Реферат: Экономика | Инновация жаңа құбылыс туралы түсінік

Елдің бәсекелестік қабілеті, ұлттық және экономикалық қауіпсіздігі технологиялық бәсекелеске қабілетімен ұлттық инновациялық мүмкіндіктеріне байланысты. Технологиялық бәсекеге қабілеті екі аспектке тәуелді: біріншісі, технологиялық инновациялармен трансферт болса, екіншісі, түрлі қатынастарда технологияларды қолдану. Бірақ, бүгінгі күнде инновацияны зерттеу, меңгерумен кәсіпорындардың 10%-ы ғана айналысады.Мұның басты себебі-мамандар аздығы. Инновация нарыққа ену үшін инновациялық жобалардың тиімділігін арттыру әдістерін жақсы меңгерген білімді мамандар қажет.
Дәл осы себеппен «Инновациялық менеджмент» курсы жас мамандарды дайындау бағдарламасына әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуымен басқарылуы, функциялануының қажеттілігі туралы түсінікті калыптастыру үшін және инновациялық басқару саласындағы білім беруге шақыратын ең маңызыды әрі арнайы үйымдастырылған курс ретінде енгізілген. Ол басқару теориясының, менеджменттің басты жағдайларының бөлщегі әрі жалғасы болып табылады.
Ол басқару шешімдерін жасауды, инвестициялық, өндірістік менеджмент сияқты басқа да салаларымен және басқару кезеңдерінің тәртібімен байланысты.
Оның басты мақсаттары: басқаруға шығармашылық жағынан келу түсінігін, жобаларды жасаумен жетілдіру бастамаларын, даму критерйилері бойынша басқару объектілері ретінде өндірістік жүйелер диагностикасы, жаңалықтарға қажеттіліктерді анықтау, жүйелердін жетілдірілуінің мүмкіндіктерімен кажеттіліктері туралы түсінікті калыптастыру.
Инновациялық менеджмент тек техникалық жэне технологиялық жаңа енгізулерді шолып өтпей, менеджер іскерлігімен көбірек байланысты-әлеуметтік, экономикалық жаңа енгізулердіде оқытуды мақсат етеді. Себебі ол басқарудың прогрестік түрлерінде де қолданылады. Инновациялық менеджмент курсы тек белгілі аналитикалық; диагностикалық басқару кезіндегі жобалық жүмыстары туралы түсініктер беріп қана қоймай; өзгерістерге бағыт; жаңа енгізулерді қабыл ала алуы сияқты маман белгілерін қалыптастыруда үлкен рөл алады. Оқулық инновация менеджментпен айналысатын студенттер, магистрлар, мамандарға арналады

1.1. «Инновация», «жаңа құбылыс», «жаңа енгізулер» туралы түсінік.
Көптеген тарихшылар айтуынша «инновация» термині XV ғасырда Англияда «innovation» «заттар жасаудың жаңа әдістері » деген мағынада пайда болған. XIX ғасырда бүл термин мәдениет танушылар қолданысына болды. Ол бір мәдениет элементтері екіншісіне енуін білдірді. Ал экономикаға XX ғасырда австралия ғалымы И.Шумпетером енгізді.Ол мынанадай анықтама берді: «Өндіріске жаңа тауар түрлері, жаңа өндіріс құралдары, нарық жэне ұжымның жаңа түрлерін енгізу және қолдану мақсатындағы өзгерістер». Уақыт өте келе инновацияны шығармашылық жұмыс нәтижесінде саудада қолданды.оны бәсекеге қабілетті тауар ды жасап, тарату деп түсіне бастады. «Жаңа қүбылыс»-бұл қолданбалы,орнықты зерттеулер зерттеулер, жобалар тиімділігін арттыру мақсатында кез-келген іс саласындағы сынақ жұмыстардың ресімделген нәтижесі. Жаңа қүбылыстар ашылулар, патенттер, тауар белгісі, рационализаторлық ұсыныстар, басқару және өндірісті процес, өнімге жүргізілген құжаттар, ноу-хау, ғылыми қатынастар, құжаттар(стандарт, әдістеме, қолдану ережелері)ретінде ресімделуі мүмкін.
Белгілі бір сатыға дейін дамыған жаңа құбылыстар жаңа енгізілулерге айналады. Енгізілгеннен кейін практикалық қолданысқа түседі. Осы сатыда о л экономикалық нәтиже бере бастайды. Жаңа енгізулер көпшілікке қолданылысқа берілгеннен кейін, инновацияға айналады. Осылайша инновация-басқарылатын объектінің өзгеруін және одан экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми техникалық, нәтиже алу мақсатында енгізілген жаңа құбылыс нәтижесі. Инновацияны псевдоинновациямен шатастыруға болмайды. Псевдоинновация-өз негізінде ескірген технологиялар, қоғамдық жүйе л ер, институттар өмірін жақсартуға және ұзартуға жұмылдырылған тапқырлықтың жалған түрлерін көрсететін категория., о л кей жағдайларда ескірген институттар өмірін үзартуу мүмкін. Бірақ көбінесе, әрекет ескілігімен қоғам процесін тоқтатады.Псевдоинновация әдетте, кетіп бара жатқан жүйе өмірінің аяққы фазасы ретінде қарастырылады. Бұл кезде өз маңызын жоғалтып, орнына келген жаңа жүйеге қарсыласуға әрекеттенеді.
Көп жағдайда «инновация» ұғымы оның жасалуын, енгізілуін шолып өтеді. Бұл дұрыс емес түсінік , себебібүл кезеңдер инновация қызметіне жатады жэне ол жаңа қүбылыспен жаңа енгізулердің нэтижесі деп қарастырылуы керек.
Қазақстан Республикасының «инновациялық қызмет жайлы»заңында инновация ретінде экономикалық ай налымда қолданылатынжаңа не болмаса өңделген технология және тауар, іске асырылған зиялы талант еңбек нәтижесі қаралады.
Иннновациялық енгізгеннен ғылыми техникалық, экономикалык, әлеуметтік, экологиялық сияқты көптеген әсерлер түрлері пайда болуы мүмкін.Олардың барлық түрлері бір бірімен байланысты болса да,инновацияның барлық түрлерінде кездесе қоймайды. Инновациялық жүйенің басты құраушылары ретінде ғылыми потенциал,инновациалық кәсіпкерлік,инновациалық инфрақұрылымды карастырамыз.Ғылыми потенциал жаңа білім алудың басы сиякты бастапқы өңдеу жүмыстарын коммерциялық қолдануға «апаруды» ұйымдастыратын қолданбалы зерттеулердің дамушы саласын күру жолымен инновацианың дамуының басты жағдайы болып табылады. Инновациалық кәсіпкерлік бірнеше кәсіпорын атынан бәсекелеске қабілетті,жоғарғы сұраныска ие тауардың топтамалық шығарылуын қамтамасыз етеді.
Көпсатылы инновациалық инфрақұрылым бір бірімен байланысты өндірістік консалдинктік білім беруші және ақпараттық қүрылмдар кешені. Олар инновациялықіскерлікке жағдай жасап күтуге бейімделген, Қаржылық инфрақұрылым мемлекеттің инновациялық кәсіпкерлігімен инфрақұрылымдықтура және жанама қолданысқа ие болған түрлі механизмдердің үйлесуіне негізделген инновациялық технологиялық даму саласындағы ғылым өндірістік жэне білім беру процесстерін кешенді қаржыландыруды іске асырады.
1.2. Инновация классификациясы
Инновация туралы әдебиеттерде оның көп түрлері берілген. Солардың көп кездесетіндері:
Үлгісіне байланысты материалды техникалык,әлеуметтік болып
бөлінеді.
Экономикалық мақсатқа жетуіне байланысты материалдық техникалық
инновациялар өзіне өнімді иннвациялары мен технологиялық инновацияларды біріктіреді.
Өнімдік инновациялар кіріс көлемін жаңа тауар бағасынөсіру немесе ескілерін түрлендіру, сату көлемін ұлғайту арқылы көбейтеді.
Технологиялық инновация экономикалық көрсеткішті, материалдарды
дайындауды және процес көрсеткіштердің өңдеу арқылы жақсартуға
мүмкіндік береді. Бұл қадам өндіріс шығындарын азайтуға, өнім
сапасын арттыруға , өндірістік қуатты қолдану арқылы сатылым
көлемін арттыруға септігін тигізеді.
Әлеуметтік инновация экономикалық (еңбек бағалаудың жаңа әдістері, себептер, т.б.)басқарушы ұйымдастырушы(еңбекті ұйымдастыру түрлері), қүқықтық педагогикалық, адам іскерлігінің инновациясы сияқты инновация түрлерінен тұрады
Инновациялық мүмкіндіктеріне байланысты:
Түбегейлі, жақсартушы, қиыстырушы инновациялар болып бөлінеді:
Түбегейлі инновация өнімнің, технологияның, басқару эдістерінің жаңа
түрлерін жасаумен айналысады. Бэсекелестердің алдындағы
артықшылықты көп уақытқа қамтамассыз ету немесе осы негізде
нарықтың ұстанымдардың күшеюін түбегейлі жаңа енгізулер нэтежесі
болып табылады.Түбегейлі жаңа енгізулерді жасау коммерциалық жэне
техникалық қауіппен байланысты болады. Бұл жаңа енгізулер тобы көп
таралмаған.
Жақсарататын жаңа енгізулер үлгілер, қағидалар мен нәтижесі құралуына қосымша енгізулерге алып келеді. Дәл осы инновация салыстырмалы түрде көп таралған болып есептеледі. Кез келген жақсарту өнімге деген жақсарту тауарға деген түтынушылық қүндылыүтарының өсуіне, өндірістегі тоқтатулардың қатерсіз кепіл береді.
Қиыстырушы инновациялар(болжамды қатерлі) түбегейлі өзгерістерге әкеле қоймайтын, салыстырмалы жоғарғы сатылы жаңашылды әкелетін ойларға негізделеді. Бұған маңызды жаңа өнімді енгізулер жатады.
Түбейлі инновацияларға қарағанда жаңа тауар жасауға кететін үлкен көлемдегі ресурс арқасында ол міндетті түрде сәтті аяқталады.
Ізашарына байланысты:
Байқайтын (ескірген таурды толығымен жаңартып, сол арқылы сәйкес
функцияларды тиімді орындау )
Жоққа шығарушы(орнына еш нәрсе ұсынбай, тауар я болмаса
операцияның орындалуын жоққа шығарады)
Қайтарушы(жаңартпалардың жаңа жағдайларда қолдану
мүмкіндіктерінің жоқтығына байланысты алдыңғы қалпына келуі)
Ашушы(функциялық ізашарлары жоқ тауарларды шығару)
Ретроенгізулер(өз өзін тәмамдаған эдіс немесе формаларды қазіргі
кезгідеңгейге сай қолдану) болып бөлінеді.
Орындалуына байланысты келесі түрлері бар:жекелеген(бір объектте орындалатын), диффуздық(көп объектте орындалатын), аяқталған және аяқталмаған, сәтті және сәтсіз.
Инновациялық процесс ерекшеліктеріне байланысты инновациялық кәсіпорын ішіндегі(айтылған рөлдер кәсіпорындар арасында бөлінеді, әр қайсысы поцестердің түрлі сатыларын орындайды).
Инновациялық ойдың пайда болуына байланысты:авторлық(тәуелді, тәуелсіз), тапсырыстық(көшірілген, алмастырылған)
Инновацияның басты критерийлері ретінде келесілерді қарастыруға
болады:
1 .Анализдеу және кодтауға арналған классификациялар кешендігі
2. Сандық(сапалық) критерийді анықтауға мүмкіндік береді
З. Берілген классификация белгісінің қолданыстағы бағалығы және ғылыми жаңашылдығы.
І.З Инновациялық процестің мазмұны

Ниеттің пайда болуы, иновациялық өзгерістердің дайындалуы және іске асырылуы инновациялық процес деп аталады. Инновациялық процес инновациялық іскерлікке қарағанда кең үғым. О л іскерліктің көптеген сатыларында көптеген ұстанымдарға байланыстарға қарастырыла алады:
Біріншіден ғылыми зерттеулік,ғылыми-техникалық, өндірістік іскерлік
және инновацияның паралельді не ізбасарлы орындалуы деп
қарастыруға болады.
Екіншіден, оны жаңа енгізудің әзірлемеге дейінгі өмірлік циклінің бір
сатысы деп карастыруға да болады.
Жалпылай айтқанда, инновациялық процесс-бір-бірін жалғастырушы істер тізбегі. Ол жаңа енгізу идеядан бәсекеге қабілетті тауардехнология не қызмет ретінде іске асуын қамтиды. Ол енгізумен, толығырақ айтқанда жаңа тауардыңдызметтің не толық қуатты жаңа технологияның нарыққа енуімен ғана бітпейді. Жаңа енгізу экономикаға енгеннен кейін ол жетілдіріліп, тиімдІрек болады. Сол себепті ол жаңа нарыққа енеді, жаңа тұтынушыларда сүранысқа ие болады.
Инновациялық процес өзіне жаңа құбылыс,жаңа енгізілім,инновацияның өмірлік циклін кірістіреді.Жаңа құбылыстың
өмірлік цикілі үш кезеңнен тұрады:
1. Зерттеу кезеңі келесі түрде көрсетілген:
• Орнықты зерттеулер және мәселені шешуге теория тұрғысынан келу(орнықты зерттеулер-элеуметтік жэне табиғи құбылыстар қасиеттеріне сүйене отырып жаңа білім алуға бағытталған теориялық тәжірибелік іскерлік).
• Қолданбалы зерттеулер (қолданбалы сипаттағы ғылыми зерттеулік жүмыс өз алдында техникалық мэселелерді шешу дүсініксіз теориялық сүрақтарды нақтылау тағы баска мақсаттар қояды).
• Тәжірибелік өңдеу жүмыстарыдехникалық параметрлерді анықтау өнімдерді жобалауды,жасауды, жетілдіруді іске асыру. 2. Өндіру кезеңі:
• Бастапқы меңгеру және өндірісті дайындау.Оның нәтижесі-жаңа тауарды өндіруге қойылатын талаптарды анықтау үшін құрастырылған толықмасштабты істеп тұрған модель.
• Меңгерілген өндірісті бастау және басқару(толықмасштабты өндіріс-бұл жаңа тауардың өнеркэсіптік өндірісте меңгерілуі, нарық талаптарына сай өндірістік прцесте оңтайландырылуы)
3. Қолданысқа ену кезеңінің келесі түрлері бар:
• Тауардың нарыққа жеткізілуі жэне оның қолданылуы(бүл сатыда тауардың нарықта жылжу стратегиясы анықталып,жаңа білімді қолдану іске асып,инновациалык іскерліктің тиімділігі байқалады).
• Тауардың ескіруі және ескірген өндірістің ликвидациясы(Бүл кез техниканың толық ескірген шағында болады. Ол жаңа өте тиімді нұсқаларды жсаудағы өте үлкен жылдамдықтан болады). Қолданысқа ену кезеңі жаңа енгізудің өмірлік циклінің бірінші кезеңімен (жаңа құбылыстың қолдану ортасына ену процесімен) қатар келуі керек . Инновациямен қабыспаған жағдайда, жаңа күбылыстың өмірлік циклі осы кезеңде бітеді.
Мұны тереңірек түсіну үшін инновацяның өмірлік цикліе шолу
жасап кету керек. Ол өзінде бір-бірімен байланысқан процестердің
және ойдың(идеяның) пайда болуынан оның негізінде жасалған инновациялық өнімнің өндірістен шығуына дейінгі уақыттты
қамтитын жаңа қүбылыстың пайда болу кезеңін біріктіреді. Инновация өз өмірлік циклін бірнеше кезеңнен өтеді.
Бірінші кезең-жаңа қүбылысты енгізу өте қиын әрі өте
қымбат(өндірісті меңгеру үшін жэне жаңа тауардың тәжірибелі топтамасын шығару үшін көп қ аржы керек).Бұл кезеңде технологтя үдайы өңделіп, жетілдіріледі, өндірістік процесс
регламенті өңделеді.
Екінші кезең-Өндірістің өнеркэсіптік меңгерілуі шығарылатын
тауар санын арттыру үшін ақырын және үзаққа созылған деп
мінездел ед і(характеризу ется).
Үшінші кезең-көтерілу кезеңі, өндірістің қарқынды өсуі,өндірістік
қуаттың көлемді өсуімен, үйымдасуымен сипатталады.
Төртінші кезең-тұрақтану кезеңі, өнімді шығаруды үлкен
көлемде,тұрақты қарқынмен жүргізілуімен және өндірісстік
қуатты максимальді мүмкін жүктеу.
Бесінші кезең-солу (увядания) кезеңі. Құлдырау қуаттың жүктемеленуінің түсуімен, тауарлық қордың азаяюымен байланысты.
Жаңа техникамен жаңа технологтяның өмірлік циклінің
қүрамымен қүрылысы өндірістің даму параметрлімен тығыз
байланысты болады. Оның бірінші кезеңінде еңбек өнімділігі
төмен, өнімнің өз өзін бағалауы өте төмендеп , Өнеркәсіптің кіріс
мөлшері өте ақырын көбейеді. Тауар шығарудың мөлшері тез
өсебастаған кезде алғашқы кездегі шығындар орны толады.
Техникамен технологияны көп ауыстыру өндірістегі
тұрақсыздығын тудырады, үлкен қиындықтар тудырады.жаңа
техникаға көшу жаңа техногияны меңгеру кезеңінде өндіріс
орнының барлық бөлімшелерінің тиімділік көрсеткіштері
төмендей түседі. Осыған байланысты еңбек қүралы мен
технологиялық процестер облысындағы ұйымдастыру және
басқару дағы жаңа формаларға сай болуы керек.
Өмірлік циклдер жалғасынң анализі техникалық-экономикалық
өндіріс көрсеткіштерінің динамикасы туралы ақпаратты алуға
мүмкіндік береді. Біріншіден, бұл өндірістің максимальға дейінгі
өсуінанықтауға мүмкіндік бередігшығындар өлшемін, еңбек
өнімділігінжіріс мөлшері
Жаңа құбылыстың нарыққа жақындаған сайын шығындар көбейе түседі.Өндіріс орны толық масштабты шығарылымды
үйымдастырғанннан кейін сатылымнан кіріс түсіре бастайды.ол
кейіннен өндіріс масштабының өсуіне байланысты көбейе түседі. әрине
бүл инновациялық процесстің тмімді жүргізілуінде ғана жүреді.
Инновациялық өнімнің шығарылуның өмірлік циклі шығарылымның максимальді көлемін кіріс пен сатылым мөлшерін, белгілі жаңа құбылыстың өмірлік циклін анықтауда үлкен рөл атқарады.

1.4Инновациялық өнім нарығының өзіндік ерекшеліктері,инновацияны қаржыландыру қайнарлары.

Нарық жағдайында инновация тауар ретінде де қарастырылады. Сонымен қатар Инновациялық тауар нарығы бірнеше өзгешеліктермен ерекшеленеді:
• Ол дәстүрлі түрде нарыққа енуші кәсіпорынға жаңа болып есептелінеді(Өндірілген таур жаңалығына байланысты белгісіз түтынушымен жүмыс істеуге тура екледі)
• Ол баға саясатының ықпалына бацланысты . икемді емес.
• Ол тұтынушыларымен сатушыларының белгілі бір санымен мінезделеді.
Инновациялық тауар субъектілері ол мемлекет, кәсіпорын, ұйым, университеттер болып табылады. Интелектуалды іскерлік субъектілері ретінде келесілер көрсетілген:
• Тауарлық түрде (агрегаттар, құралдар немесе өзге технологиялық жүйелер) ;
• Тауарлық емес (ғылыми-техникалық зерттеулер нәтижелерід.б.)
• Тәжірибе,білім кеңес түрінде.олар консалдингте,маркетингтел\б. жүйелерде қолданылады.
Инновациялық кызметке арналған сүраныс ғылыми орталықтың өзінен да пайда болуы да мүмкін. Бірақ жаңа технологиялар үлкен сүранысқа ие бола алмайды. Себебі нарықтық және экономикалық белгісіздік артуда. нарықтық белгісіздіктің қағидалары:
• Тұтынушы жаңа өнім оның мүқтаждығын қалай қанағаттандыратынын білмейді;
• Тұтынушы эрекетін болжау мүмкін емес;
• Жаңа енгізілімнің таралу аймағын, жылдамдығын болжау қиын. Техникалық белгісіздік өндірістің өз тауарын шығару мүмкіндігіне сенбеуінен пайда болады, басты құраушылары:
• Тауарды іске асыру каналдарының тәуелсіздігі жэне түрақсыздығы;
• Сатылымнан кейінгі қызмет көрсету мүмкіндіктерінің жоқтығы;
• Заңшығарушы оргадармен қақтығысқа экелетін жайттардың пайда болуы.
• Инновациялық іскерлік үйымның ресурсты, ақпараттық потенциалының дамуымен байланысты инвестициялау жүмыстарын қажет етеді.
Әлемдік тәжірибе келесі инновацияны каржыландыру негіздерін көрсетеді:
• Мемлекеттік ассигновтік;
• Өнеркәсіптік үйымдардың өз қаражаты;
• Бейкоммерциялық үйымдар қаражаты;
• Несиелік ресурстард.б.
Венчурлік қаржыландыру жетпіснші жыдары несиелік және қаржыландыру механизмін құруға шақыру ретінде пайда болды. Венчурлік қаржыландыруды ұзақмерзімді инвестициялар көзі ретінде қарастыруға болады. Көбінесе бес-жеті жылға созылады,үлкен корпорацияладыңкеңеюіне жағдай жасайды, Венчурлі капитал жауапкершілігі шектелген серіктестікті қүрайды. Б асты қағидасы шағын бір-біріне үқсамайтын жобаларды қаржыландыру болып табылады. Бұл өте қауіпті қаржыландыру түрі болып табылады,ал инвесторлар өз мойындарына үлкен жауапкершіліктк алады.Венчурлік қаржыландырудың кіріс көзі пайыз емес, тұрақты кіріс емес, қауіпті үйымдардың акцияларының құны өсуіне не акциялық топтама шығаруға негізделеді.
Қорытынды
Инновацияның ерекше қасиеті болып ғылыми-техникалық жаңалық пен оны өндірісте қолдану табылады. Жаңадан шығарылған өнімнің таралуы инновациялық процестің қосымша бөлігі болып табылады. Инновациялық процестің үш логикалық формасын ажыратуға болады:
 Ұйымішілік жай;
 Ұжымаралық жай;
 Кеңейтілген.
Ұйымішілік жай инновациялық процесс жаңалықты бір және сол ұйым ішінде қалыптастырып, қолдануды болжайды. Ұйымаралық жай инновациялық процессте жаңалық сату және сатап алу объектісіне айналады. Кеңейтілген инновациялық процесс жаңалықты жаңа өндірушілердің қалыптастыруымен сипатталады. Жаңа өнімнің нарыққа енуі әрқашан қандай ұйым болмасын ауыр және қиын процесс. Бір сападан екіншісіне ауысу өте көп шығындарға ( энергия, уақыт, қаржы және т.б ) әкеп соқтырады.
Өндірілген тауарларды өткізу келесідей техникалық қызметтердің кеңеюіне алып келді: Инженерлік; Лизингтік; Консультациялық және т.б. Ал екінші жағынан ұлттық өнімдерді өндіру шығындарының төмендеуіне алып келді.
Ірі фирмаларда зерттеу мен өндіруді бір процеске үйлестіріп , бірыңғай ғылыми-техникалық жүйеге келтіру инновациялық қызметтің жаңадан даму кезеңінің ерекшелігі болып табылады. Бұл инновациялық циклдердің арасындағы ірі байланыстың бар екенін көрсетеді. Инновацияның әр циклында нақты бір мәселелер шешіледі;
Пайдаланған әдебиеттер

1. Макаров С.Ф. Менеджер за работой.-М., моладая гвардия, 1989. (26 -29 бет)
2. Руководитель коллектива. Наше общество сегодня и завтра. -Л., 1924-23 ст.(20 - 25 бет )
3. Бобрыщев Д.Н. Основные категориитеории управления. М.: 1988-189 ст.(30-35 бет)
4. Гвишиани Д.М. Организация и управление. М. Наука, 1972-535 ст. .(120-128 бет)
5. Оксфордский учебный словарь английского языка (А.С. Хориби -Оксфорд: Изд-во Оксвордского ун-та, 1974-англ. яз). .(13 - 15 бет)
6. Шагын кэсіпкерлікті басқару. О. Сәбден. А. Тоқтанова. «Білім». Алматы, 2002 ж. .(32 - 35 бет)
7. ҚР-сы Президентшщ 1997 жылы 6 наурыздағы «Шагын кәсіпкерліктің дамуына мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту жэне белсендіру шаралар туралы» жарлығы Казахстанская правда. 1997ж. .(3 - 4 бет ) ....