екен.
Тарихшы Смирнов оның есейген жылдарын сипаттай келіп, былай деп жазды: «бархат бешпетті, сұлу киінген соңында ту ұстары бар Кенесары ылғи өз тобының алдында шауып жүретін».
Кенесарыны Л.Мейерде осылай сипаттап, оны «шексіз ержүрек еді» деп атап өтеді. Кенесары 1837 жылы көктемде көтеріліске шығар алдында, птша үкіметін Ақмола және Көкшетауда, яғни өзінің туған жерінде бекініс жүйесін салуда бас тартқызуға әрекеттер жасаған болатын. Осы мақсатпен патша өкіметіне арнап, наразылық білдірген хат жолдады.
«Аталарымыз мұра еткен,-деп жазды ол осындай хаттарының бірінде – Есіл, Нұра, Ақтау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайын, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Тоқзақ, Оралға дейінгі жер – қазіргі патша түсында бізден тартып алынып, ол жерлерге бекіністер салынды. Қазір күнсайын, біздің жерлерімізді тартып ала отырып, ол жерлнрге бекіністер салып, сонысымен халықты өте қиын жағдайға жеткізуде. Бұл тек біздің болашағымыз үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті». Күткендей-ақ, хаттар жауапсыз қалды. Кенесары 1837 жылы өзінің жақын серіктерімен Орта жүзін Ақмола округіне келеді. Бұл дәрісі бар бөшкеге түскен ұшқындай әсер етті. Ішіне тынып жүрген қазақтар Кенесары Қасымұлының ту астына топ–топ болып жинала басталды. 1837 жылы Ақмола округінің Байдалы, Алексинск, Қойлыбай-Шағырай, Жанай-Қалқаман, Темеш, Тналы болыстарындағы қазақтар көтеріліске шықты.
Осыған байланысты полковник талызин өзінің хабарламасында былай деп жазды: «Август айында Ақмола округінің алты болысы Кіші жүзге орыстар билігінен азат етуге уәде берген Аблайхановтар семьясына қосылуға көшіп кетті».
Қазақтардың Ақмола округінінен жаппай көшіп, Кенесарыға қосылуы Сібір өкіметін орындарына ұлкен әсер етті.
Кенесарының әскері күн санап өсе бастады. Осы кезендерде отарлау саясатын жүргізген патша өкіметі басқарудың небір әккі айла-амалдарын қолданды. Қазақ сұлтандарымен төрелеріне кейінге мұраға қалдыратын құнарлы жерлер беру, аға сұлтан, болыс сияқты әкімшілік қызыметтерге тағайындау алтын, күміспен ақы төлеу, алым салықтан босату, зерлі ту, мақтау қағаздар беру т.б. сяқты құйтырқы әрекеттер жасады.Ал қарсы болғандар ел бұзар қарақшы атанды. Әрине, шен мен шекпенге сатылғандарда аз бомады. 1841 жылымамыр айында Кенесарының әскері Ақтауды басып алып, қару-жарақ олжалады. Осы жылы ордасын Ақтауға тіккен Кенесары Ташкентке аттанды. Бірақ бұл Ташкент сапары нәтиже бермеді. Себебі, сарбаздар арасында басталған жұқпалы ауру нәтижесінде Ташкент жорығы ойлағандай болмады Созақ, Жаңақорған, Жүлек, Ақ мешітке орналасқан бекіністі қирату қоқандықтардың зәресін ұшырды. Қоқан бектері Кенесары мен одақтасуды көздеді. Бірақ қазақ жерін азат етуді аңсаған Кенесар ол одақтан бас тартты. Азаттық қозғалысы қанат жайып, оның көсемі Кенесарының аты жер жарып тұрғанда Сарысудың бойында үш жүздің өкілдері бас қосып, баталасып, ежелгі дәстүр бойынша оны ақ киізге салып, көтеріп, хан сайлайды.Кенесарының атақ-беделі осы кезде аспандап тұрды уақыт өткен сайын ұлт-азаттық көтеріліс патша әскерлеріне бой бермей кең қанат жая бастады. Осы туралы Орынбор шекара комиссясінің төрағасы Генетің хаты мынадай мәл\імет береді:
«Ол, яғни Кенесары Орда басшысына айналды, күш алып табысты қимылдай бастаған сайын одақтастары көбейіп, Ордада ықпалы күшейген сайын бізге соншама қауіпті бола түсуде» деп жазды.
Ал патша жендеттерінің қазақ – ауылдарына шабуылы толастамады. 1842жылы Кенесарының Ағайындарының үйіне баса көктеп кірген есауыл Сотников басқарған қазақ отряды батырдың әйелін тұтқындап өздерімен бірге он адамды және мың ғырған малдарын айдап әкетеді кейіннен сол отряд кенсарның ауылынада шабуыл жасап, бір түйе үш мың жылқы он мың қойын тартып алады.
Кенесары өзінің елге тараған мына сөзін осы оқиғадан кейін айтқан еді: «Рақымді тек бір ғана Алладан күту керек ал орыс басшыларынан оны күтудің қажеті жоқ».
Рақымсыз патша жендеттері жоғарыда айтып кеткеніміздей, қазақтарды осындай шығындарға ұшыратып отырған.
Кенесары қолының әскери қимылдарына тоқталсақ:1837 жылғы Ақтау мен Ақмола бекінісінің аралығында кенесары Әскері старшина Симоновтың әскерін талқандайды. Сонымен қатар Ақтау қорғанындағы хорунжий Рытовтың елу бес адамнан құралған отрядын жояды. Осы жылдардан бастап, көтерілісті біржола басу үшін патша үкіметі неше мәрте шешуші соққы беруге бел байлайды. Бірақ бәрі сәтсіз аяқталып отыр.
1845 жылы Патша укіметі қазақ даласын бойлай түсуді көздеп, орталыққа қарай бекіністер салыу айласына көшеді. Ырғыз өзенінің бойындағы Жармола тоғайлы сай-салаға Орал бекінісі, Торғайда Бесқопа сайына жақын жерде Орынбор бекінісін салды. Осыдан кейін, күзге қарай

Кенесары сарбаздарымен оңтүстікке, Ұлы жүзге бағыт алуды ойластырады. Екі жақтың соғыс әрекеттеріне тоқталып, талдап, мынадай қортындыға келуге болады. Патша отрядының Кенесарыға қарсы жорықтарының бәрі дерлік сәтсіз аяқталды. Патша жендеттері, бейбіт тұрмыстағы ауылдарды тонап, бейкүнә жандарды жазықсыз өлтіріп отырған. Патша әскерінің саны мен сапасы, техникалық жарақтану жақсы болғанымен ашық айқаста Кенесарыға соққы беріп, әскерін жойып жіберуге дәрменсіз болғандығын тарихи мәліметтерден анық аңғарылдары. Кенесары таланты қолбасшы ретінде әр түрлі соғыс тактикасын шебер қолдана білген. Сонымен қатар әскери дипломатиялық тапқырлығымен айлакерлігінің, саяси қайраткерлік қасиеттерінің көтеріліс басында мейлінше әсер етіп, оған қатысушылардың қатарының өсіуіне зор ықпалын тигізгенін орыс тарихшылары кезінде бәр ауыздан атап айтқан.
Бірде мынадай оқиға болады. Полковник Қоңырқұлжа Құдаймендин мен бірігіп, көтерілісшілердің соңына түскен нағашысы Әбділдә сұлтан Кенесары сарбаздарының қоршауына түседі. Патша өкіметіне өзін байлап бермек болып жүрген Әбділдәні Кенесары жазаға тартпай, арнайы үй тіктіріп, екі тәулік қонақ етіп жібереді. Осы айласы кейін көп қазақ ауылының көтерілісшілер жағына шығуына әсер етеді.
Кенесары Перовскиге жолдаған бір хатында, Абылайдың кезінде ІІ Екетарина патшайымға жіберген құжаттарындай, «Мен оған алыста, жақында болмасам да жүрегім мен жанымды салып қызымет етуге дайынмын . Маған бір шен мен грамота алып берсеңіз», - деген өтініш жасайды. Мұны Кенесарының І Николайдан атақ, шен сұрап, Орынбор әкіміне «жағылыуын » біріңғай феодалдық мемілекетті қалпына келтіру жолындағы тактикалық айла деп ұққан жөн.
Кенесары батырлығы мен тапқырлығы жөнінде Н.Н. Середа мынадай мінездеме береді: «Кенесары өз жасағының ықыласына лайық билеуші бола білді»,-деп жазды. «Ол оның жасағының рухының жоғарылығына Еуропалық әскердің қайсысының болсын қолбасшысы қызыға қарайтындай еді. Ол шабуылдары кезінде сондай жылдам, бейне бір жолындағының бәрін күйрететін дала дауылы сияқты, Кенесары алдында қандай кедергі болса да тоқтамайтын. Қайта қандай да бір кедергі болмасын оның еркін өрлендіре түсіп, өзінің ойлаған мақсатына жету жолында кездескен барлық тосқауылдар, оның ьонап сауда қуатының алдындакүйремейінше оны екпіндетіп, өз ісіне өжеттендіре түсетін. Кенесары бойындағы осы қасиеттерін біздің көшпелілер жоғары санайтын және оның серіктерінің жүректері өз басшыларына шексіз, жан қиярлық сеніммен соғатын» Ал Томас Аткинсон былай дейді: «Кенесары жеке басы көзі батыр, ұландарды арасында шексіз беделді болатын, оған олар құдайға құлшынғандай құлшынатын, ал жетесіз кеткендерді де аямайды, оларды құлшынатын, ал жетесіз кеткендерді де аямайды, оларды өлім жазасы күтетін. Жау мен кескілескен шайқастарда ұран салап, айбалыстан жарқылдап соғысқа бірінші керетін. Бұл жігіттерге сенім беретін, оның көптеген бастамасының баянды болуына негіз қалайтын...»
«К Енесары қазақтардан тамаша жауынгерлер даярлайтын. Найза мен айбалтаны ғажайып игерген, шапқыншылықтарды көз ілестірмейтін Кенесары жігіттері өздерінен көп жауды күштерімен жеңісті соғыса беретінін мен талайлардан естідім. Егер білікті офицерлер болса, қазақтар әлемдегі ең әйгілі атты әскерлерін құрар еді. Оларға тарихта даңққа бөленген Шыңғысхан жиһангерлнрінің барлық тамаша қасиеттері тән болатын.»
Е. Бекмаханов өзініңкітабында Кенесарының мықтылығы оның айлакерлігі мен атты әскерді шебер басқара білгендігіне екендігін айтады. Ол тыңшылық пен барлау жұмысын жақсы жолға қоя білді. Әскери айла, әдістемелерді қолданады: жалған, дерексіз сөз тарату, қарсылығын бағытынан жаңылдыру. Міне, осылайша дала соғысының тактикасын тамаша қолдануы, көтерілісшілердің ерлігі, ең үкіметінің озбырлығымен, шектен шыққан жауыздығымен аты шыққан, қазақтар мен отарлаушы әскерлердің ішіндегі ең күштісі мен тең жағдайда соғысуына жағдай туғызды.
Кенесары көтеріліс салмағын Қазақстанның күнгейіне, Ұлы жүз жеріне қарай көшірмекке бел байлады. Мақсаты Алатау қырғыздары мен қазақтарының күшін біріктіруді ойлайды. Кенесарыға қырғыз қалқының көмегі өте қажет еді. Бұл туралы тарихшы Сыдықовтың «История киргизии» деген еңбегінде «Қазақ ханы Кенесары Орманға өзінің өкілін жіберіп, қазақ пен қырғыздың бірігіп, ортақ жауға қарсы күресуіне өтініш жасады» - деп жазады. Орман мен Жантай ұсынысты қабылдамайды. Ақыры 1847 жылы Кенесары қырғыз жерін басып кіреді. Мақсаты қазақ-қырғыздың жауы Қоқанға және оның сенімді серіктері қырғыз манаптарына қарсы күресу еді.
Енді Кенесары қырғыздарға не үшін шапты? Біріншіден,әскер күші қажет еді, екіншіден, материалдық мұқтаждық болды. Өйткені әскер ұстау үшін мал – пұл керек екендігі белгілі. Ал, 1846-47 жылдары қарғыздардың жаны тыныш, малы түгел еді.

Ханның қателігі
Біріншіден, одақтаса бірігейік деген саясатпн емес, менің билігімді мойындап, қазақ-қырғыз ортақ хан ретінде артымнан ересіңдер деген талаппен келді.
Екіншіден, қалың бұқараны өзіне қарсы қойып алды.
Кенесары қырғыздарымен шайқасының тағдыры, қырғыздың жеңісімен аяқталатыны белгілі болды. Себебі, біріншіден патша отрядының басшылары манаптармен әскери қимыл жоспарын кеңесіп отырған. Екіншіден, қазақ сұлтаны Рүстем мен Сыпатай би он екі мың әскерін шайқас болардан бұрын алып қашып кетеді. Осы сатқындығы үшін олар патша өкіметінен үлкен сыйлықтар алады. Үшіншіден, Қоқан бектері өз әскерін Орман манаптың қарамағына береді. Көптің аты көп, топырақ шаша алмайсың. Орыс, қоқан, манап қолы үшеулеп Кенесарының қолын қоршауға алады. Осы кездері Хан Кененің оң қолы Наурызбай, жанған өрттей лапылдап:
-Кене аға, маған Ағыбай мен Құрман бас қып екі жүз жігіт беріңіз. Мен қырғыз шебін жарып өтіп, жол ашайын. Сол жерден сіздер де шығасыздар, - деп жігерін жинайды. Б9л бірден бір дұрыс жол болатын. Наурызбай жау құрсарын бұзып жарып, өте шығар да еді. Өзгелер де соны анық біліп, бір ауыздан құптайды.....