Өлең: Қалижан Бекқожин (Дала дауылы)

Неваның толқын сыймай арнасына,
(Қарап тұр соны біреу жар басында)
Дауыл қысып тұрғандай долданады,
Аспанда аңдай бұлтпен арбасуға.
Шымырлап моншақ беті ширық атып,
Шың қаққан толқындарын шуылдатып.
Адмирал мұнарадан асып асқақ,
Тұр жайнап қызыл маяк — шұғыла тік.
Тәкаппар дария бұл дүниеге,
Болмаса көк дауылы түйіле ме?
Тулаған көк төсінде төтеп толқын,
Шүйіліп ескі жаға бүйіріне.
Көгінде пролетардың буырқанған,
Бұл өзен Октябрьге ту атанған.
Күркіреп «Аврора» қияндарға,
Алыста жалындары жүр тұтанған.
Толқып тұр Қызыл тулар астанада,
Жағада сөздер өктем басқа, жаңа.
Революция қорғаны болды бұл кез,
Кешегі Россияға патша қала.
Мұнда Ұлы революция туын ұстап,
Большевик партиясы құрған штаб.
Мұнда Ленин жаңғыртып жер-жаһанды,
Халыққа теңдік туын тұрды нұсқап.
Құздардан аққан селдей соғылысқан,
Бұл жерде кереметті күш тоғысқан.
Қырымнан келді міне Әліби де,
Ел үшін көкірегін ашу қысқан.
Алаштың азаптары тұр есінде,
Тарыққан Торғайдың ол түрмесінде.
Питерлік Совет оны азат етіп,
Шақырған еркіндіктің күресіне.
Қырымға ұшырған бұл қыран құсы,
Болды онда партияның ұраншысы.
Шақырды Ленин оны сол қиядан,
Әліби — жағада бұл тұрған кісі.
Күтіп тұр, бір сағат бар кездесуге,
Кесеммен сырласуға, кеңесуге,
Абыржып Әліби де ойланып тұр,
Қалайша түстім екен мен есіне?
Әмірдің қақтығысып шатқалында,
Жиһанкез жалқы жүрген шақтарында.
Өзімен Женевада кездескенін,
Есінде көсем әлде сақтады ма?
Есінде сонау дала жатқан алшақ,
Торлаған лаңды Алаш, қанды Колчак.
Апыр-ау, ордалы жау өшіре ме,
Есімде атқан жаңа таңды қоршап?
Ойлап тұр өзендей ол толқып бәрін, —
Көтеріп Октябрьдің өр туларын,
Әкетсе сөндіруге жаудың өртін.
Неваның тулап жатқан толқындарын,
Далаға керемет бір күш дарыса,
Зымырап «Аврора» оқтарынша,
Жарқылдап нажағайлы Октябрьдің,
Түнегі тұңғиықтың ақтарылса...
Бөлмеде ойға батқан тек бір өзі
Көріп тұр оймен қыран Россияны,
Айна боп Смольныйдың көк күмбезі.
Алдында ағытылды тасқын міндет,
Советтік Россияға қастық тілеп,
Антанта ақ генерал құтырынды,
Аранын ашты бірге аштық індет.
Алдында ауру дүние ыңырсыған,
Соғыстың жарасынан қан ыршыған.
Анталап айналадан капитал сұм,
Еліміз даң-дұң еді қалың шудан,
Құбылтып кәрі дүние азғын түсін,
Әр жерден ақситады азу тісін.
Осынау күз күнінде отыр Ленин,
Шарықтап заманының жазы-қысын.
Қолбасшы үстінде тұр өр жағаның,
Көруге келешектен болжағанын,
Кемеңгер ақыл барлап айқындап тұр,
Тағдырын жаңа туған державаның.
Қанатын қағып ойлар қиялында,
Шарықтап жөнелгендей қия-қырға.
Тоқтады ойлы көзі, Қазақ жері,
Тапталған ақ бандының тұяғына.
Өмірі жұт түнеген іргесінде,
Осы жұрт Россиянин, кірмесі де.
Талықсып тұтқын жандай келіп еді,
Қат-қабат патшалықтың түрмесінде.
Толғанып ойы кеткен тау мен қырға,
Бөлеуге халықтарды таң нұрына.
Солардың ағысына түйді Ленин,
Қазақтың аянышты тағдырын да.
Көтеріп ойлы басын құдіретті,
«Азат ел болады!» деп күбір етті.
Сағат үш, Жанкелдин де келіп еске,
Орнынан шапшаңырақ жүріп кетті.
Кең маңдай көрінгенге алғы үйде,
Солдатша ұшып тұрды Әліби де.
Көзінен қуанышы жарқ етті де,
Ильичке беріп сәлем қалды иіле.
Ұсынған Әлібидің қолын ұстап,
— Жүріңіз, бөлмеге, — деп қалды нұсқап.
Қашанғы сырласын бір көрген жандай,
Алдынан ашылғандай кең бір құшақ,
Арманы жайнағандай күндей күліп,
Ильичтің сөздерінен нұр себіліп.
Жүзінде жалын ойнап Әлібидің,
Сол бір сәт көтерілді еңсе биік.
— Сізді бір көрдім білем...
— Ия, көрдіңіз.
Сергітіп сонда мені жібердіңіз.
Сонау шет Швейцария өлкесінде,
Өшпестей жүрегіме от бердіңіз...
Халқымның адал ұлы атануға,
Өзімді арнап күрес сапарына,
Келер жыл солдат болдым сапқа тұрып,
Айбынды партияның қатарында.
Содан соң күрес жылдар...
— Білем бәрін...
Ақтайтын жауынгерсің ел арманын! —
Деп Ильич айтып кетті Әлібидің
Ел үшін ереуілді ту алғанын.
Қолбасшы майдандасқан әлемі кең,
Болса да әр солдатын біледі екен.
Ол риза Жанкелдинге, — деді түйіп: —
«Майдан тұр алдымызда әлі төтен»...
Адымдап жүріп қайта алға қарап,
Қолбасшы солдатына берді қанат.
— Сіз қазақ даласына комиссарсыз! —
Деп Ленин Әлібиге қойды талап:
Қорлықтан қазақ елі құтқарылсын,
Жеріңнен жау жасаған жұт арылсын
Берілсін барлық билік Советтерге!
Ұстасын солар елдің тұтқа күшін.
Сырылсын қыр бетінен өңкей пандар —
Колчактар, алашшылар, — Бөкейхандар.
Тек орыс пролетары халқына дос,
Жұртыңа жеткіз соны, бар ақыл қос!
Тез алсын еркіндікті қыр-атырап,
Ерлерден ерікті бір құр отряд,
Майдан аш революция жауларына,
Береді құрал-күшті Петроград! —
Деп Ленин, желеткеге қолын қадап,
Картаға тағы да бір қалды қарап.
— Республика болады қазақ елі!
Өз еркін еңбекші жұрт алсын қалап.
Солай деп қолын көсем қалды нұсқап,
Сол дауыс жөнелгендей дауыл ұстап.
Қырына бақыт құсын ұшырғандай,
Жерінен қуылғандай жау алыстап.
Қиялы Әлібидің тасып сол сәт:
— Міндетім партияға болу солдат, —
Деді ол, сеніп қарап көсем өзі,
Қолымен Әлібиге берді мандат.
Бастады Ильич тағы сыр кеңесін,
Келтіріп келешекті қыр елесін.
Ұқтырып ұмтылысын күрестердің,
Тарихтың аттандырып тура көшін...

III
Құйында қар әлемге, қапта боран!
Дүбірлетіп дүниені соқ барабан.
Мұз құрсанған сұр дала қақпасына,
Атой берді коммиссар сап құраған.
Пролетардың ашуы, бора қардай,
Жауларды ақ кебінге орағандай.
Күркіреді, лап берді селкілдеді,
Бәйтеректер сілкініп буралардай.
Азап зілі баттасқан бұл атырап,
Көтер кегін сұрапыл, соқ қаттырақ!
Құйындады қалың қол Орынборға, —
Әліби құраған бұл атты отряд.
Мұрты мұзды комиссар түсі қатал,
— Ей, бөгелме, зымыра саппен қатар!
Қаптай шапты борандай ашу бұрқап,
Топтасқан орыс, қазақ, башқұрт, татар.
Тұтқасын даланың сол тұрды тұтып,
Атаман аң шұбыртқан шулы Дутов.
Аламан Алаш жүрді айдауында,
Атаман айналасын бүрді тұтып.
Ысқырып Орынборда сұр атаман,
Сыртында құтырынып соқты боран.
Әне, Сырт станциясы сұстанады,
Аяздай атты қазақ сап құраған.
Қайыңдар қалтырайды, шайқалады,
Шартылын зеңбіректер қайталады.
Комиссар қол көтерді: алға атой!
Қылышты серме жауды жайпағалы.
Бұл әскер зор майданның тармағы да!
Қарулы қанаты бар ар жағында.
Қобызын нажағайдың жатыр тартып,
Комиссар Кобызов та Қарғалыда.
Aт қарғып, аласұрып, қар қабынған,
Ақ қала алау шашқан бар маңынан.
Атака берді әне ер Кобызов,
Қасқыр жау қашты білем Қарғалыдан.
— Ей, Аяп, қылышыңды көтер, серме,
Шық алға! Шабуылға! Ырық берме!
Комиссар тастап жарлық жігіттерге,
Өзі де озып шықты қарлы белге.
Сарсаңды сарбаздармен шеккен Аяп,
Маталып майданға да кеткен Аяп,
Ақыры жұмысшы боп темір жолға,
Бұл маңда жүрген еді көптен Аяп.
Ақ, қызыл көк пен жердей қабысқанда,
Қосылған өзі келіп комиссарға.
Жинасқан еріктіні елге шығып,
Жар салып алыстарға, таныстарға.
Жау көрсе жалындайтын қызығып та,
Ерлікпен аты шыққан Бұзылықта.
Сырттандай сұсты жігіт атой берді,
Енуге мұз құрсауды бұзып Сыртқа.
Шүйілді отряд та ақ борандай,
Құздан бір қалың тасқын қаптағандай.
Лап берді атты қазақ алдарынан,
Ордалы індерінен атқан аңдай.
Өңшең бір мұз папахты қатпа маңдай,
Екпіні тау-тасты да таптағандай.
Жалаңдап қылыштары, көк сүңгісі,
Атымен бастан асып аттағандай.
Айқасты екі жақтан найза-қылыш,
Әп-сәтте аласұрды майдан ұрыс.
Қырқысып қылышпенен оқ та бүркеп,
Асырын салып жатыр ойранды күш.
Ат тулап Аламанның айқасымен,
Ақ боран, азан-қазан, айқай-сүрең.
Дауысы комиссардың саңқылдады,
Азаттық үшін жауды жайрат мүрдем!
Қылышпен көбін Аяп, шауып өтті,
Үстін қан талайының жауып кетті.
Штыкпен түйрелеп жүр татар жігіт,
Жұлқысқан жауынгер көп жау жүректі.
Сұрапыл сілкінткендей жер мен көкті,
Жас орыс жатыр төпеп зеңбіректі.
Қылышын талай шапты Әліби де,
Қарғытып астындағы теңбіл көкті.
Боялып қызыл қанға қар алабы,
Жарылды атаманның аламаны.
Комиссар тік көтерді Қызыл туды,
Отряд ақ бандыны қамалады.

IV
Жүздерін боран шымшып, ызғар шалған,
Отряд жау бұғауын бұзып-жарған.
Келеді саппен міне, айбатынан
Орынбор қалшылдады мұз құрсанған.
Жеңісін жөнекей жұрт жатыр қостап,
Қалаға екі тұстан кірді міне,
Жанкелдин, Қобызовпен қолын бастап.
Қашаннан қарақшыдай әккі Дутов,
Сол түні сұрапылда кетті зытып.
Мүмкін бір сұмырайлар қалған шығар,
Кезеңнің аума-төкпе бетін күтіп.
Көшеде ереуілді сұстылар бар,
Буржуйға көтерілген сұсты қолдар.
Жұмысшы мылтықтарын кезей сөйлеп,
Жүр шалқып Қызыл туды ұстағандар.
Әскер де адымдарын қарыштады,
Әсем ғой, музыкасы, марштары.
Тұрса да қолды қарып қарлы мылтық,
Толқытты жұртты даусы алыстағы:
«Басыңдар, жолдастар, аяқты,
Туғанда төңкеріс таңы.
Жайыңдар құлашты жан-жаққа,
Жойылсын залымдар заңы!»
Орынбор үзген жаңа қан құрықты,
Сілкініп сол дауыспен жаңғырықты.
Сыртында түн иектен жатқан ауыл,
Селк етіп қызыл арай таңды күтті.
Жанкелдин қалада бұл құрып штаб,
Жан-жаққа бұйрық-жарлық жатыр нұсқап.
Ол солай жарлық жазып отыр еді,
Аяп бір капитанды әкелді ұстап.
— Мінеки, атаманның көк соққаны,
Тегі бұл жасырынып жан сақтады.
Ұстадым түнде мұны бір бұрыштан,
Бұл бізге тыңшы болып қалған дұшпан!
Комиссар көтерді де басын жерден,
Қарады капитанға осы келген:
— Ах, Загаров, хош келдіңіз, кездестік пе? —
Қуанды адамдай бір досын көрген.
— Ия, мен езім келіп түстім қолға,
— Сізге бір ізгі қиял түскен онда.
— А, Аяп, сен бара бер, — дегенде ол,
Таңдана қарап Аяп шықты зорға.
— Торғайдан Орынборға шақырылдым,
Дутовтың дүрмегінде сапырылдым.
Айуан әлегінен жаным безді,
Ұзақ жыл адасқанға қапы ұрдым...
Сенсеңдер сендерге мен берілмекпін,
Сендер ғой тарқататын шерін көптің...—
Дегенде Әліби де сөйлеп кетті,
Мақұлдап тілегіне беріп екпін.
— Бір тобын отрядтың меңгеріңіз,
Ел үшін енді қайта сермеліңіз.
Айқас көп алда талай болсын азат,
Алапат жаудан түгел кең жеріміз,
Комиссар айтты солай сыр-кеңесін,
Енді ешкім капитанды тергемесін.
Загаров разы болып шығып кетті,
Бойынан сіліккендей зіл бәлесін.
Күрестің әлі де көп өр белеңі,
Әліби ойлап соны тербеледі.
Айнала аласұрған Колчак, Дутов,
Ауылға Алаш құрттай өрмеледі.
Съезін өткізіпті ордашылар,
Жиналған шонжар, төре, ру басылар.
Көтермек бидің қара шаңырағын,
Апыр-ау, қашан кесір, шу басылар!?
Жоқ, жаңа съезді біз шақырамыз,
Сол ғана революция шарты нағыз.
Құрады республика жарлы қазақ! —
Советтің берілеміз салтына біз,
Қыруар мәселе тұр, қиясы тар,
Қырсықтың елде талай ұясы бар.
Жайылған жаугершілік, аштық апат,
Сондықтан жарлы жандар ұяң шығар.
Серпілер... Буырқанар олар енді,
Сыбанар ел бастауға солар жеңді.
Әзірше баулу керек оқығанды,
Ақылды Ленин бізге солай берді...
Съезд тез шақырылсын, уақыт қымбат,
Алаштың әлегі көп еліме жат.
Далаға жар таратып толғап бәрін,
Комиссар жазды міне, Ленинге хат...
Отырды толғап солай ауыр халді,
Торлаған қара бұлт көп әлі таңды.
Мылтығын кезей сөйлеп албырт Аяп,
Мінеки, айдап келді Әлиханды.
— Алаштың ханы мынау, ақсақалы,
Ауылға атаманның ат-шабары.
Ұстадым отыр құрып мәжілісті,
Өзіндей төрелер бар басқа тағы.
Комиссар, кек алайық бұл қазақтан,
Осы ғой абақтыға сізді жапқан, —
Деп Аяп кіжінеді мылтық таяп,
Әлихан сұрланып тек, сөзін баққан.
— Рас, Аяп, сөздерің шын тегі сенің,
Оңаша бұл кісімен кеңесемін.
Аңыра Аяп қарап шықты үйден,
Мынаған жасайды деп неге сенім?..
— Уақыт аз сөйлесуге «сіз» деп, «біз» деп,
Кінәң көп, көрін елге істеп қызмет.
Советтің күш-қуаты құдіретті,
Лай судан әуреленбе балық іздеп.
Таудан сел тасқын атса тас аралас,
Шыдай ма, тосқауылға тосқан ағаш?
Шыдай ма, шірік шаңырақ сұрапылға,
Тап сендей қазір құты қашқан алаш.
Егер сен езілгенді жұртым десең,
Солардың тағдырына нұр тілесең, —
Бақытқа жеткізетін Совет қана,
Кел соның қызметіне, іркілме сен.
Көрерсің, өмір әлі болар ғажап,
Жоғалар жоқтық, қорлық, қалар азап.
Жасаймыз Қызыл тулы республика,
Үлесін заманадан алар қазақ.
— Мұның тек, қысыр қиял, ала сағым,
Кім білген сахараның болашағын?
Қамауға қайран жұртым түсті қазір,
Сорлаған еліме енді араша кім?
— Араша болатын біз, большевиктер,
Солармен өз тағдырын өлшемек ел.
— Қазақтың жөні бөлек. Арамызды
Ашуға болып жүрсің сен себепкер.
— Ал, төре, қылмыстысың жұрт алдында, —
Апатты төндірген кім қыр халқына?
Қанішер Колчакқа сен қидың елді,
Мойында сол кінәңді, құр шалқыма!
Сол үшін сені қазір атса мақұл,
Ал ойлан, кешіреміз, тапсаң ақыл.
Республика құрамыз қолғабыс ет,
Шіріген арманыңды таста батыл.
— Менің де ой толқытар өз тобым бар,
Заманда мінез бар ма тез танылар?
Аума-төкпе уақыт қой ойланайық,
Бізде де абырой бар сөз тағылар.
— Ендеше кеңес барып топтарыңмен,
Сыртыңнан саған талай оқталып ем.
Бір жолға босатайын алдамассың,
Ел қамы үшін тұрмын тоқталып мен...
Ол кетті әлде мені алдады ма?
Ағысын замананың барлады ма?
Көзі көр, көңілі көмір бай емес қой,
Оқыған, парасаты бар жанында.
Халыққа туады алтын тең заманы,
Тарихтың өрге тартқан доңғалағы.
Зырылдайды экспресс екпініндей,
Күйіме барлық әлем таңданады.
Түсінсе Октябрьдің сол ағысын,
Тасқын күш әкеледі далам үшін,
Үн қоссаң бақыттысың — тұрсаң қарсы,
Мейілің, — мәңгілікті қаралысың!
Айып жоқ жөнін тапса адасқанға,
Қаталмыз қаскүнемге талас барда.
Зымыра тарих көші — бөгет болар,
Азғана ала, саяқ алаштар ма?!

V
Күнімен қала сыртын аралады,
Көп қарап жортқандарды даладағы.
Күркіреп әлдеқайдан атылған оқ,
Мазасыз бұл күндерде қала маңы.
Отряд қарауылдап жүрді тыста,
Азуын сақылдатып тұрды қыста.
Комиссар қайтты міне штабына,
Ашылмақ ертең съезд асығыста.
Мұртынан мұзды қағып шешінді ол,
Жазуға жөн-жобаны шешімі зор.
Қысқы түн, ұзақ сонар, ой жорығы,
Шаршап бір диванға кеп көсілді ол.
Ол жұлдыз, Аяп шіркін, осы қайда?
Әлек сап жатқан шығар кесір байға.
Алыста, қайран Лена, жүр қызметте,
Болсайшы сырласуға осындайда.
Қосылар, жайнар өмір бәйшешекше,
Көретін ол бір шақты түсінде де,
Ұйқыға сондай тәтті оймен кетсе,
Көшеде немеңе бұл дауырықты?
Қалаға салды білем жау бүлікті.
Дутовтың бандысы ма түйілген бұл,
Қалайша төнді төтен қауіп тіпті?
Тоқта, не дүбірлеген есік жақтан?
Естілді жат дауыстар есіп атқан.
— Тап, қайда комиссарың, — деп сақшыны,
Кімдер бұл қатал сөйлеп қысып жатқан?
Келеді айдап сонда, оқ кезеніп,
— Жүр ендеше!
— Большевик алаяғы! Ерші, бәсе!
Төрт бандит Әлібиді айдап кетті...
Ақ боран, алды таса, күңгірт көше.
Әліби үнсіз ғана басты аяғын,
Басса да қалың aшу қас-қабағын.
Қайда жүр жауынгерлер қамалды ма,
Апыр-ау, мынау неткен масқара түн?
Алдында сұп-сұр алақ мынау тұрған,
Талай ер тұтқындалған, сонда атылған.
Жарқ еткен Кремльден жұлдыз-отқа?
Төрт жендет көздері тек қанға тұнған.
Ажалдың қалды таяу алаңына,
Сөнді ме енді үміт, талабы да?
Гүрс етті снаряд бір алдарынан,
Бұларды орап оттың алауына.
Иә, сәт! Әлде сор ма, әлде бақ па?
Төртеуі жалын басып бұққан шақта
— Тордан бір атып шыққан арыстандай,
Әліби зытты атыс шыққан жаққа