Өлең: Мағжан Жұмабаев (Жүсіп хан)

Бар екен де, жоқ екен,
Аш екен де, тоқ екен,
Ертек, ертек, ертекте:
Ала қарға - азаншы,
Қара қарға - қазаншы,
Шымшық терген шөпшекті.
Қарлығашы қалбаңдап,
Жапалағы жалбаңдап,
Көрсетіпті көмегін.
Құс атаулы, әйтеуір,
Болыпты бәрі әбігер,
Мен білем бе себебін?!
Сөз бұл емес, сөз кейін,
Бұл сөздерім әншейін
Кеуде кернеп дем алыс.
Бұл - бұлаңы түлкінің,
Бұл - бастапқы бүлкілім,
Болғаннан соң жол алыс.
Тағы да айтам: бұл жерде
Жазбақ емен сендерге
Құстардың не қылғанын.
Бұл әшейін қомданып,
Даярланып домбыра алып,
Тамағымды қырғаным.
Ал тамақты қыралық,
Бөрікті жерге ұралық,
Кіріселік кеңеске.
Кеңес мынау ұнаса:
Жер жүзінде тамаша
Талай жер бар емес пе?
Оңтүстікте алыста,
Үндістанға барыста
Иран дейтін бір жер бар.
Жер болғанда, ерке жер,
Жердің құты - серке жер,
He керегің табылар.
Күні жерге үңілген,
Жері гүлге көмілген,
Бір гүл сайын бір бұлбұл.
Асты бір гүл жайнаған,
Үсті бұлбұл сайраған,
Мейлің жыла, мейлің күл.
Бал бұлақтың тауы бар,
Бұйра-бұйра бауы бар,
Бауы толған жеміске.
Бір жемісі жақұттай,
Бір жемісі ақықтай,
Бір жемісі күміс пе?!
Бір жақ беті қандай боп,
Бір жақ беті таңдай боп,
Үйіліп жатқан алмасы.
Бәрінен де бұл әжеп,
Саусағыңды бірге жеп
Қоятындай алуасы.
Қойтұяқтай - түймедей,
Елі жейтін үймелей
Әсіресе шапталы.
Тағы елінде жібек көп,
Талайының жібек дейд
Еру киген қапталы.
Иран жері, не керек,-
Жеміс, бұлбұл, гүл, жібек,
Төрт түлегі сай бопты.
Сай болғанмен, мәлім ғой,
Елінің дені қу кедей,
Бір уыс-ақ бай бопты.
Қашанда надан көп кедей,
Бір уыс байға беттемей,
Құл боп қызмет қылмай ма?
Желіккен байлар құл айдап,
Еріккен байлар хан сайлап,
Әңгіме-Дүкен құрмай ма?
Иранда сонау құт қонған,
Байға ғана құт болған
Бопты дейді Аббас хан -
Жасын тақта жасаған,
Күшігенге ұқсаған,
Құлқы бұзық қақпас хан.
Елін бақпай, тақ баққан,
Бар жұмысы - тек жатқан
Алтын сарай ішінде.
Әйел жиған үйірлеп,
«Әйел!» деген күбірлеп
Өңінде де түсінде.
Шараптан ылғи шала мас,
Тажындағы тізген тас
Гауһар, күннің көзіндей...
Арамтамақ Аббас хан,
Өз құлқына тап басқан,
Уәзір жиған өзіндей.
Сұм-сұрқия уәзірлер
Хан керегін әзірлер
Шауып, шаншып, ел талап.
Бұқара қасқа бүгжеңдер,
Табанда ылғи тепкі жер,
Құл боп құрдай жорғалап.
Күндер өткен осылай,
Тістесіп құйрық ай мен ай,
Жылдың ізін жыл басып,
Күндерде бір күн хан Аббас,
Шарап ішіп шала мас,
Өзімен өзі сырласып
Отыр екен сарайда,
Тірі жан жоқ маңайда.
Кіріп кепті бас уәзір.
Қос шиқандай томпақ ұрт,
Дорба сақал, құйрық мұрт,
Депті уәзір: «Иә, тақсыр!
Ұзақ болсын жасыңыз,
Сізге құрбан басымыз.
Келгенімнің мәні бұл:
Бас балшысы түскірі
Балына не түскенін
Сізге айтқалы келіп тұр».
«Кірсін!»- депті сонда хан,
Сонда оқтай зырлаған
Балшы ұшып кіріпті.
Кіріп құрдай жорғалап,
Құлдық ұрып үш қабат,
Тұрып сөйлей беріпті.
Сырласқаны көк аспан,
Жұлдыз қарап, бал ашқан
Тәуіп екені тағы бар.
Депті: «Алдияр ханымыз!
Сізге құрбан жанымыз!
Келдім алып сұм хабар.
Жұлдыз маған не деді?
Жұлдыз жақсы демеді,
Қатер айтты ханыма.
Қатері сол, қысқа сөз:
Ханға қаза қатасыз
Оныншы күн таңында».
«He? He?» - деді, хан құп-қу,
«He? He?»- деді, қысты ашу,
Қалшылдады, қақалды.
Ықылық атты, қиық деді,
«И-и-и-и-еет!»- деді,
Сапсаңдатты сақалды.
«А, құтырған бадырақ құл!
Бұл былшылың қай былшыл!?
Кет! Көрінбе! Шық! Жоғал!
Мен тіліңді қырқайын!
Тұқымыңды құртайын!
Жендет! Жендет! Басын ал!».
Желден ұшқыр жын ба еді -
Жетіп келіп жендеті,
Жалаңдатып қылышын,
Апыл-ғұпыл, әп-сәтте
Тап береді шаппаққа.
Құрысын балы! Құрысын!
Балшыда үрей қала ма,
Көзі сыймай шараға,
Кемсең қағып, жандәрмен:
«Ханым! Ханым! Сұлтаным!
Бір қасықтай қи қаным!
Аллаға аян, сөзім шын.
Балға түскен күн толар,
Жұлдыз сөзі сөз болар,
He пайда өліп мен төбет?..
Бірақ, ханым, ойлаймын,
Ақылдассақ, айламен
Жұлдызды алдап ұрмас па ек?»
Хан бетіне қан жүрді,
Қисын қалай өмірді,
Арағы бар, қарағы!
Көзі сәуле шалғандай,
Дереу жұлып алғандай
Жендетіне қарады.
«Тоқтай тұр» деп ым қақты,
Жаны біраз жай тапты.
Алдамаққа жұлдызды,
Машайығын, молдасын,
Уәзір, қазы, қолбасын,
Бірін қоймай жиғызды.
Жаранына жиылған
Аббас былай бұйырған:
«Тез ақылға салыңдар!
Жұлдызды алдау жөні не?
Сөйтіп, тірі, өлі ме,-
Қалап, затымды алыңдар!»
Бәрі жерге үңілді,
Бәрі ойға көмілді,
Сақалдары салбырап.
Машайығы сүмиіп,
Молдалары мөлиіп,
Бере алмады бір жауап.
Хан бетінен қан қашты.
Жұрт та жым-жырт. Хан састы.
Алақ-жұлақ екі көз.
Сонда, анау балшыдан
Құлдық ұрып, бас ұрған
«Ханым!» деген шықты сөз.
«Ханым!-деді,- Алдияр!
Қайғырмаңыз, үміт бар,
Ойдан айла табылар.
Арыстаным, тірегім,
Қасық қаным тілегім,
Мен дәметпен дүние-мал».
Үміті құрғыр жылт етіп:
«Сөйле!-деді хан зекіп,-
Сөйле! Күнәң кешілер!»
Балшы сонда тоқтап аз:
«О, сұлтаным, шахыбаз,
Жұмбақ былай шешілер:
Оныншы күн таңында
Иран елі ханына
Қаза жетпек қатасыз.
Айла мынау сізге, хан,
Тап қазіргі сағаттан
Тақты тастап кетесіз.
Сіз кетіңіз, падиша,
Он күн біреу уақытша
Хандық құрсын тағыңда.
Жұлдыз сөзі дөпкелер:
Тақта отырған хан өлер
Оныншы күн таңында».
Хан қуанып қопаңдап,
Қоразданып қоқаңдап,
Жалт қарады уәзірге:
«Қанатым сен, құйрығым,
Жұрт билеуге жүйрігім,
Сен хандық құр әзірге.
Айта қалса, хан қайтпас!
Қарсы келсең, мынау бас
Осы жерде кесілер!»
Уәзір сонда сабазың,
Қулық-сұмдық, сабағын
Судай ішкен есіл ер,
Жүзіне қуаң әр кіріп,
Көзді тоқсан төңкеріп.
Қолды жайып жіберіп,
Бейне маймыл маймаңдап,
Біресе бейне жайнаңдап,
Біресе бейне түнеріп:
«Сүбхан Алла! Сұлтаным,
Сізге құрбан жан-тәнім.
Күнім туды оңынан!
Бірақ... Алла, ханым-ай,
Мендей сордың ойы сай,
Келмес хандық қолынан!
Сондықтан таққа қария,
Оқымысты-дария
Қазы лайық болар-ау!..»
Енді қазың қақалды,
Салалады сақалды,
Желпілдетіп қос танау:
«Астапыралда... әзірмін.
Сөзінде бірақ уәзірдің
Бір қата бар болмашы:
Аюға ақыл қонар ма?
Келтексіз тентек оңар ма?
Лайық болар қолбасы!»
Екі беті шиқандай,
Дәл қораздай қойқаңдай,
Басып, жаншып, қиратып
Ілгері шығып ентігіп,
Қызарып, ісіп, бір тынып,
Едірей мұртын ширатып,
Барқылдады қолбасы.
He керек, сөздің қысқасы,
Басқаға о да сілтеді.
Ақырда хандық кеңесі
Жүзі қара немесі -
Жендетке барып жетеді.
Болғанмен қанша шала есті,
Оған да дереу ой түсті:
Хан болсын қалай жан қиып
Өзі кетті ырбиып,
Ерні кетті дүрдиіп,
Қолы қалды тырбиып:
«Е! Құрмалдық мен бе екем?
Он күн деген күн бе екен?
Адыра қалсын бұл хандық!..
Сөз тоқталды. Жұрт жым-жырт.
«А, Құдайым! Құтқар!»-деп,
Айтысты іштен кұрмалдық.
Сонда балшы сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
«Бұған да амал табылар.
Ұнатсаңыз, халайық,
Бұл он күнге лайық
Жүсіп деген бір сұм бар.
Базарда ылғи ер істер,
Өзі шебер мініскер,
Нағыз найсап, шаян тіл.
Осы отырған бәріңді,
Жазаласа ханымды,
Ұры-қары дейтін ол!
«Хан, ханшасы, қолбасы,
Уәзір, қазы, молдасы,-
Өңшең ұры обырлар.
Бұқара елді еңіреткен,
Кедей қылып күңіренткен
Солар»,-дейтін ол мұңдар!
Мен ойлаймын, падишам,
Тап сол Жүсіп уақытша
Хандық құрсын тағында.
Жұлдыз сөзі іске асар:
Жүсіп жанмен қоштасар
Оныншы күн таңында».
Жұрттың аузы шешілді:
«Мұндай итті, кесірді
Жермен-жексен қылмас па?!
Дұрыс, дұрыс! Сол сұмнан
Өз қанына сусаған,
Таққа лайық кім басқа?!»-
Десті осылай, сөз тынды.
Біз де ақырын сөзді енді
Жөнелтелік Жүсіпке.
Жүкең қайда шаян тіл?
Қайда болушы ед? Базарда ол
Қақталып, қасқа, ыстыққа.
Шаңқай түс. Шым-шым шағыл күн.
Базар ызың, ың да жың.
Жабыр-дабыр сансыз жұрт.
Саудагер сұм жаны - мал,
Шиқан бетті, жүн сақал,
Сатқан, алған шартпа-шұрт.
Сәлде, шапан шүп-шұбар,
Ардаңдаған арбалар.
Есек, молда мөңіреген.
Дәруіш, балшы, ойыншы,
Ақсақ-тоқсақ, қайыршы,
Жетім бала еңіреген.
Қап-қара бет, сұр дене,
Доп-домалақ бірдеңе.
Бұл - әйелі Иранның.
Сол базарда бар Жүсіп,
Отырды Жүсіп шай ішіп
Жолдасы біраз адаммен.
Отыр екен деп Жүсіп:
«Біз көреміз, не керек,
Хан, қазы, әкім, байлардан.
Кедейге күн жоқ таң атар,
Кедей сорлы жұбанар
Осы деп бізге жазған заң.
Ойласаңшы, о жазған,
Сол заңды өзі кім жазған?
Хан емес пе қазымен?..»-
Дей бергенде осылай,
Әскер көрінді анадай,
Сырнай-керней сазымен.
Су ете түсті жүрегі,
Сұп-сұр болды реңі:
Кімге жаққан тура айтқан.
«Болмаса игі ед бір сұмдық!»-
Деп күбірлеп, жым болып,
Жүсіп көзін қаша атқан.
Қарай қалды қол жаққа,
Қол келеді бұл жаққа.
Дүріл-күріл, ызы-шу
Самсаған қол. Сары дала.
Қызыл-жасыл, ақ-ала.
Арғымақ, Сырнай. Дабыл.Ту.
Сәлде. Сақал. Дулыға.
Құлдар қолдың жолына
Кілем төсеп қайқаңдап,
Уәзір, қари, молдасы,
Қоразданған қолбасы
Қол алдында қойқаңдап.
Базар халқы қым-қиқу,
Енді жым-жырт... жығылу.
Бәрінің тілі байланып...
Жұртпен бірге Жүсіп те
Демін алмай, мысықтай
Болып, басы айналып,
Көзін жұмып, енді ашса,
Бұл не деген тамаша!
Уәзір оған бүйдеп тұр:
«О, сұңқарым, сұлтаным,
Саған құрбан жан-тәнім,
Тұр тезірек, таққа жүр!
Ханға құр су ұнай ма!
Саған даяр сарайда
Шербет, шарап, не тамақ...»
Сонда Жүсіп: «Тақсыр-ай,
Бізге арам ғой ол сарай,
Қылмаңызшы ақымақ!»
Сумаңдады уәзір сұм:
«Тәңірі куә сөзім шын,
Иран ханы енді сіз.
Аббас тақтан түсті өзі,
Сен хандық құр, іш те же.
Біз-ақ елді билерміз!»
Түсі ме, бұл өңі ме?
Күдік кіріп көңіліне,
Жүкең ұртын шымшиды.
Жоқ, оп-ояу, ұйқы жоқ,
Зырлап кетті ойы - оқ...
Қонды атқа, құнтиды.
«Олай болса, дұрыс, жүр!
Мен енді - хан, сендер - құл.
Шу! Сарайға тартыңдар!»
Кетті. Ызғытты арғымақ,
Жетті. Жауһар асты тақ.
Ершің енді - алдияр!
Үлде-бүлде киінді,
Сімірді, жеді, тойынды.
Үйренді тақтың тәртібін.
Көні кепкен сұр кедей,
Біраз күн сөйтіп ләм демей,
Басқаннан соң қарқынын,
Бастады Жүкең бір істі:
Ел билеуге кірісті
Жақтап жарлы, жалшыны.
Сыпырғандай тезекті
Өңшең залым-кезептен
Еңбекші елді аршыды.
Жарлықты Жүкең жаудырды,
Уәзірді жер аудырды.
Қазының басын алдырды.
Машайығын, молдасын,
Қойқаңдаған қолбасын
Абақтыға салдырды.
Мұнапық талай мұндардың,
Елді сорған сұмдардың
Қырықтырды басын түймедей.
Байларды айдап жиғызды,
Тұмылдырық кигізді.
«Уһ!» деді көп кедей.
Осылай өтті біраз күн,
Бай мен бекті соқты жын.
Алдында бар не сұмдық!
Оны Жүкең не қылсын?
Оның ойы: ел көрсін
Бір күн де болса әділдік.
He керек, солай хан Жүсіп
Залымның қанын жосылтып,
Сорлының сорын ашқандай.
Мырза, молда, бай бәсең,
Бәрі жуас, бәрі әсем,
Аяқты байқап басқандай.
Кезептерді қылды жым,
Бұқара байтақ халықтың
Болды Жүсіп қалқаны.
Қуанған байтақ балаша:
«Мың жаса, Жүсіп, мың жаса!»-
Деп шуылдап алқады.
Күн артынан күн өтті,
Тірі қалған төбеттер
Есін жия бастады.
Тоғызыншы күн түнінде
Кірісті олар күбірге:
«Мынау Жүсіп шошқаны
Қойғанымыз ба осылай,
Қорлық көріп осындай?
Қара табан, тексіз ит
He бекзатты боздатты,
Байды, бекті, боздақты
Байлап қойды жіпсіз, ит.
Күшікті басқа секіртті,
Кедей итті көкітті,
Құтырған мынау мұндар құл.
Шейіт кетті-ау не серке...
Бізге де кезек күні ертең
Келмесіне кім кепіл?..
Шіркін, Аббас ат еді-ау!
Заттың ісі жат еді-ау:
Жұмысы жоқбір істе,
Жатушы еді сарайда,
Арақ, қарақ, маңайда...
He тілесең, соны істе...
Қой! Қорлықты көрерміз,
Бауыздалып өлерміз.
Жер бастырмас Жүсіп сұм.
Тап ертеңгі түн бар ма?-
Құтырған ол мұңдарға
Жалғыз қанжар жалынсын!..»
Кеңес тынды, таң атты,
Күн де батты, ел жатты.
Жүсіп жалғыз тағында
Отыр еді қатерсіз,
Балға түскен қатесіз
Оныншы күн таңында.
Көп төбеттен бір төбет
Кіріп, басып біртелеп,
Қадап қалды қанжарды.
Жүсіп үнсіз сылқ етті,
Хан кілемі бүлк етті,
Ханды жұтты, олжа алды.
Болды бектер кеңесі,
Жүсіп сордың денесі
Кескіленді, көмілді.
Абыр-сабыр басылды,
Жұртқа жарлық шашылды:
«Қаза жетті, хан өлді».
Жұрт жыласты, жиылды,
Бектер бұлай күйінді:
«Алда, дүние-ай! Күн қараң!
Біз қалдық-ау сорменен!
Барса, келмес жолменен
Кетті-ау сұңқар Жүсіп хан!
Татып ажал шербетін,
Өлді Жүсіп. Ел - жетім!
Байтаққа кім болар бас?
Жәрдем берсін бір Құдай...
Уа, жамағат! Алақай!
Аббас келді! Хан Аббас!»
Сол арада бұрыштан
Құжырайған, құрысқан
Хан Аббасың бүкеңдеп
Шыға келді, о, қасқа!
Жүрген екен тау-таста,
Қашып-зытып Жүкеңнен.
Мырза, шора шуласты,
Көтерісіп Аббасты,
Тағына алып барады.
Жұрт түнеріп тұрды да,
«Қап!»- деп санын ұрды да,
Үн-түні жоқ тарады.
Аббас таққа шоңқиды,
Қол тоқпағы қоңқиды:
«Шүкір, шүкір, Алла!-деп.-
Енді тілден тыймайын,
Қалағанын сыйлайын,
Балшым қайда, бар ма?»- деп...
Сөйтіп, Иран тағына
Өңшең сұмның бағына,
Тағы отырды Аббас хан -
Жасын тақта жасаған,
Күшігенге ұсаған,
Құлқы бұзық қақпас хан.
Ел бақпады, тақ бақты,
Бар жұмысы - тек жатты
Алтын сарай ішінде.
Әйел жиды үйірлеп,
«Әйел!» деді күбірлеп
Өңінде де түсінде.
Шараптан ылғи шала мас.
Тажындағы тізген тас
Гауһар Күннің көзіндей.
Арамтамақ Аббас хан
Өз құлқына тап басқан
Уәзір жиды өзіндей.
Сұм-сұрқия уәзірлер
Хан керегін әзірлеп,
Шапты, шанышты, ел талап.
Бұқара сорлы бүкжеңдеп,
Табанда ылғи тепкі жеп,
Жүрді жасы сорғалап