Қазақша реферат: Қазақ тілі | Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылу

Фразеологизмдер тек жалпы халықтық формада ғана қолда-нылмайды. Сонымен қатар өзгертіліп, өңделіп те жұмсалады, бұл тәсіл — көбінесе ақын-жазушыларға тән.

Жалпы халықтық қордағы, тұрақты сөз тіркестерін көркемдік мақсатта өңдеп пайдаланудын, мына төмендегідей жолдары бар:

1 Фразеологизмдердін, мағынасы кеңейіп, экспрессивті бояуы айқындала түседі.

Бар жазам — күштілермен жарысқаным.
Жыртқаным сорлы жұрттық намыстарын
(С Сейфуллин).

!І Кеңесбаев, Ғ Мұсабаев Қазіргі Қазақ тілі, Алматы, 1962, 209-бет

Арын сатып алтынға
Қапиталдың жыртысын
Алданып енді жыртпасын
(С. Мұқанов).

Немесе:

Сол күресте сен дағы
Тобыңмен сойыл соғасың
Ойыңа алган жеріңе
Жалықпай ертең жетесіқ (С. Мұқанов).

болып бұрыннан белгілі “жыртысын жырту”, “сойылын соғу” сияқты қарапайыы тұрақты сөз тіркестерінің мағыналары кеңінен әлеуметтік мәнде қолданылған.

2. Жалпы халықтық формадағы тұрақты сөз тіркесін өзгертіп қол-дану арқылы жаңа мағына беріледі. Мысалы, “б е р е к е л і б о л –

с а е л, ж а ғ а с ы ж ай л а у о л б і р к ө л” деген мақалдың желісі былай пайдаланылған.

Абайда:

Кең жайлау — жалғыз бесік жас балаға
Алла асыраған пендесі аш бола ма?
Ер жеткен соң сыймайсың кең дүниеге,
Тыныштық пен зар боларсың баспанага.
М. Әуезовта:

Көлбай жатқан бел ме, бұл күтіп тұрған жағасы жайлау жақсы дүние ме? Әйтеуір алдында енді мақсат ететін өріс бардай.
С. Мұқановта:

Жолында ұлы көштің талай қыр бар,
Қырда шың, шыңда жылан жүрмес жым бар
Солардан коммунизм жайлауына
Ленинсіз жеткізетін батыр кім бар?

Бұл мысалдарда әр автор өзінің суреттеп отырған құбылысына, беретін бағасына қарай “жағасы жайлау” сөз тіркесіне әр түрлі рең беріп, түрлендіре ажарландырады, мағыналылығын арттырады.

3. Тұрақты сөз тіркесінің кұрылысы өзгертіліп қолданылады. Мысалы: Абай “Бір аспанға бір тосқан” деген мәтелге сүйеніп, өлеңді былай құрған:,’

Бір ғылымнан басқаның
Кеселі көп асқанға.
Одан үміт кім қылар,
Жол табар деп сасқанда.
Сөйтіп асқан жолығар
Кешікпей-ақ тосқанға…

Немесе:

Жас жүрек жайып саусағын
Талпынған шығар айға алыс
(Абай).

С. Мұқанов “Есектің күші — адал, еті — арам” деген халық мақалын былай пайдаланады.

1.Күшің адал болса да,
Тұрмысыңда кем болдың.

2. Өзің адам тұрмысыңда мал едің,
Кушің адал, сүтің арам жан едің.

3. Адал күшің арам боп
Байларға иттей талаттың.

Мұнда фразеологизмдердің эмоционалды бояуын арттырып, су-реттелетш затты, құбылысты әсерлі түрде бейнелейтіні айқын се-зіледі.

4.Жалпы халықтық тұрақты сөз орамы шешендік сөз үлгісінде-құрылып, оның бұрынғы мағынасы толықтырылып дамытылады. Бұл тәсіл көбінесе М. Әуезовтің стиліне тән. Оған мынадай мысалдар дәлел:

“Арыстан айға шауып мерт болғанмен, артынан жортқан баласы арыстандық етпей қоймас. Ақ сұңқар ауға шырмалғанмен, ұясынан ұшқан балапан сүңқарлың етпей қоймас”

2. Сұлу қыз бен келіншек — елдің сәні
Сұлу кеткен елдің де болмас мәні.
Сұлу қыз тоғайлы өзен бұлбұлындай,
Бұлбұл кетсе, тоғайдың жоғалды эні.
(“Гүл өссе — жердің көркі, қыз өссе — елдіц көркі” деген ма-қалдын, құрылысы пайдаланылған).

5) Тұрақты сөз тіркесінін, бір компоненті өзгертіліп, жаңа маз-мұнда қолданылады:

Дүние кірін жуынып
Көрініп ойға сөз салар (Абай).

Немесе,

Айқай шықты бір күні
Таң атып, күн шықпастан.
Тез тұрыңдар, жолдастар,
Ашылды көңіл тот басқан. (С. Мұқанов).

Абайдың өлеңінде, “дүние кірі” жаңа дүниені, жаңа өмірді аң-сау ‘мағынасын білдірсе, С. Мұқановта “көңіл тоты” әлеуметтік теңсіздіктің зардабын бейнелейді. Бұл екі түрлі сөз қолданыс та “көқіл кірі” (қайғы, мұң деген мағынада, тар шеңберде жұмсалған) сөз тіркесінің моделімен жасалган.

“Қөңіл кірі” сөз тіркесінің халықтық қолданылу үлгісі төмен-дегідей:

Көңілде жатқан кіріңді
Оттай ыстық сөз жояр (мақал).

Бүгін өлсем де арман жок,
Шығарып көңіл кірімді (Қазақ эпосы).

Аспанда ай болмаса адасады
Көңілді көтермесе, кір басады
(Халық өлеңі).

Бұрын осындай тар шеңберде қолданылып келген “көңіл кірі” сөз тіркесін С. Мұқанов өзінше өзгертіп, оны терен, саяси мағынада пайдаланады.

Еңбекші әйел тобы көрген күндік
“Ленинді, деп шулайды, біз де білдік”,
Көрсеткен көзіне әкеп теңдік таңын
Ұстар ма өліп кетсе жолын кір ғып. •

6. Фразеологизмдер көбінесе ауыс мағынада жұмсалып, тілімізде бейнелегіш мәнерлілік қызмет атқаратыны белгілі. Бірақ сти-листикалық тәсіл ретінде тұрақты сөз тіркестері тура мағынада да қолданылады.

С. Мұқанов “жай түскендей” деп теңеу ретінде жұмсалатын тұ-рақты сөз тіркесін:

Капиталдық байлығын
Октябрь жерге таптады,
Күлін көкке ұшырды,
Төбеден жай түсірді,—
деп қолданады. Осындағы “төбеден жай түсірді” тура мағынаны білдіреді. Сондай-ақ ақын ертеректе жазылған бір өлеңінде (“Құ-рылыс жыры”) бұрынғы “құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас” деген мақалдың әлеуметтік теңсіздікті білдіретін жағымсыз мағынасын мүлде жокқа шығарады:

Құм жиылып тас болып,
Құл жиылып бас болып
Социалистік өмір болып
Көшті…

Мұнда да тұрақты сөз орамы тура мағынада жұмсалып, жа-ғымды эмоцияны -білдіріп тұр. Ал тарихи романдарда әлеуметтік бояулы мұндай мақалдар дәуірлік сипат беру үшін, сол өз мағы-наларында қолданылады. Мәселен, М. Әуезовтің “Абай жолы” романында үстем тап өкілдерінің бірі — Оразбай былай дейді:

“Шиқылдаған арбасына мәстегін жеккен өңшең егінші, масақ,-шы, күрек-шоттан қорегін іздеген қу кедей! Аталы ел болып, іргелі жұрт боп белдессе бірсәрі, қырық рудан құрылып, қырык, жамау болған басымен “Көкен еліміз деп көкиді” дейді. Осы “ұстасқанда кімісімен ұстасамын десең де, көзге түсер құйқалы жері жоқ. Өңшең “құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас” дейтін. сайда саны, құмда ізі жоқтар…

Фразеологизмдерді тура мағынада қолданып, оның мәнерлілігін арттыру “Қырық өтірік” тіліндегі бір ерекшелік тәрізді.

Мысалы: “Екі аяғын бір етікке тығу” тіркесінің жаналқымнан алу, састыру деген мағынада жұмсалатыны белгілі. Ал “Қырық өтірікте” “…екі аяғымды бір етікке тығып алып, ізіне түсе қуа бер-дім”. Немесе:

Дүниенің ауыры — үрген қуық,
Жалғыз өзім көтеріп аузын буып…

(“Үрген қуықтаймен” салыстыр).

Бит терісінен биялай, қалта еткенмін…
(“Бит терісін биялай жасаған” деп қолданылады.)

Фразеологизмдерді мағыналық жағынан және сырт құрылысьш өзгертіп қолдану — стильдік мақсаттан туған тәсіл. Бұл тәсіл белгілі бір шығармада, контексте танылатын әр жазушының халықтық тіл байлығын пайдаланудағы өзіндік ерекшелігі болып саналады.

7. Акын-жазушылардың стиліне тән тағы бір ерекшелік ол — бұрыннан белгілі тұрақты сөз тіркесінін, үлгісімен жаңа сөз орам-дарын қалыптастыру. Мысалы“сырты жылтырауықтың іші қал-тырауың”— деген мәтелдін, үлгісімен төмендегідей сөз орамдары жасалған….

1. Ойлы адамға қызық жоқ, бұл жалғанда,
Көбінің, сырты бүтін, іші түтін..

2.Ішім өлген сыртым сау
Көрінгенге деймін-ау
Бүгінгі дос — ертең жау
Мен не қылдым, япырмау?!.

3.Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей, (Абай)
Молда имамдар жөнінде.
4.Сыртын қанша жуса, іші оңбаған х
Сырты жұмақ болғанмен, іші дозақ,
Түтінсіз жанғандар көп нан сөзіме
(С. Торайғыров).

Қызылорда, еңбекші сенің ордаң
Мынау жер сенің жерің тауып қойған.
“Сырты сұлу, іші улар” түз жаласын
Тағы бтк ұшайық, қанат қағып
С. Мүқанов.

Сырты сопы молдадан іші таза қара Қазақ артық.

Ғ. Мүсірепов.

Ақын, жазушылардың қаламына тән осындай сөз орамдарынын, бірқатары халық арасына кеқ тарап, қанатты сөзге айналған.

1. Жасымда ғылым бар деп ескермедім.
2. Тіл өнері дертпен тең.
3. Досыңа достык, қарыз іс. т. б. • (Абай).

1.Өнер-білім бэрі де
Оқуменен табылған.

2. Аурудан — аяған күштірек.
(Ыбырай).

1.*Ар ұялар іс қылмас ақыл зерек
2. Жалған намыс қасиет емес, ар сақтаран қасиет.
3. Өмір озады, ажар тозады
(М. Әуезов).

1. Адамның ішкі сезімінің айнасы— көз.
2. Адамға’өткен дэуір бэрі сабақ.
3. Жасық болудан жігер артық
(С. Мұқанов).

1. Жер үстінде адам баласы болудан қасиетті не бар.
2. Әр жазушының өз көзі болу керек.
3. Өлікке оқ атпас болар
(Ғ. Мүсірепов).

1. Жақсы сөз кірді тазартады.
2. Бетің былғанса су тазартады,
Арың былғанса не тазартады
(Ғ. Мүстафин).

1. Бұл аяқпен Берлинге де жеткенбіз.
2. Отан үшін жан пида
(Қ. Аманжолов).

Мұндай сөз үлгілері көркем шығармада көп кездеседі, бірақ олардың бәрін қамту мүмкін емес. Оны оқулықтың көлемі көтер-мейді де. Сондықтан жоғарыда келтірілген мысалдар ғана алынды.

Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалады. Қейде жалпы халықтық форма авторлық өңдеумен өзгеріп те қолданыла-ды. Фразеологизмдерді қолданудағы бұл тәсілдер әр түрлі стильдік мақсатты көздейді. Сонымен қатар әр ақын-жазушы тұрақты сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуда өздерінің үлесін қосады.

Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы — әсіресе өлеңді сөзге тән құбылыс.

Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады. Жалпы халықтық тіл қолдану мен жазушылардың тілді қолдану тәсілі бір-бірімен тығыз байланысты. Көркем шығарма тілі жалпы халықтық тіл өнерінің жалғасы ретінде дамып жетіледі. Жалпы халықтык тіл өнері — қалам қайраткерлерінің кажымай-талмай үйренетін мектебі. Сонымен бірге бұл мектеп әр жазушының өзіндік стилінің калыптасуына негіз болады. Оны фразеологизмдерді қолдану тә-сілінен айқын көреміз. Бұрыннан белгілі көптеген тұрақты сөз тір-кестерінің түрлі өзгеріске үшырап, стильдік сапасының артқанын сипаттайтын мысалдар жоғарыда келтірілді.

2. Адамға’өткен дэуір бэрі сабақ.
3. Жасық болудан жігер артық
(С. Мұқанов).

1. Жер үстінде адам баласы болудан қасиетті не бар.
2. Әр жазушының өз көзі болу керек.
3. Өлікке оқ атпас болар
(Ғ. Мүсірепов).

1. Жақсы сөз кірді тазартады.
2. Бетің былғанса су тазартады,
Арың былғанса не тазартады
(Ғ. Мүстафин).

1. Бұл аяқпен Берлинге де жеткенбіз.
2. Отан үшін жан пида
(Қ. Аманжолов).

Мұндай сөз үлгілері көркем шығармада көп кездеседі, бірақ олардың бәрін қамту мүмкін емес. Оны оқулықтың көлемі көтер-мейді де. Сондықтан жоғарыда келтірілген мысалдар ғана алынды.

Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалады. Қейде жалпы халықтық форма авторлық өңдеумен өзгеріп те қолданыла-ды. Фразеологизмдерді қолданудағы бұл тәсілдер әр түрлі стильдік мақсатты көздейді. Сонымен қатар әр ақын-жазушы тұрақты сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуда өздерінің үлесін қосады.

Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы — әсіресе өлеңді сөзге тән құбылыс.

Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады. Жалпы халықтық тіл қолдану мен жазушылардың тілді қолдану тәсілі бір-бірімен тығыз байланысты. Көркем шығарма тілі жалпы халықтық тіл өнерінің жалғасы ретінде дамып жетіледі. Жалпы халықтык тіл өнері — қалам қайраткерлерінің кажымай-талмай үйренетін мектебі. Сонымен бірге бұл мектеп әр жазушының өзіндік стилінің калыптасуына негіз болады. Оны фразеологизмдерді қолдану тә-сілінен айқын көреміз. Бұрыннан белгілі көптеген тұрақты сөз тір-кестерінің түрлі өзгеріске үшырап, стильдік сапасының артқанын сипаттайтын мысалдар жоғарыда келтірілді.