Реферат: Қазақ әдебиеті | Мәмбет би Бұлғақұлы
Мәмбет би Бұлғақұлы
Ауыз әңгіменің артында шындық оқиғалар тізбесі жатады. Ол өткен тарихымыздың ауыздан-ауызға тарап жеткен шежіесі – жазба таихты егізі. Сондықтан да әрбір ел аузындағы әгімелерді ой елегінен, таихи деректер сүгісгнен өткізіп баып пайдаланганда ғана – рухани байлық болмақ.
Ел ішінде есімі аса құрметпен аталатын, сар далаың сар жолынан үзіліп естілетін аыз бен шыдық иесінің бірі – Шөмекей Мәмбет аталық. Мәмбет аталық есімі Сыр мен Қыр арасында жиі айтылып жүрсе де, бүгінгі баба айтқан ұлағатты сөздері мен тәрбиеге байланысты кеестері, атқарған қызметтері туралы жетімсірей жетке сөздер ғана бар.Мәмбеттің адамкершілігі мен ақылдылығына тәті болған халық оның есіміне аталықты қосып беріпті. Аталық Шығыс елдерінде оның ішінде қазақ еліндеде қамқоршы, ақылшы деген мағынаны береді. Нақты айтсақ бұл атақ ханның ұлдарын тәрбиелеуші дегенді білдіреді. Кейіннен ханың сарайындағы шендік атаққа айалған. Ел басшыың отбасына аталық кеңес беру, екіің бірінің қолынан келе бермейтіндігін ескерсек, Мәмбет бабаның ірі түлға болғанын пайымдауға болады. Мәмбет әрдайым кіші жүз ханы Әбілхайырдың қасынан табылып, оның көрші орыс патшалығымен қарым-қатынаста болуыа атсалысты.
1738 жылдың 3 тамызыда Орынбор шекаралық комиссиясының бастығы В.Н. Татищевтің қабылдауында болған Әбілқайырдың 12 бидің бірі – осы Мәмбет аталық. Яғни ант берген ру ақсақалдарының, билерінің ішінде (56 адамың бірі болып) Қіші Жүз Алшын, Шөмекей – Мәмбет аталық Бұлғак баласы да болған. Ат қабылдау құжатына Әбілхайыр хан мен баласы Ералы сұлтанның мөрлері басылып, билер қолдарын қойған. Мұы «Айқап» журналында «Қазақ қай заманында Россияға қосылған» атты М.Сералин (1913 ж) мақаласынан оқып-танысуға болады. Жазба деректе осылай жазылып қалған болса, ауызша деректер де бұдан алшақ емес. Мәмбет аталықтың жас шамасын айғақтау мақсатымен демографиялық (текті есептеу) зерттеулер бойынша әрбір аталық арасын 25-30 жастан есептегенде, Мәмбет ата шамамен 1704-1769 жылдары өмір сүрген деп топшылауға болады.
Мәмбет аталық туралы айтқанда, жазғанда оның шығу тегі мен жасы ғана емес, қазақ халқы үшін атқаған еңбектерін, халық ісіне араласқан саясаткер, қайаткер болғанын қалың қауымға жеткізген абзал. Бііншіден, Еділ бойыдағы қалмақтар мен башқұрттар, түкменде, Жоңғар алатауындағы қоңтайшылар елді бүліншелікке ұшыратқан тар кезеңде Әбілқайыр көршілес, іргелі Ресейге бода болу келісім білдіргенде, сол тұстары хан саясатын қолдаған адам. Кіші жүздің Шөмекей тайпасының атына антқа қол қойған екі адамның бірі. Бұдан Мәмбет аталық хан мен халықтың арасында ықпалды адам екенін тани түсеміз.
Әбілқайыр ха қайтыс болғаннан кейін оның орнына Нұралы Сұлтанды хан етіп сайлауға генерал-губернаторға арнайы хат жазып, үндеуге қол қойғандарды ішінде басы Жәнібек тархан болса, үндеуге қол қойғандады бірі де Мәмбет аталық. Және де Әбілқайыдың өлімін анықтауға белгіліенген төрт бидің бірі блып тағайындалған. Кейде Мәмбет биді батыр деп те атайды. Ол Әбілқайыр ханның ұсынысымен 1723-1724 жылдарғы қазақ даласында әткен «Бұланты», «Білеуті», «Аңыақайда» жоңғар қонтайшыларының жасағымен болған ұрыстарда қазақ халқының қолбасшының кеңесшісі болған.
Мәмбет аталық қыс айында Арқа жақта қайтыс болып, «аманаттап» жер қойнына тапсырады. Қүн жылып, то еріген шақта «аманат» дегені Қожа Ахмет Яссауи мавзолейіне әкеліп жерлейді. Бүгінде оның есімі қазақты хан, сұлтан, билермен бірге жазылған.
Ауыз әңгіменің артында шындық оқиғалар тізбесі жатады. Ол өткен тарихымыздың ауыздан-ауызға тарап жеткен шежіесі – жазба таихты егізі. Сондықтан да әрбір ел аузындағы әгімелерді ой елегінен, таихи деректер сүгісгнен өткізіп баып пайдаланганда ғана – рухани байлық болмақ.
Ел ішінде есімі аса құрметпен аталатын, сар далаың сар жолынан үзіліп естілетін аыз бен шыдық иесінің бірі – Шөмекей Мәмбет аталық. Мәмбет аталық есімі Сыр мен Қыр арасында жиі айтылып жүрсе де, бүгінгі баба айтқан ұлағатты сөздері мен тәрбиеге байланысты кеестері, атқарған қызметтері туралы жетімсірей жетке сөздер ғана бар.Мәмбеттің адамкершілігі мен ақылдылығына тәті болған халық оның есіміне аталықты қосып беріпті. Аталық Шығыс елдерінде оның ішінде қазақ еліндеде қамқоршы, ақылшы деген мағынаны береді. Нақты айтсақ бұл атақ ханның ұлдарын тәрбиелеуші дегенді білдіреді. Кейіннен ханың сарайындағы шендік атаққа айалған. Ел басшыың отбасына аталық кеңес беру, екіің бірінің қолынан келе бермейтіндігін ескерсек, Мәмбет бабаның ірі түлға болғанын пайымдауға болады. Мәмбет әрдайым кіші жүз ханы Әбілхайырдың қасынан табылып, оның көрші орыс патшалығымен қарым-қатынаста болуыа атсалысты.
1738 жылдың 3 тамызыда Орынбор шекаралық комиссиясының бастығы В.Н. Татищевтің қабылдауында болған Әбілқайырдың 12 бидің бірі – осы Мәмбет аталық. Яғни ант берген ру ақсақалдарының, билерінің ішінде (56 адамың бірі болып) Қіші Жүз Алшын, Шөмекей – Мәмбет аталық Бұлғак баласы да болған. Ат қабылдау құжатына Әбілхайыр хан мен баласы Ералы сұлтанның мөрлері басылып, билер қолдарын қойған. Мұы «Айқап» журналында «Қазақ қай заманында Россияға қосылған» атты М.Сералин (1913 ж) мақаласынан оқып-танысуға болады. Жазба деректе осылай жазылып қалған болса, ауызша деректер де бұдан алшақ емес. Мәмбет аталықтың жас шамасын айғақтау мақсатымен демографиялық (текті есептеу) зерттеулер бойынша әрбір аталық арасын 25-30 жастан есептегенде, Мәмбет ата шамамен 1704-1769 жылдары өмір сүрген деп топшылауға болады.
Мәмбет аталық туралы айтқанда, жазғанда оның шығу тегі мен жасы ғана емес, қазақ халқы үшін атқаған еңбектерін, халық ісіне араласқан саясаткер, қайаткер болғанын қалың қауымға жеткізген абзал. Бііншіден, Еділ бойыдағы қалмақтар мен башқұрттар, түкменде, Жоңғар алатауындағы қоңтайшылар елді бүліншелікке ұшыратқан тар кезеңде Әбілқайыр көршілес, іргелі Ресейге бода болу келісім білдіргенде, сол тұстары хан саясатын қолдаған адам. Кіші жүздің Шөмекей тайпасының атына антқа қол қойған екі адамның бірі. Бұдан Мәмбет аталық хан мен халықтың арасында ықпалды адам екенін тани түсеміз.
Әбілқайыр ха қайтыс болғаннан кейін оның орнына Нұралы Сұлтанды хан етіп сайлауға генерал-губернаторға арнайы хат жазып, үндеуге қол қойғандарды ішінде басы Жәнібек тархан болса, үндеуге қол қойғандады бірі де Мәмбет аталық. Және де Әбілқайыдың өлімін анықтауға белгіліенген төрт бидің бірі блып тағайындалған. Кейде Мәмбет биді батыр деп те атайды. Ол Әбілқайыр ханның ұсынысымен 1723-1724 жылдарғы қазақ даласында әткен «Бұланты», «Білеуті», «Аңыақайда» жоңғар қонтайшыларының жасағымен болған ұрыстарда қазақ халқының қолбасшының кеңесшісі болған.
Мәмбет аталық қыс айында Арқа жақта қайтыс болып, «аманаттап» жер қойнына тапсырады. Қүн жылып, то еріген шақта «аманат» дегені Қожа Ахмет Яссауи мавзолейіне әкеліп жерлейді. Бүгінде оның есімі қазақты хан, сұлтан, билермен бірге жазылған.
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: