Қазақша өлең: Сұлтанмахмұт Торайғыров (Айтыс)

Қала ақыны:
Сен кімсің семіз, толық тән жағынан?
Өгіздей бар шығарсың әл жағынан.
Көрінген көрнегіңнен, жүрісіңнен,
Топастығың білінген әр жағынан.
Дала ақыны:
Мен қазақ, қазақпын деп мақтанамын,
Ұранға алаш деген атты аламын.
Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ,
Мен неге қазақтықтан сақтанамын?
Ерікті ен даланың құсынша ұшып,
Ержеттім кеңшіліктің сүтін ішіп.
Сен құсап сармасадай ілбиткен жоқ,
Қаланың көшесінде жоқтық қысып.
Алтай, Ертіс, Сырдария, Есіл, Жайық,
Арасын қоныс қылдым ірге жайып.
Елім, жерім, қорғайтын ерім болып,
Ер жеттім ен далада лықа байып.
Ер түрік ұрпағымын даңқы кеткен,
Бір кезде Европаңды тітіреткен.
Кіргені есік, шыққаны тесік болып,
Күнбатыс, Күншығысқа өмірі жеткен.
Кешегі хан Шыңғыстың ұрпағына,
Талай царь*, талай князь тәжім еткен.
Мен қазақ, қазақпын деп мақтанамын,
Ұранға алаш деген атты аламын,
Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ,
Мен неге қазақтықтан сақтанамын?
Царь - патша.
Қала ақыны:
Қазақта не бар еді сүйетіндей?
Кетуіне қайғырып күйетіндей?
Сөйлеші, қане маған, не бар еді,
Соншама жүрек сүйіп иетіндей?
Дала ақыны:
Сүйдіріп жүрегімді тартқан менің,
Сарыарқа, Сарыдала туған жерім.
Көк күмбездің астында көк масаты,
Сәулемен алтынданған сары белім.
Кең дала, шаңсыз ауа, таза қоныс,
Исі аңқып, бетім сүйген самал желім.
Кіндік болып мал менен жанды өсірген
Жаз жайлау, күзгі күзек, қысқы тебін.
Толтырып жағасына ақ ауылды,
Мың жылқы жүзіп ішкен шалқар көлім.
Құс салып жағалайтын саяттықпен,
Көкшігеш томарларым, өзендерім.
Маңайы малға толып, бие байлап,
Жағалай өзендерді қонған елім.
Ас берген, жерошақ қазған жағасына,
Еске алып опат еткен кемеңгерін.
Таулары, төбелері хан көтерген,
Ту алып, тұлпарды мінген ерін.
Құда түсер тойлары, қыз ойнағы,
Көңілдің тарқататын қайғы, шерін.

Ақ орда, ақ бәйбіше, қара саба,
Алдында қымыз толып тұрған шара.
Ертеден кешке дейін мейман күткен,
Алмастан бір тиын да тамашама.
Маңғаз бай дастарқаны көпке жеткен,
Келген кісі үйректей жүзіп кеткен.
Салқын үйде сапыртып сары қымыз,
Бағлан етін шайнатқан зор құрметпен.
Өз үйіне келгендей болатұғын,
Келгендер де дөм айдап қиыр шеттен.
Күнде қонақ келуден тиылмаған,
Дастарқаны бір мезгіл жиылмаған.
Қонақ үшін арналып бір жеке ақ үй,
Қара саба тұрады иындаған.
Ол үйге киіз тосер, кілем жаяр,
Көрпе, жастық бәрі де болған даяр.
Күтіп тұр деп қояды спар жігіт,
Бәрін тегін істейді аллаға аян.
Нашарға көшсе - көлік, қонса - тамақ,
Бәріне де жарқын жүз, түзу қабақ.
Не берсе нашарлығы үшін берер,
«Қызмет қыл» деп отырмас тиын санап.
Қыдырса нашарларын қасына алып,
Бір табақтан ас жейді бірге барып.
Жасы үлкенді сыйлайды төрге отыртып,
Болса да қандай нашар, қандай көріп.
Кедейден де көреді итін жақсы,
Байыса, не ұлық боп сіздің халық.
Қазақ өмірі ғұрпымен бір еншілес,
Екені байқағанға айдан анық.
Нашар да қолқабысын аямайды,
Құр масыл боп жүдетпес ана байды.
Бір жұмысын істесе ақы сұрап,
«Бермесең...» деп артынан таямайды.
Бай оған қарасады өзі біліп,
Жүрсін демес солайша тегін қылып.
Өзі біліп бергені көп пайдалы,
Сондықтан арасынан шықпас бүлік.
Біреуден сүт, біреуден күш табылар,
Тату өмір жасайды ойнап-күліп.
Нашарлар бай малына малын қосып,
Баққызады елде бар сонда жосық.
Ұйытқы болып отырар талай байлар,
Құдайдан бергенінің қайырын тосып.
Кімде-кім дәулет бітіп тұрса байып,
Ғұрыпша нашарына бермей айып.
«Бұл шіркін дәулетінен қайыр көрмес»,
Деп сөз қып жібереді жұртқа жайып.
Болады қазақ малын ортақ деуге,
Бізде жоқ жамбасынан жатып жеу де.
Кедейдің еңбегін жеп миллионер боп,
«Мен сенің құдайың» деп қағып кеуде.
Қылсам да мұны көріп шүкіршілік,
Жүрегім сескенеді нені біліп?
Қорқамын бұл заманы кетер ме деп,
Қаладан қазағыма мінез жұғып.

Даламның мен сағынам бек пен ханын,
Ел үшін аямайтын шыбын жанын:
«Қайғысыз ұйқы ұйықтатып,
Қайғырусыз жылқы бақтырып,
Қалыңсыз қатын құштырып,
Алашты «алаш» қылған сабаздарым.
«Топтан торай шалдырмасқа,
Қазақтың бір тайын көпірге алдырмасқа,
Бір түнде тоқсан ойланып,
Тоғыз төңкерілетін...»
Ел қорғаны ерімнің сүйем бәрін.
Даналық ақылына халық тойған,
«Халық ұйғарса о дағы түйе сойған»
Қой асығы демеген қолайына,
Жағып кетсе ел дағы сақа қойған.

Сағынам билерімді кең ақылды,
Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін төре айтқанда жат-жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақыл жұртқа тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген,
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Болыпты екі жағы бірдей ырза,
Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін.
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті «би» деп атап.
Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып,
Би болатын жоқ онда біздің шатақ.
Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген.
Ақ, қарамды тексеріп білмек тұрсын,
Қазақша жалғыз ауыз тіл білмеген.
Қарғы сап түймелері жарқылдаған,
Тік қарап жан алғыштай алқымдаған.
Түсініксіз бәрі де жат көрініп,
Сөз айта алмай, буыным қалтылдаған.
Сөзімді жеткізуге тақсыр Мекең*,
Бір атты назырқанбай алар ма екен?
Мекапардың сөзінен мені танып,
Билік айтар сотың да сот-ақ екен.
Кісіден зорлық көріп кетсе де ақым,
Сот алдына бармауым менің мақұл.
Өндірем деп Мекеңе жем болғанша,
Қазақ жесін: түбінде қазақ жақын.
Мекең - Мекапар, тілмаш орыс.
Құдайым, Мекапарға жалындырма,
Мекеме есігінде барылдырма.
Қазақ өмірін білмейтін шаштыларға,
Теріс төре айтқызып тарылдырма.
Кәпірдің сақта, құдай қаламынан.
Дала жайын білмейтін, наданынан:
Қазақ ісі қалаңа қараған соң,
Әзірейілдің адал ісі арамынан.

Ту алып, тұлпар мінген батырларым,
Жатқа жем қылмау үшін жақындарым.
Әрі би, әрі батыр, аңғал емес,
Күшіне серік қылған ақылдарын.
Білегі жеті шоттан оқ өткізген,
Он жігіт қозғалтпайтын тақымдары.
Оларды ала алмаған ешкім күшпен,
Жолыққан найзасына жүндей ұшқан.
Қару асынып, қан жұтып, қайғы тартып,
Елін талай құтқарған қиын істен.
«Алаштап» ұран шықса, қаны қайнап,
Намыстан тұра алмайтын қойсаң байлап.
Түлкі алатын қырандай түйілгенде,
Жұрт тұрғанда «бере көр, я құдайлап».
Иелерін қалдырып қан майданда,
Талай дұшпан аттары шыққан ойнап.
Сескенуді жүрегі бір білмеген,
Не көрсем елім үшін көрдім деген.
Басшы сондай болған соң әскері де,
«Ердім міне, сүңгідім, өлдім деген».
Зорлап әскер қылмаған ешкімді де,
Бәрі өзі ықтиярша көндім деген.
Жатқа алаштың бермеген жалғыз тайын,
Дос - дұшпанға танытқан алаш жайын.
Досқа сыйлы, дұшпанға қорқынышты,
Болып тұрған бұл алаш күн-күн сайын.
Дұшпаны маңайына бара алмаған,
Бір тайын рұқсатсыз ала алмаған.
Солардай батырлары арқасында,
Бұл күнгідей бірі қор саналмаған.
Батырлар ант бұзбаған, сертте тұрған,
Күндеу жоқ, жолдасы үшін басы құрбан.
Сондықтан қорқып емес, сенгендіктен,
Ел ұстап етегінен басшы қылған.
Ел үшін қартайғанша аттан түспей,
Бір күні бел шешініп тамақ ішпей.
Ел қылған ерлерінен жетім қалып,
Халыққа болды ол дәурен көрген түстей.

Пірді сағынам үйреткен құдай жолын,
Надандарға танытқан оң мен солын.
Байдан алса, нашарға тарататын,
Сағынбасқа бола ма ел қамқорын.
Бай демей, әкім демей көзге айтатын,
Істеген істерінің теріс, оңын.
Ниеті ізгі болған соң ел де құлап,
Ат берген, атан берген, ұстап қолын.
Байларға - пір, кедейге тамақ болған,
Нағыз - ақ пайғамбарға мирасқорым.
Келмесе мәжілісін халық сағынып,
Қуанып, келсе төрден орын берген.
Өмірде мал жимаған өз басына -
Бәрін берген нашарға, жолдасына.
Қайдағы жыртық киім, дорбалыны,
Жиып ап, асыраған өз қасына.
Ешкімнен ешбір нөрсе сұрамаған,
Жұрт өзі әкеп берген ықыласына.
Даламның қандай еді абыздары,
Диуана, ишан, қожа, ғазиздары.
«Құдайға жақын жан» деп ұғылғаннан,
Көп ауруға ем болған лебіздері.
Бақытсыз, кәріптерді жұбататын:
«Бейшара, кезің бар деп таң ататын.
Тым болмаса, жұмақта сайран салып,
Мезгіл бар деп хорлармен бір жататын».
Кім жағы тартса, соған сабыр салған,
Үміт сөйлеп, қуантып көңілін алған.
Жақынымен кімде-кім араздасса,
Табыстырған, әдейі іздеп барған.
Кім нашарды жесе, айтқан: «күйесің» деп:
«Обал, бұған жазықсыз тиесің» деп.
Дұрыс сөзін айтудан қаймықпаған,
Бермей қояр ат пенен түйесін деп.
«Айтқаны келеді» деп халық сенғен,
Халық өзі наныста соған ерген.
Сондықтан батырлар мен хандар дағы,
Қол қусырып, пір қылған, малын берген.
Батыр мен хан қауіпті дұшпандарын.
«Жалаңаш баба» бата берсе жеңген;
Өз жолын жұртқа жайып таратпаққа,
Мешіт сап, медресе ашқан әрбір елден.
Білген ғылымын үйреткен құдай үшін,
Ақы алмаған өмірде еш біреуден.
Ат қойған азан айтып құлағына,
Бата ғып: «Бақыт бер,- деп,- шырағыма».
Зияндастан қылғалы мені қалыс,
Талай тұмар қадаған тымағыма,
Азан сап ертенді-кеш күңіренткен,
Ұйқыдағы адамды тебіренткен;
Ауырсам, қасымда боп ем-дом қылып,
Өлсем жуған, саулатқан «табарактен»,
Осындай ғазиздардың мен аттарын,
Борыштымын атауға зор құрметпен.

Мен айтсам сар даламның емшілерін,
Оларды жаратпаған құдай тегін:
Сондықтан тәуіптікті тұқымына,
Талайға өмір берген қолы жеңіл.
Оқымаған, тоқыған дарып кеткен,
Еш қазақ жамандамас қылған емін.
Себебі: олар емдейді басшы болып,
Өткендердің өмірі бергендерін.
Ел оны сыйламайды тіпті жайға,
Келмейтін болса, егер, ешбір пайда.
Теңей жаздап сойлейтін кейбіреуін,
Ауруды жазуын да бір құдайға.

Даламның ақындарын айтсам сізге,
Үлгіге сөз патшасын сонан ізде.
Миға тамақ, жүрекке сусын беріп,
Даңқы кеткен ақын көп бұл үш жүзде.
Қазақтың өміріне айна болған,
Өмірге илһәм құйылар жайда болған.
Қалың топта домбыра қолына алса,
Жаратқыштық бір қуат пайда болған;
Айқай сап домбыраны қағып-қағып,
Сонан соң көзді жұмып кеткен ағып.
Сол кезінде көрінер кеткендігі,
Еріксіз бір қуаттың билеп алып.
Сыйқырлар, тыңдаушының еркін алар,
Ақынның жүрегіне түскен жарық.
Қан жылып, жан сүйсініп, жүрек иген,
Бір халде тыңдаушылар болады анық;
Ұмытып бұл дүниені сол минутте,
Иллаһи, бір әлемді кезер барып.
Ешбір жан, ешбір дыбыс шығара алмас,
Жанына жарық түсіп, тіл байланып.
Көңілі ойнап, көзіне жас мөлдірер,
Белгісіз бір ләззетке мейірі қанып.
Жауыз беттен жауыздық жоғалғанын,
Тұрарсың жүздерінен көріп, танып.
Ризалықтың еріксіз тасқыны ұстап,
Ақынға дүниесін берер халық.
Ақын солай халықтың еркін билеп:
Алған соң, еш қаймығып қақпас күйбең.
Жауыздығын бетке айтып ел көзінше,
Жауыздарды өлтірер сөзбен түйреп.
Ол сонда ханды да айтар бұрынғы өткен,
Ерді де айтар халыққа қызмет еткен.
Қайыры мол, қайырымды байды да айтар,
Айдын көлдей жұрт келіп жүзіп кеткен.
Суреттер дала көркін, еркіндігін,
Ішінде өзі бірге есіп жеткен.
Айтады әділдердің жетілгенін,
Залымның қор болғанын қай ретпен.
Сағынысып жолыққан жарды да айтар,
Ай жарықта сүйіскен ақша беттен.
Достықты, опасыздық бәрін айтар,
Өлсе де таймайтұғын айтқан серттен.
Жер қайысқан қол, желекті туларды айтар,
«Алаштап» ұран салып дүсірлеткен...
Ескіден қалған үлгі сөздерді айтар,
Жүректің қанын қозғап тебіренткен.
Қыранды, жорғаны айтар, жүйрікті айтар,
Аузымен құс тістеген, құсқа жеткен.
Жақсы деп білгеніне қызықтырар,
Сол жаққа ақындықтың күшін бұрар.
Әрі ақын, әрі уағызшы пайғамбардай,
Дұрыс, теріс істерді айтып тұрар.
Жауыздықты көре алмас салқын қанмен,
Алла оған солай бол деп қылған пәрман.
Тоқтатуға болмайды бұл мінезін,
Түрмемен, дар ағашпен, ешбір өлмен.
Ақынға сол себептен халық құмар,
Сағынар, келсе екен деп байың тұрар.
Жиылысып, домбыра қолға беріп,
Жабыққан жандарынан азық сұрар.
Ақынның да қызметі тегін жұртқа,
Демейді: «Билеті жоқ, үйден шығар».
Сөздері әркімге де түсінікті,
Бай, жарлы, төре, қара тегіс ұғар.
Жазылмаған, жатқа ұғып ел өлеңін,
Бейне бір кеудесіне қылған тұмар.
Ақынның кітап та - өзі, газет те - өзі,
Пошта да - өзі: таралар айтқан сөзі;
Жазған қағаз кеудесі, қазағымның
Сақталған жоғалса да ерте көзі.

Ислам деп қазағымның айтсам дінін,
Дос тұрсын, дұшпан таппас оның мінін.
Негізі ақылменен сонша үйлесер,
Мін іздеп қозғай алмас ешкім тілін.
Мақсаты: адам ұлын бақты қылмақ,
Дінімнің байқасаңыз ішкі сырын:
Бұйырған пенделерге әділ бол деп,
Әділдік бақыт үшін жалғыз жол деп;
Қажы менен жұманы парыз қылған,
Жиылып бір ынтымақ қылған оң деп.
Зекет бер, нашарларға көзің сал деп,
Ғылымды қайдан болса сонан ал деп.
Ешкімге өзің тиме, біреу тисе,
Өзіңді қорғау үшін қарсы бар деп.
Зекет бер дегеннің білсең мәнін -
Қырық жылда нашарға бер малдың бәрін.
Деген сөз бір есептен ойласаңыз,
Социалист емес пе пайғамбарым.
«Адамға еш нәрсе жоқ тектен тегін,
Орарсың бейнеттеніп ексең егін:
Адам ұлы - патшасы жер жүзінің,
Еңбегің сал, пайдалан, шығар кенін».
Ішті, тысты таза қыл дегені ғой,
Ойласаң дәрет, намаз дегендерін.
Әуелі бір аллаға иманды айтқан,
Сорлысың деп, болмаса бір сенгенін.
Осындай бақыт жолы - дін ислам,
Сұрасаң наныс жақтан сүйенгенім:
«Адам болсаң, басқаға пайдаңды шаш,
Көмілден соңға қалма, ілгері бас;
Жоғарыла құдайлыққа жеткеніңше,
Қартаймайтын, өлмейтін есікті аш!»

Сүйемін туған тілді - анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутімнен,
Құлағыма сіңірген таныс үнім.
Сол тілмен шешем мені әлдилеген,
Еркелеткен: «құлыным, жаным» деген.
Сол тілменен бірінші білгізілген,
«Апа» деген сүйгендік сөз әм менен.
Қалжақтап, алып қашып құрбы бөркін,
Сол тілменен ойнадым далада еркін.
Сол тілімнен бірінші сыртқа шыққан,
Өмірден ен далада ұққан көркім.
Сол тілменен білгіздім тілегімді,
Бірінші сүйген жарға жүрегімді;
Маған қарай тығылып: «Жаным» деген,
Мойынына апарғанда білегімді...
Сол тілменен үйрендім нәрсе аттарын,
Сол тілменен дінді, әдетті мен жаттадым.
Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты;
Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным.
Тілімде әдебиет, жаныма азық,
Әм болардай көңілге наныс - қазық.
Терең ойлар, дүниеге қарастар бар.
Кәнекей сынап, байқап тапшы жазық.
Қарашы, міне, қандай пікірлер бар:
Бірінші: «Заманың түлкі болса тазы боп шал»,
Екінші: «Қылышты соғып байқа өз саныңа,
Өз саның ауырмаса, біреуге сал».
Үшінші: «Аспен ат, біреу таспен атса сені»,
Төртінші: «Мың сіз, бізден бір шыж-мыж артық» деді.
Бесінші: «Өз етігің тар болса дүниенің
Кеңдігінен көрмессің дәнеңені».
Алтыншы: «Торғай артық жердегі - қолыңдағы,
Ұшып жүрген тырнадан әуедегі».
Жетінші: «Отқа жақ алтын ерін атқа тисе»,
Сегізінші: «Еңбек қыл да, міндет қыл» деген еді.
Тоғызыншы: «Талаптан, нұр жауады талапты ерге»,
Оныншы: «Көрпеңе шақта аяқты соза берме»,
Он бірінші: «Басқа тұрсын атыңмен астыңцағы,
Қойыныңдағы қатынға сенбе, сенбе».
Күллі дін, бар философ айтқандары,
Осы он бірдің астында түгел бәрі.
Екінші, үшіншіден дәмді сөзді,
Айтқан жоқ енжіл менен құрандағы.
Төртінші, бесіншіде Марксіңнен,
Өмірді ұғынуда кеткен әрі.
Байқасаң қазақтықтың өзінде бар,
Дүниенің генийлігі*, пайғамбары.
Және де ақындықтың бергені бар,
Сусынын қандырғандай адам жаны:
«Ер Тарғын», «Қобыландыны» оқып байқа,
Абайды оқы, таңырқан, басың шайқа.
Гений - кемеңгер.
Ақындықтың қуаты есіңді алып,
Бас алмастан оқырсың қайта-қайта.
Кешегі Бұқар жырау, Жанақ ақын,
Шөже, Орынбай халыққа жайған даңқын.
Ахмет пенен Міржақып әм Мағжан,
Алты алаштың баласы біледі атын.
«Қобыландыда» қазақтың кең заманы,
Жат қорқатын жауынгер ер заманы.
Ен даланың еркесі ен байлықта,
Береке, бірлігі бір тең заманы.
«Кескекті туған аюмын;
Кескілеспей басылман,
Кілегей қара бұлтпын;
Келе бір жаумай басылман.
Тұтамдай сүйегім қалғанша,
Дұшпаным, саған бас ұрман.
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Аруағымды қашырман.
Балуан сұлтан, батыр, хан,
Қыларың болса, қылып қал:
Күндердің күні болғанда,
Бас кесермін, жасырман...»
Ер қазақтың кімге болса дер заманы.
* * *
Бұқар тұсы қазақтың бүлінгені,
Күн батыстан суық жау көрінгені.
«Жаяулап келер жұртыңа,
Балды май жағар мұртыңа.
Сұрамай алар жаныңды,
Бауыздамай ішер қаныңды.
Есепке салар малыңды,
Солдат қылар ұлыңнан,
Көрерсің әлі құлыңнан...»
Деп, келместен құты ұшып жеңілгені.
Абай тұсы халықтың бұзылғаны,
Қаралыққа айналып қызыл қаны.
Ақ бейіл, бауырмалдың қалпы кетіп,
«Желбуаз», «сұрқия» боп қызынғаны.
Ханнан күш, қарындастан қайырым кеткен,
Көңілден ар әм беттен ұят кеткен.
Ұлтшылдық, намысшылдық қарасы ұшып,
Есі-дерті болған онда шен мен шекпен.
Жол-жоба түзулікке тоқтай қалып,
Кім бір аяқ ас берсе, сол әкеткен.
Партия, жалақорлық, бақ күндестік,
Күннен-күнге күшейіп орын тепкен.
Көбейген терін сатпай телміргендер,
Жан аз боп еңбегімен егін еккен.
Мас болып партияға қызып алған,
Далалық табиғатын бұзып алған.
Не дала, не қаланың қалпында жоқ,
Орталыққа сандалбай болған, қалған.
«Маса» тұсы елдіғін қазақ жойған,
Ұмытқан, елдік деген сөзді қойған.
Мал секілді үрку мен қорқу болған,
Кезінде жат пышағы жанын сойған.
Бәрі де бақырайып кезек күткен,
Артық болмай соғымға сойған қойдан.
Бір-бірін мұқатуға жатқа шапқан,
Кейбірі өсек айтып тамақ тапқан.
Жеріне, елдігіне әм дініне,
Құрылған талай тұзақ, талай қақпан.
Ақылмен ала қойды көбейтуге,
Қойшы боп аю менен қасқыр баққан...
Бостандық дариясы былтыр тасып,
Жұрт кетті ағынға еріп араласып.
Сондай-сондай дәуірді кешіргенін,
Қазаққа әдебиеті берді ашып.

Сүйемін қазағымның әдеттерін:
Жасы үлкенді сыйлайтын әдептерін.
Қалаңдай моды қуып, кербезденбей,
ПІаруа құрып, сыйлайтын қатын ерін.
Қалаңдай еш нәрсесі сатулы емес,
Кәріпке, жолаушыға тамақ тегін.
Ұл мен қыз сыйлап тұрар ата-анасын;
Солардың билігіне беріп басын;
Қалаңдай: «Мен тудыр деп айтқаным жоқ,-
Демейді: - өзім үшін өмір жасым!»
Қалаңдай нөмірлерде дүние шашып,
Ісіп, қызып аяқты шалыс басып;
Жүз кедейдің 10 жылда таппайтынын,
Бір түнде ұстап, бұзықпен құшақтасып.
Жүру жоқ сары даламның әдетінде,
Болу жоқ күнде айырылып, күнде ғашық.
Қыз кезінде бұлғақтар баламын деп,
Онан өтсе, ойлайды анамын деп.
Қанағатшыл, қалаңдай тынышты алмас,
Күнде бір моды киім аламын деп.
Көңілі шаруасы мен баласында,
Бүлінбес ер затына жағамын деп:
Қалаңдай күнде сүйгіш көшпелі емес.
Өлгенше ерден ләззат табамын деп.
Бүлінбес, кімнің ерні қызыл болса,
Баласын тастап, соған барамын деп.
Сөзі шын: «Мен сенікі» десе, ұмытпас,
Көзі шын: «Бір қараса, еш бұрылтпас;
Күлгенін, назданғанын сатулы қып,
Құр масыл қуыршақ боп ерін құртпас.
Қалаңның назданысы, қылмыңдасы,
Бәрі фальшы, ешкімнің ішін жылытпас.
Бет, қасын бояп алып бояуменен,
Қалаңдай дала қызы ақша жұтпас.
«Сол бояған бетімнен сүйе қой» деп,
Жырлап, билеп еркекті алдап ұтпас.
Даламның еш нәрсесі жасама емес,
Ешкім оны бояма және демес.
Бәрі шын, бәрі таза, жаралғанша,
Фалынылықпен ешкімнің жанын жемес.
Даламда бар ұят, құдай деген,
Қалаңдай нанысы жоқ, жолсыз емес.
«Әділдердің көтеретін сыйлары бар,
Жауыздарға бір жаза бар» деп сенем.
Қалаңдай «Жүгенсіз» деп адам мақұлық,
«Закон» демес әлсізді күшті жеген».
Қалаңдай «нәпсі жаудың тілегенін»,
Орындауды еш уақыт бақыт демен.
Қалаңдай жек көрмейді жарлы байды,
Тұрмыс екеуіне бірдей жайлы.
Қалаңдай он кісінің бай болуы,
Он мыңына сор болып табылмайды.
Жүз кісі ғалым болып шығу үшін,
Жүз мың кісі сорлайтын білем жайды.
Байлығын қалаңдағы капиталдай,
Нашарды қолдана алмас басыбайлы.

Жайлауға май ішінде көшіп барып,
Биені көк шалғынға байлап салып.
Кеңеске амандыққа сапырылысып,
Олай-бұлай серуендеп жүрген халық.
Кең дала, шаңсыз ауа, таза қоныс,
Бәрі тоқ, бәрі де шат, жүзі жарық.
Қыбырлар дала жаққа көзін салсаң,
Төрт түліктен жүрместей аяқ алып.
Әр үйде күрп-күрп піскен қара саба,
Дәл түсте тұрғаннан соң ұйқы қанып.
Бір-бірін іле сөйлеп үйдегілер,
Қымыз қолда күліскен қарқ-қарқ.
Бал татыған бағыланның етін шайнар,
Қымызға алғаннан соң әбден қанып:
Көйлекшең ақбоз үйдің арт жағында,
Бай жүрер маң-маң басып маңғазданып.
Малдары күншуақта, көк шалғында,
Ажарланған, тойынған қыдыр дарып.
Әр үйде жайған өре, қайнатқан құрт,
Бай, кедей, қатын-қалаш тегіс қарық.
Қиғаш қас, бидай өңді сұлулар да,
Әр жерден көрініс берер жұрқ-жарқ.
Ақ сәуле әзілдескен құрбысына,
Бұралып жауап айтар бек назданып.
Ән салып бозбалалар гуілдесер,
Жанында қара шақша қағып-қағып.
Кеш мезгіл жылқы жияр текектетіп,
Жылқышы, қойшылар да әнге салып.
Алтыбақан жібіндей ай жарықта,
Сұлулар ән шырқаған іші жанып.
Өткенді, кеткенді айтып ақсақалдар,
Кеңеске тыңдаушылар бәрі жарып;
Иірген қой, суарған жылқыменен,
Кететін кешкі мезгіл жер шаңданып.
Мың «Париж», жүз «Мәскеудің» керегі жоқ,
Басымда тұрар болса осы қалып.
Даламның кеңшілігін, бейқамдығын,
Жаным іздеп, жүрегім сүйеді анық.
Май туа көкорайға қонған елім,
Ақ орда, қара саба, сыртта желім.
Төрт түлік еркіменен тыраңдайтын,
Қойыны кең, көз жетпейтін сары белім.
Ақ ауыл, ауыр қотан, ақтылы қой,
Іздеген салтанатым осы менің.
Кермеде қара жорға күміс тұрман,
Пароход, поезыңа бермен сенің.
Қонақ үй күндіз-түні бірдей келіп,
Күтіліп, кетіп жатқан меймандарым.
Қыран құс, жүйрік тазы босағамда,
Көңілдің тарқатуға әр кірбеңін.
Ақ сәуле күлімдетіп, қарсы қарап,
Назданып тізесіне сүйенгенім.
Солайша төсім қыстау, төбем жайлау,
Қалаңнан керегі жоқ дәнеңенің.
Тыртиған тар киімнің керегі жоқ,
Далам кең, кеңі жақсы етек, жеңнің.
Жасаған боялумен қолдан пішін,
Шыбжықай қалаңдағы әйел құрысын.
Отты жүрек, оларда уәде жоқ,
Қаншама бояғанмен сыртқы түсін.
Даладағы фальшысыз самородтың,
Олармен ауыстырман бір күлісін.
Керегі аз қалаңдағы ғылымдардың,
Момынды жеуге ұстаған ғылым күшін.
Ақ көйлек дала адамы аңқылдаған,
Жүрегінен мейірімі сарқылмаған.
Бас алғыштың түріндей түсі суық,
Төреңнің керегі жоқ жарқылдаған.
Өзімнің жуан қоныш биім жақсы,
Қалай отырып тұрсам да парық қылмаған.
Керегі аз қалаңдағы шөп тамақтың,
Үстелдің, шанышқының, көп табақтың.
Қол басындай ет жейді, шөп сорпа ішіп,
Қалаңның қандай жерін мақтамақпын.
Бұл қала неғып жүрер аштан өлмей,
Сар қымыз, сар қазының жүзін көрмей.
Қысы-жазы жер үйден бір шықпайды,
Әдейі қазып алып кірген көрдей.
Күндіз-түн тар көшенің шаңын жұтып,
Тақтай тесіп шалбардың көті жыртық.
Қалаңның сасығында кім жүреді,
Ұжмақтай кең даланы бір ұмытып.
Даламның қыз ұзатар, қыз ойнағы,
Сауығы, салтанаты ас-тойдағы.
Құдай түсер, бата оқыр, шілдехана,
Қыз, бозбала жиылған маңайдағы.
Сағынтып, көңілімді тартар солар,
Қалаңда жүре алмаймын, жаным тоңар.
Жасама қалаңдағы ойын-күлкі,
Қандай азық алмақшы жүрек сонан.