Курстық жұмыс: Экономика | Экономикалық өсудің математикалық модельдері

Мазмұны

Кіріспе............................................................................................................ 5-9
І. Макроэкономикалық модельдерді талдау.
1.1. Макроэкономикалық модельдердің мәні, түсінігі, түрлері... 9-12
1.2. АD – AS, IS – LM модельдерінің өзара байланысы................ 13-19
1.3. Филлипс қисығы, Лаффер қисығы, Кейнс кресі................... 19-26
ІІ. Экономикалық өсудің математикалық модельдері.
2.1. Қазақстан Республикасының экономикалық өсу моделі...... 27-31
2.2. ҚР – ның макроэкономикалық көрсеткіштері.............................32-38
2.3. Экономикалық проблемаларды эконометриялық модельлеу арқылы шешу................................... 39-45
Қорытынды.................................................................................................. 46-51
Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................... 52-53
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өркениетті нарықтық экономика құруға бет алды. Осы тұстағы Қазақстан Республикасының өз ерекшелігі, бір жағынан, ол дамыған елдерге тән белгілер ие (халқының жалпы сауаттылығы, ғылыми мекемелерінің кең жүйесі және өндіргіш күштерге сай зерттеулері), екінші жағынан дамушы елдерге тән белгілердің (экономиканың шикізат бағытында дамуы, көптеген аймақтардың экологиялық ластануы, экономиканың нақты секторына инвестицияның көп мөлшерде қажеттілігі, артта қалған инфрақұрылым) болуында еді. Қазақстан табиғи байлықтарының мол қорымен, ТМД елдерінің арасынлда халық санынаң төмен тығыздығымен сипатталады.
КСРО – ның әкімшілік - әміршілдік жүйесінен нарықтық экономикаға көшу реформаларын жүргізу ол Кеңес Одағын түбегейлі ыдыратып, оның орнына бірнеше жеке дара мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Өткен ғасырдың 90 – шы жылдарында Одақ ыдырағаннан кейін оның құрамдас мемлекеттері көптеген қиындықтарға кездесті және де дағдарыстан шығуда жеке дара принциптік сипатқа ие болды. Соның ішіндегі Қазақстан да экономикалық қайшылықтар салдарынан көптеген проблемаларға кезікті, яғни, өнеркәсіптің құлдырауы, халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі, экологияның шектен тыс ластануы, әлеуметтік инфрақұрылымның күйзелісі, демографиялық жағдайдың нашарлауы, қаржы дағдарысы және т.б.
Қазіргі кезде макроэкономикалық тұрақтылық орнығып, қалыпты даму үрдісіне ие болып отыр. Бірақта қалыпты дами отырып келешекте дамыған елдердің қатарына қосылу мақсатында көптеген проблемалар баршылық. Олар: нарықтық экономиканың қолайлы дамуы үшін еліміздің тікелей әлемдік нарыққа шығатын мұхитпен шектеспеуі, ішкі нарық көлемінің шағындығы, сауда қарым қатынасындағы транспорттық шығынның көптігі, географиялық жағынан мемлекеттің қатаң климаттық белдеуге орналасуы, таза нарықтық заңдарыдң жетілмеуі, елдегі көлеңкелі экономика мен коррупцияның белең алуы және т.б.
Бірақта елде халықтың тұрмыс жағдайын көтеріп, елдің қарқынды дамуына негіз болатын байлығының мол қоры мен дағдарыстан шығып жаңа жетіліп келе жатқан ел ретінде экономика жағынан пайдаланылмаған мүмкіндіктерінің көптігі. Егер қай мемлекет болмасын терең дағдарыс жағдайына түсіп кейін оңтайлы түрде дағдарысты тұрақтандырса, онда ол мемлекет дамудың қарқынды импульсіне ие болады. Сол сияқты 90 – шы жылдары нарықтық экономикаға бет бұрған Қазақстан экономикалық дағдарыс кезінде нарықтық жүйеге тән емес кәсіпорындар жабылып және әлсіз немесе болашағы жоқ кәсіпорындар бәсекеге шыдамай банкротқа ұшырады, ал олардың орнына жаңа заман талабына жауап беретін кәсіпорындарды құруға мүмкіндік туды. Сондықтан да қазір терең дағдарыстан шыққан ел ретінде еліміз макроэконмикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, экономиканың дамуы қарқын алып келеді.
Қазіргі кездегі негізгі мақсат жаңа инновациялық кәсіпорындардың жетіліп дамуына жағдай жасайтын нарықтық механизмдерді барынша дамытып, экономиканың шикізат өндіру бағытынан қосылған құны жоғары, сапалы дайын өнім өндіруге бет бұрды. Ал, шикізаттық емес салалардың қарқынды дамуы үшін әрине үлкен реформалар керек, яғни, өңдеуші саланың дамуына жағдай жасау үшін салықты төмендету, ыңғайлы инвестициялық климат қалыптастыру, модернизациялық процесті жеделдету, еңбек нарығын тиімді пайдалану және тағы басқа шаралар қарастыру керек.
Жалпы экономикалық өсім негізінен шикізат өндіру мен қызмет көрсету саласының өсу нәтижесінен болып отыр. Экономиканың өнімділік деңгейі мен ғылыми – техникалық прогресті көтеретін қосылған құны жоғары өнімдерді шығаратын өнеркәсіп саласы қысқаруда немесе өте әлсіз дамуда.
Егерде осыларды ескере отырып, жалпы елімізді жер асты пайдалы қазба байлықтарынсыз қарастырсақ, онда 90 жылдардағы дағдарыс әлі де жалғасын табуы мүмкін еді және халықтың табыс деңгейі қазіргі кезге қарағанда бірнеше есе төмен болуы мүмкін болатын.
Шикізат байлықтары өткен ғасырдың 90 – жылдары елдің дағдарыстан шығуына көп септігін тигізеді және болашақта да сондай дағдарыс болған жағдайда елдің толықтай депрессиясынан сақтандыру функциясын атқарады, яғни жер астындағы шикізат қорларын игеру арқылы халық жұмыспен қамтылса, ал бюджет шикізат нарығынан түскен пайданың арқасында толықтырылуы мүмкін. Сондықтан осы айтылғандарға сәйкес қазба байлықтарын қазіргі кездегідей ысырапқа салмай, оны келешекте отандық өндірістің дамуына пайдалану керек.
Қазақстан стратегиялық маңызы бар табиғи ресурстарына бай елдердің қатарына жатады. Сол табиғи ресурстарды тиімді пайдалану еліміздің қарқынды дамуының бір мақсаты болып табылады. Бірақ экономикамыз бұрынғысынша шикізат нарығына байлануда. Олар: жер асты қазба байлықтарының тиянақсыз пайдаланудың әсерінен қалдықтардың жинақталуы; табиғатқа әкелер экологиялық салдарлары; сейсмикалық қауіптіліктің артуы; экономикамыздың шикізатқа тәуелділігінің одан әрі артуы; жер асты пайдалы қазбаларын игеруді арттырудың салдарынан өңдеуші өнеркәсіп дамуының тежелуі және т.б.
Қоғам дамуының сапалық түрде жақсартудың бір мақсаты осы жер асты байлықтарын мейлінше кері жақтарын азайтып, тиімділігін арттыра түсудің мәселенің бірі.
Соңғы жылдары экономикамымыздың дамуы қарқынды болғанымен, оның шикізат саласына, әсіресе, мұнай мен газ өндіруге байлануы экономикамымыздың әлсіздігін білдіреді. Сондықтан, экспорттың негізгі бөлігі сапалық тұрғыдан жоғары бағаланатын дайын атура шығармай экономикамымыздың тұрақты негізі қаланды деп айта алмайыз.
Әлемдік нарыққа шикізат ресурстарын кең көлемде шығаратын Қазақстан экономикасы соңғы жылдары шикізат бағасының көтерілуіне байланысты үдемелі жылдамдықпен дамуы қажет болып көрінуі мүмкін. Өкініщке орай, ол шикізат өндіру саласында ғана табысты ұлғайтып, дайын атуар өндіру мен сапалық тұрғыдан арттыруға кері әсерін тигізіп отыр.
Салықты төмендетіп, сыртқы нарықпен еркін қарым – қатынас жасауды дамыту ол отандық тауарлардың әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеттілігін арттырудың ең маңызды жолы. Себебі, протекциянистік саясат неғұрлым әлсіз болып, импорттық тауарлар ішкі нарыққа еркін ағылса, онда қлттық валюта бағамы төмендеп, отандық тауарлардың әлемдік нарықта тиімді бағаға сатылудың икемді жағдайы қалыптасады. Егерде протекционистік саясатты қатаң ұстап, импорттық тауарларды шектей түссе, онда қазіргі кездегі шикізат бағамының көтерілу салдарынан ішкі нарыққа ағылып жатқан валюталар қозғалысы шектеліп, ұлттық валюта шетелдік валюталарға қатысты бағамы көтеріле түспек және соның әсерінен отандық тауарларды әлемдік нарықта сатудың тиімділігі төмендейді немесе бәсекелік қабілетін жоғалтады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей жалпы жаңа индустриалды елдер (ЖИЕ) қазіргі деңгейіне шикізат ревурстары арқылы емес, жетекші саласы болып табылатын өңдеуші өнеркәсіп шаруашылығын дамыту нәтижесіне жетті. Жаңа индустриалды елдерде өнеркәсіп өндірісінде ғылымды көп қажет қажет ететін өнім шығаруды ұлғайтуға бағытталаған құрылымдық өзгеріс процесі жүруде.
Қазақстанға қазба байлықтарын кең көлемде өндіруші ел ретінде экологиялық проблемаларды шешуге ерекше көңіл бөлуді қажет етеді, сонымен қатар табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды басқару мен оны халықтың игілігі ретінде пайдалану тапсырмасы тұр. Мұнай өндіру саласындағы кәсіпорындардың басым көпшілігі шетелдік капитал еншісінде екендігін ұмытпаған абзал. Мәселен, 2004 жылы 59,2 млн.т мұнай мен газ өндірілді, соның тек 8,9 млн.т немесе 14 пайызы ғана ұлттық “Қазмұнайгаз” компаниясына тиесілі болды. Басқаша айтқанда, экспорттық түсімнің қайтарылмай қалу қаупінің алғышарттары зор.
Үкімет соңғы кездері мұнайға әлемдік бағаның көтерілуіне байланысты экспорттан түсетін табысты тиімсіз пайдалануға жол беруде. Ол экономикамыздың әлсіздігін және үкіметтміздің кәсіби деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Қазақстан экономикасының тағы бір осал тұсы – ішкі инвестициялардың көзі болып табылатын жиынтық жинақтау нормасының әлі де болмаса төмендігінде. КЕйбір деректерге қарағанда, огың мөлшері 2004 ж. 8% - дан аспады, ал экономикамыз үшін 25% - ға жеткені қажет. Сондықтан қорланған ұлттық капитал көлемі келешегі үлкен ірі коммерциялық жобаларды игеруге шамасы жетпейді. ИНвестициялық “гэп” ұғымының мәні осында.
Қазақстан, 2000ж. Еуропаның бірқатар елдерінің қолдауымен нарықтық қатынастарының дамуы тұрғысынан буыны бекімеген ел болып табылады. Экономиканы диверсификацияламасақ, нарықтық шаруашылығы озық дамыған елдердің қатарына қосыла алмаймыз.
І. Макроэкономикалық модельдерді талдау
1.1. Макроэкономикалық модельдердің мәні, түсінігі, түрлері.
Макроэкономика экономиканы жалпы бірыңғай қарастырады, оның тұлғалары үкімет, кәсіподақ, орталық банктер, өнірушілер және тұтынушылар жалпы тұлға ретінде мемлекет көлемінде қарас - тырылады. Егер микроэкономика жеке тауарлардың көлемі мен бағасын қараса, онда макроэкономика агрегатталған, жинақталған өлшемдермен қарастырады.
Бір фирманың әрекетін сипаттайтын басты микроэкономика -лық көрсеткіштер: пайда, шығындар. Халық шаруашылығын жалпы сипаттайтын басты макроэкономикалық көрсеткіштер: ұлттық байлық, жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс, баға деңгейі, процент ставка - сының орташа деңгейі және жұмыспен қамту.
Макроэкономикада ашылған заңдар үкіметтің экономикалық саясатын жасауға негіз болып табылады.
Экономикалық ілімді макро және микроэкономика деп ХХ ғасырдың 30 – шы жылдары Д.М. Кейнстің ғылыми зерттеулерінің әсерімен дайындалды. Өткен барлық көрнекті экономистер: меркан -телистер, физиократтар, классикалық саяси экономияның өкілдері – ұлттық өндірістің көлемі, жұмыспен қамту деңгейі, инфляция және басқалар сияқты макроэкономикалық мәселелерге көңіл қойған. Бірақ олардың әрқайсысы осы мәселелерді бір макроэкономикалық моделге біріктіруге дайын емес болды.
Кейнстің еңбегі, оның ілімі жалпы бірыңғай ретінде эконо -миканы мемлекеттік реттеу белсенділігінің қажеттілігін негіздеді және макроталдаудың дәстүрлі әдісі модельдерді құрастыру болып табылады.
Модель - бұл басты факторларды есепке алатын және бірінші реттіктермен босатылған оңайтылған теориялық схема.
Модельде екі топ элементтері бар: анықтау керектілері, яғни белгісіз өлшемдер немесе “эндогендер” және берілгендер, яғни белгілі өлшемдер немесе “экзогендер”.
Модельді құру жүйесі модельдің белгісіз және белгілі өлшем -дерін байланыстыратын қызметті анықтауды білдіреді.
Модельдер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді аз уақытқа белгіленеді, көбінесе бір жылға. Ұзақ мерзім үшін неғұрлым ұзақ уақыт кезеңі беріледі.
Сонымен, макроэкономикалық модель дегеніміз - әр түрлі эко -номикалық құбылыстар мен үрдіс арасында пайда болатын функ -ционалдық байланыстарды айқындау мақсатында құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген модель күнделікті өмірдің оңай -латылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүр -гізуде нақты өмірдің барлық жауаптарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан да бірде – бір макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол нақты уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана дұрыс жауапты бермейді. Бірақ осындай жалпылама модельдердің арқасында экономикаға әсер ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айны -малылардың көлемі анықталады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, “сырттан” ендірі - леді, яғни түсіндірілмей, берілген түрде қабылданатын айнымалы -лар, ал эндогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар модельдің өзінде қалыптасады, яғни экономикалық принциптер арқылы түсінді -рілетін айнымалылар. Басқа сөзбен айтқанда, экзогенді айнымалылар -дың мәні модель құрылмай тұрып беріледі, ал эндогенді айнымалы -лар модельдің ішіндегі есептеулердің нәтижесінде қалыптасады. Негізгі мақсатымыз эндогенді айнымалылардың өзгерісін экзогенді айнымалылар арқылы түсіндіру болып табылады.
Модельдің көмегімен қамтамасыз етілетін экономикалық мәсе -лелерді шешудегі жан – жақтылық мароэкономикалық саясаттың икемділігін және баламалылығын арттырады. Макроэкономикалық модельдерді пайдалану Үкімет пен Ұлттық банк экономикадағы циклдік толқуларды реттеуде жүргізетін бюджет – салық, ақша – несие саясаттарының құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Шеңберлі ағым үлгісі, AD – AS, Кейнс кресі, IS – LM, Филипс пен Лаффер қисығы, Солоу моделі сияқты жалпылама макроэконо -микалық модельдер макроэкономикалық талдау жүргізудің негізгі құралдары болып табылады. Бұл модельдер қандайда бір ғана ұлттық экономикаға тән емес. Кез келген модель экономиканың динамикасын және оның көрсеткіштерін танып – білудегі пайдалылы -ғымен бағалануы тиіс. Бағалаудың объективтік қиындығы мынада болып табылады: а) алға қойған мақсаттарға жетуге байланысты модель құрарда оны жеткілікті алғышарттармен қамтамасыз ету; ә) макроэкономикалық саясат үшін қате шешімдерді болдырмау. Модель жеткілікті дәрежеде нақты өмірді көрсетуі мүмкін, бірақ бұл жағдайда ол өте күрделіленіп кетуі де ықтимал. Ал өз кезегінде үлгінің қарапайымдылығы оны экономикалық зерттеулерге пайдала -нуға байланысты басты талап немесе шарт болып табылады. Модельдің шамадан тыс жеңілдетілуі модельде біраз маңызды факторлардың ескерілмеуіне әкеліп соғады, ал оның нәтижесінде қабылданған шешімдер қате болып шығу ықтималдылығы артады. Сондықтан кез келген модельді құрудағы басты қиыншылық нақты мәселе бойынша макроэкономикалық талдау жүргізуге қажетті факторлар шеңберін анықтау.
Сонымен бірге, статистикалық және динамикалық модельдерді айырады. Статистикалық бір жағдайдан екіншіге ауысуды қарастыр -майды. Оны қатып қалған фотосуреттің бейнеленуімен салыстыруға болады. Динамикалық модель оған қарағанда күрделірек, айталық, ұлттық табыс бір жағдайдан екінші жағдайға өткен қозғалыста қарастырылады.
Макромодельдер де микрошешімдер негізінде құрылады. Мысалы, жалпы инвестициялардың макромоделін қадағалай отырып, макроэкономистер үй шаруашылығы инвестиция жөнінде қабылдай -тын шешімдерді де ескереді. Барлық сұрақтарға жауап беретін бірыңғай модель болмайды. Сондықтан макроэкономистер әрқайсысы белгілі мәселелерді шешетін көптеген модельдерді қолданады.
Макромодельді құрып жатқан кезде экономика тепе – теңдікте тұратындай, барлық құрамалар арасындағы байланысты табу керек.
Жалпы экономикалық тепе – теңдік - ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе – теңдігі қамтамасыз етілгенде және экономикалық агенттердің ешқайсысы өздерінің сату немесе сатып алу көлемін өзгертуге қызықпағандай жағдайды айтады.
Нақты өмірде тепе – теңдік ерекшелік, сирек жететін, тез өтетін құбылыс болып табылады. Экономиканың қалыпты жағдайы жеке нарықтарда жалпы тепе – теңдік жағдайдан ауытқу мүмкін -дігін жорамалдайды. Әйтсе де тепе – теңдік талдау кең қолданы -лады, себебі тепе – теңдікке жетуге барлық экономикалық агенттер қызығады.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі тепе – теңдік барлық тауарлар сатылған, барлық өндіріс құралдары және тұтыну заттары қайтарыл -ған жағдайда ғана мүмкін. Бұл жағдай белгілі халық шаруашылық пропорцияларды сақтауды болжайды.
Бірінші рет осындай қорытындыға келген макроэкономикалық талдаудың негізін салушы болып саналатын физиократ Франсуа Кенэ. Кейін қоғамдық ұдайы өндіріс деңгейіндегі тепе – теңдік мәселесімен айналысқан К. Маркс болды. Оның айтуы бойынша, ұдайы өндіріс материалдық игіліктерді, өндірістік қатынастарды және жұмыс күшін жаңартудың бірыңғай процесі болып табылады. Ол тепе – теңдікке жетуге болады, егер қоғамдық өнімнің барлық құн және табиғи формада қайтарылса деп есептеді.
Қазіргі батыстық экономикалық әдебиеттерде қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігі экономикалық тұлғалары үй шаруашылығы, фирмалар, үкімет (мемлекет) болып табылатын экономикалық айналым моделін қарастырады.
Барлық тұлғалар арасындағы байланыс ақшалай формада схемада олар пунктермен көрсетілген, сонымен бірге табиғи заттай (түзу сызықпен) жүргізіледі.
Бастапқы және соңғы орын үй шаруашылығы болып табылады. Ресурстар нарығы арқылы олар фирмаларға жер, еңбек, капитал, өздерінің кәсіпкерлік қабілеттіктерін береді. Мысалы, өнім нарығы арқылы кәсіпорыннан олар тауар және қызметтер алады......