Курстық жұмыс: Экономика | Макроэкономикалық модельдерді талдау

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3
І. Макроэкономикалық модельдерді талдау.
1.1. Макроэкономикалық модельдердің мәні, түсінігі, түрлері..............4
1.2. АD – AS, IS – LM модельдерінің өзара байланысы...........................7
1.3. Филлипс қисығы, Лаффер қисығы, Кейнс кресі...........................13
ІІ. Экономикалық өсудің математикалық модельдері.
2.1. Қазақстан Республикасының экономикалық өсу моделі................18
2.2. ҚР – ның макроэкономикалық көрсеткіштері......................................20
2.3. Экономикалық проблемаларды эконометриялық модельлеу арқылы шешу........................26
Қорытынды..........................................................................................................31
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................32
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өркениетті нарықтық экономика құруға бет алды. Осы тұстағы Қазақстан Республикасының өз ерекшелігі, бір жағынан, ол дамыған елдерге тән белгілер ие (халқының жалпы сауаттылығы, ғылыми мекемелерінің кең жүйесі және өндіргіш күштерге сай зерттеулері), екінші жағынан дамушы елдерге тән белгілердің (экономиканың шикізат бағытында дамуы, көптеген аймақтардың экологиялық ластануы, экономиканың нақты секторына инвестицияның көп мөлшерде қажеттілігі, артта қалған инфрақұрылым) болуында еді. Қазақстан табиғи байлықтарының мол қорымен, ТМД елдерінің арасынлда халық санынаң төмен тығыздығымен сипатталады.
КСРО – ның әкімшілік - әміршілдік жүйесінен нарықтық экономикаға көшу реформаларын жүргізу ол Кеңес Одағын түбегейлі ыдыратып, оның орнына бірнеше жеке дара мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Өткен ғасырдың 90 – шы жылдарында Одақ ыдырағаннан кейін оның құрамдас мемлекеттері көптеген қиындықтарға кездесті және де дағдарыстан шығуда жеке дара принциптік сипатқа ие болды. Соның ішіндегі Қазақстан да экономикалық қайшылықтар салдарынан көптеген проблемаларға кезікті, яғни, өнеркәсіптің құлдырауы, халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі, экологияның шектен тыс ластануы, әлеуметтік инфрақұрылымның күйзелісі, демографиялық жағдайдың нашарлауы, қаржы дағдарысы және т.б.
Қазіргі кезде макроэкономикалық тұрақтылық орнығып, қалыпты даму үрдісіне ие болып отыр. Бірақта қалыпты дами отырып келешекте дамыған елдердің қатарына қосылу мақсатында көптеген проблемалар баршылық. Олар: нарықтық экономиканың қолайлы дамуы үшін еліміздің тікелей әлемдік нарыққа шығатын мұхитпен шектеспеуі, ішкі нарық көлемінің шағындығы, сауда қарым қатынасындағы транспорттық шығынның көптігі, географиялық жағынан мемлекеттің қатаң климаттық белдеуге орналасуы, таза нарықтық заңдарыдң жетілмеуі, елдегі көлеңкелі экономика мен коррупцияның белең алуы және т.б.
Бірақта елде халықтың тұрмыс жағдайын көтеріп, елдің қарқынды дамуына негіз болатын байлығының мол қоры мен дағдарыстан шығып жаңа жетіліп келе жатқан ел ретінде экономика жағынан пайдаланылмаған мүмкіндіктерінің көптігі. Егер қай мемлекет болмасын терең дағдарыс жағдайына түсіп кейін оңтайлы түрде дағдарысты тұрақтандырса, онда ол мемлекет дамудың қарқынды импульсіне ие болады.
І. Макроэкономикалық модельдерді талдау
1.1. Макроэкономикалық модельдердің мәні, түсінігі, түрлері.
Макроэкономика экономиканы жалпы бірыңғай қарастырады, оның тұлғалары үкімет, кәсіподақ, орталық банктер, өнірушілер және тұтынушылар жалпы тұлға ретінде мемлекет көлемінде қарас - тырылады. Егер микроэкономика жеке тауарлардың көлемі мен бағасын қараса, онда макроэкономика агрегатталған, жинақталған өлшемдермен қарастырады.
Бір фирманың әрекетін сипаттайтын басты микроэкономика -лық көрсеткіштер: пайда, шығындар. Халық шаруашылығын жалпы сипаттайтын басты макроэкономикалық көрсеткіштер: ұлттық байлық, жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс, баға деңгейі, процент ставка - сының орташа деңгейі және жұмыспен қамту.
Макроэкономикада ашылған заңдар үкіметтің экономикалық саясатын жасауға негіз болып табылады.
Экономикалық ілімді макро және микроэкономика деп ХХ ғасырдың 30 – шы жылдары Д.М. Кейнстің ғылыми зерттеулерінің әсерімен дайындалды. Өткен барлық көрнекті экономистер: меркан -телистер, физиократтар, классикалық саяси экономияның өкілдері – ұлттық өндірістің көлемі, жұмыспен қамту деңгейі, инфляция және басқалар сияқты макроэкономикалық мәселелерге көңіл қойған. Бірақ олардың әрқайсысы осы мәселелерді бір макроэкономикалық моделге біріктіруге дайын емес болды.
Кейнстің еңбегі, оның ілімі жалпы бірыңғай ретінде эконо -миканы мемлекеттік реттеу белсенділігінің қажеттілігін негіздеді және макроталдаудың дәстүрлі әдісі модельдерді құрастыру болып табылады.
Модель - бұл басты факторларды есепке алатын және бірінші реттіктермен босатылған оңайтылған теориялық схема.
Модельде екі топ элементтері бар: анықтау керектілері, яғни белгісіз өлшемдер немесе “эндогендер” және берілгендер, яғни белгілі өлшемдер немесе “экзогендер”.
Модельді құру жүйесі модельдің белгісіз және белгілі өлшем -
дерін байланыстыратын қызметті анықтауды білдіреді.
Модельдер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді аз уақытқа белгіленеді, көбінесе бір жылға. Ұзақ мерзім үшін неғұрлым ұзақ уақыт кезеңі беріледі.
Сонымен, макроэкономикалық модель дегеніміз - әр түрлі эко -номикалық құбылыстар мен үрдіс арасында пайда болатын функ -ционалдық байланыстарды айқындау мақсатында құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген модель күнделікті өмірдің оңай -латылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүр -гізуде нақты өмірдің барлық жауаптарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан да бірде – бір макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол нақты уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана дұрыс жауапты бермейді. Бірақ осындай жалпылама модельдердің арқасында экономикаға әсер ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айны -малылардың көлемі анықталады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, “сырттан” ендірі - леді, яғни түсіндірілмей, берілген түрде қабылданатын айнымалы -лар, ал эндогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар модельдің өзінде қалыптасады, яғни экономикалық принциптер арқылы түсінді -рілетін айнымалылар. Басқа сөзбен айтқанда, экзогенді айнымалылар -дың мәні модель құрылмай тұрып беріледі, ал эндогенді айнымалы -лар модельдің ішіндегі есептеулердің нәтижесінде қалыптасады. Негізгі мақсатымыз эндогенді айнымалылардың өзгерісін экзогенді айнымалылар арқылы түсіндіру болып табылады.
Модельдің көмегімен қамтамасыз етілетін экономикалық мәсе -лелерді шешудегі жан – жақтылық мароэкономикалық саясаттың икемділігін және баламалылығын арттырады. Макроэкономикалық модельдерді пайдалану Үкімет пен Ұлттық банк экономикадағы циклдік толқуларды реттеуде жүргізетін бюджет – салық, ақша – несие саясаттарының құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Шеңберлі ағым үлгісі, AD – AS, Кейнс кресі, IS – LM, Филипс пен Лаффер қисығы, Солоу моделі сияқты жалпылама макроэконо -микалық модельдер макроэкономикалық талдау жүргізудің негізгі құралдары болып табылады. Бұл модельдер қандайда бір ғана ұлттық экономикаға тән емес. Кез келген модель экономиканың динамикасын және оның көрсеткіштерін танып – білудегі пайдалылы -ғымен бағалануы тиіс. Бағалаудың объективтік қиындығы мынада болып табылады: а) алға қойған мақсаттарға жетуге байланысты модель құрарда оны жеткілікті алғышарттармен қамтамасыз ету; ә) макроэкономикалық саясат үшін қате шешімдерді болдырмау. Модель жеткілікті дәрежеде нақты өмірді көрсетуі мүмкін, бірақ бұл жағдайда ол өте күрделіленіп кетуі де ықтимал. Ал өз кезегінде үлгінің қарапайымдылығы оны экономикалық зерттеулерге пайдала -нуға байланысты басты талап немесе шарт болып табылады. Модельдің шамадан тыс жеңілдетілуі модельде біраз маңызды факторлардың ескерілмеуіне әкеліп соғады, ал оның нәтижесінде қабылданған шешімдер қате болып шығу ықтималдылығы артады. Сондықтан кез келген модельді құрудағы басты қиыншылық нақты мәселе бойынша макроэкономикалық талдау жүргізуге қажетті факторлар шеңберін анықтау.
Сонымен бірге, статистикалық және динамикалық модельдерді айырады. Статистикалық бір жағдайдан екіншіге ауысуды қарастыр -майды. Оны қатып қалған фотосуреттің бейнеленуімен салыстыруға болады. Динамикалық модель оған қарағанда күрделірек, айталық, ұлттық табыс бір жағдайдан екінші жағдайға өткен қозғалыста қарастырылады.
Макромодельдер де микрошешімдер негізінде құрылады. Мысалы, жалпы инвестициялардың макромоделін қадағалай отырып, макроэкономистер үй шаруашылығы инвестиция жөнінде қабылдай -тын шешімдерді де ескереді. Барлық сұрақтарға жауап беретін бірыңғай модель болмайды. Сондықтан макроэкономистер әрқайсысы белгілі мәселелерді шешетін көптеген модельдерді қолданады.
Макромодельді құрып жатқан кезде экономика тепе – теңдікте тұратындай, барлық құрамалар арасындағы байланысты табу керек.
Жалпы экономикалық тепе – теңдік - ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе – теңдігі қамтамасыз етілгенде және экономикалық агенттердің ешқайсысы өздерінің сату немесе сатып алу көлемін өзгертуге қызықпағандай жағдайды айтады.
Нақты өмірде тепе – теңдік ерекшелік, сирек жететін, тез өтетін құбылыс болып табылады. Экономиканың қалыпты жағдайы жеке нарықтарда жалпы тепе – теңдік жағдайдан ауытқу мүмкін -дігін жорамалдайды. Әйтсе де тепе – теңдік талдау кең қолданы -лады, себебі тепе – теңдікке жетуге барлық экономикалық агенттер қызығады.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі тепе – теңдік барлық тауарлар сатылған, барлық өндіріс құралдары және тұтыну заттары қайтарыл -ған жағдайда ғана мүмкін. Бұл жағдай белгілі халық шаруашылық пропорцияларды сақтауды болжайды.
Бірінші рет осындай қорытындыға келген макроэкономикалық талдаудың негізін салушы болып саналатын физиократ Франсуа Кенэ. Кейін қоғамдық ұдайы өндіріс деңгейіндегі тепе – теңдік мәселесімен айналысқан К. Маркс болды. Оның айтуы бойынша, ұдайы өндіріс материалдық игіліктерді, өндірістік қатынастарды және жұмыс күшін жаңартудың бірыңғай процесі болып табылады. Ол тепе – теңдікке жетуге болады, егер қоғамдық өнімнің барлық құн және табиғи формада қайтарылса деп есептеді.
Қазіргі батыстық экономикалық әдебиеттерде қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігі экономикалық тұлғалары үй шаруашылығы, фирмалар, үкімет (мемлекет) болып табылатын экономикалық айналым моделін қарастырады.
Барлық тұлғалар арасындағы байланыс ақшалай формада схемада олар пунктермен көрсетілген, сонымен бірге табиғи заттай (түзу сызықпен) жүргізіледі.
Бастапқы және соңғы орын үй шаруашылығы болып табылады. Ресурстар нарығы арқылы олар фирмаларға жер, еңбек, капитал, өздерінің кәсіпкерлік қабілеттіктерін береді. Мысалы, өнім нарығы арқылы кәсіпорыннан олар тауар және қызметтер алады.
Сурет – 1. Экономикалық айналым моделі.
Игіліктердің ақшалай формада айналымы кері бағытта жүреді (схемада сағат тілімен көрсетілген). Үй шаруашылығы үкіметке тікелей салық төлейді, ал одан жоғары жалақы және түрлі төлемдер алады.
Фирмалар үкіметке тікелей және жанама салықтар төлейді және мемлекеттен белгіленген жеңілдіктер мен төлемдер алады.
Осы процестің үнемі қайталануы ұлттық экономика шегінде қоғамдық ұдайы өндірісті құрайды.
1.2. AD – AS, IS – LM модельдерінің өзара байланысы
Тауарлар және игіліктер нарығындағы тепе – теңдік жағдайын сипаттаудың екі түрлі әдісі бар. Бірінші – кейде ол макроэкономикада неоклассикалық көзқарас деп аталады – баға нарықты тепе – теңдік жағдайға әкелетін құрал деп жорамалданады. Мұнда «баға» деп тауарлар мен игіліктер деңгейлерінің ақшалай бірлікте көрсетілуі ғана емес, сонымен қатар пайыздық мөлшерлеме, нақты еңбекақы қарастырылады, осындай жағдайда нақты және ақша секторлары бір – біріне ықпалын тигізбейді. Екінші – белгілі бір уақыт аралығында кейбір бағалар өзгертуге бейім емес, мұндай жағдайда тепе – теңдік жұмысбастылық көлемі есебінен және жалпы ішкі өнім көлемінен мүмкін болады. Бұл осы көзқарасты сынаған Дж. Кейнс атымен кейнстік көзқарас деп аталады.
Екінші көзқарасты жақтаушылар пайымдаудың басқа жолын ұсынады. Оларда кейбір баға аз өзгермелі дегенге жол беріледі. Бұл жағдайда тепе – теңдік айырбасталатын көлем – тауарлар мен қызмет көрсету (ЖҰӨ) және жұмысбастылық көлемі есебінен орнайды.
Бұл көзқарастар түбегейлі әр түрлі қорытындыларға әкелуіне қарамастан, олар бір негізін қалаушы үлгіге негізделді. Сонғысын талдаудың екі графикалық құралдарымен синтездеуге болады: тауар нарығы мен ақша нарығының өзара әрекеттесуін көрсететін IS - LM үлгісі, еңбек нарығы және тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіретін және оларды тауар нарығында сататын фирма іс - әрекетін сипаттайтын сұраныс – ұсыныс үлгісімен.
Алдымен кең анықталған тауар нарығын қарастырайық, яғни, тауарларды ғана емес, сонымен қатар қызмет көрсетуді де қамтитын нарықты қарастырайық. Талдаудың бастапқы нүктесі – тұтыну және инвестициялық игіліктерге сұранысты білдіретін үй шаруашылықтары. Бұл бөлімде басты назар қысқа мерзімді кезеңге аударылады.
Жабық экономикада соңғы шығындардың саны ретінде алынатын ЖІӨ жеке тұтынуға, жеке инвестицияға және мемлекеттік сатып алуға бөлуге болады. «Бірінші кезеңде» бұл мынаны білдіреді.
Y1 = C1 + I1 + G1
Нақты пайыздық мөлшерлеменің тұтынуға ықпалы тұрақты оң немесе теріс болмағандықтан, мұнда тек жанама ықпалы қарастырылады: пайыз мөлшерлемесінің өсуі үй шаруашылығының байлығын, соның әсерінен оның тұтынуын да азайтады. Инвестицияны қарапайымдандыру мақсатымен - инвестиция функциясы пайыздық мөлшерлемеден ғана тәуелді деп қарастырылады: нақты пайыздық мөлшерлемені үлкейту капиталдың баламалы құны есебінен инвестиция тартымдылығын азайтады.
Y1 = C1 + I1 + G1 теңдеуi – тауар нарығындағы тепе – теңдіктің шарты. Сол жағы шығарылатын ұсынысты көрсетеді, ал оң жағы - оның сұранысының сипаттамасы болып табылады. Ұсыныс экономиканың өндіргіш күштерімен, яғни капитал қорларымен, жұмысшылардың біліктілігімен және техникалық даму деңгейімен анықталады.
Классикалық экономика теориясы екі негізгі жобаға негізделеді. Біріншіден, ресурстардың толық жұмсалуымен өндірілген өнімді сатып алу үшін жиынтық шығын деңгейі Ү = С + І + G + Xn. ( яғни АD ≠ AS жағдай болуы мүмкін еместігіне сенімділік білдіреді).
Екіншіден, егерде осы жағдай болса да, онда еңбекақы, баға және нарықтық пайыз мөлшерлемесі тез өзгереді және жиынтық сұраныстың төмендеуінен кейін, жағдайды тұрақтандыратын тез және болымсыз өндірістің құлдырауы болады. Ақша нарығы әрқашан инвестициялар мен қор жинақтарының теңдігіне, яғни ресурстардың толық қамтылуына кепілдік береді. Тек табиғи деңгейдегі “ерікті” жұмыссыздық болуы мүмкін. Бұл АD және АS тепе – теңдік нүктесінде, өндіріс көлемі Ү мен Ү* теңдігін білдіреді.
Кейнс кресі үлгісі баға деңгейінің Р өзгерісі үрдісін бейнелеуге мүмкіндік бермейді, себебі орнатылған бағаны болжайды. Кейнс кресі АD – АS үлгісін макроэкономикалық талдау мақсатына пайдаланады және инфляция деңгейінің өсуімен немесе төмендеуі -мен байланысты макроэкономикалық саясаттың ұзақ мерзімді салдарын зерттеу үшін пайдаланылады.
Бөлімнің мақсатты нақты экономика секторының (тауар нарығының) және ақша нарығының өзара әсерінің тереңдетілген талдауын көрсету. Тауар нарығы түсінігінде қызмет көрсету мен тұтыну тауарлары нарығы да қарастырылады, олардың тұтыну игілігінен өзгешелігі жоқ деп айтуға болады. Бұл тауарлар санаттары арасында кейбір ерекшеліктер бар, дегенмен олар өзара сұраныспен ғана шарттасып тұр, өйткені тұтыну мен инвестиция -ланған тауарларға деген сұраныстың болуы әр түрлі айнымалы шамаларға байланысты. Тұтыну тауарларына сұраныс негізінен табыспен байланысты, ал инвестициялық тауарлар пайыздық мөлшерлемемен байланыты болады. Бірақ бұл айырмашылықтар үстіртін қарастырылған, өйткені тұтыну мен инвестицияланған тауарлардың нарығын бір – бірінен шектеу үшін, олардың салыстыр - малы бағаларын білу керек.
Кейнс моделінде бұл жасалмаған, сондықтан да экономистер тауар нарығының барлық түрлерін бір нарық деп қарастырады.
Бұл бөлімнің міндеті, осы нарықтардың құрылымын тура анықтаудан тұрады, бұл жердегі маңызды мәселе олардың арасын -дағы өзара байланысын табу. AD – AS үлгісін қарастырғанда бұл өзара байланыс болжанған, өйткені тауар мен қызмет көрсету бағаларының өзгеруі тікелей ақша сұранысына әсер етеді.
Ақша нарығында пайыздық мөлшерлемесінің ауытқуы жиынтық шығындар шамасына әсер етеді. IS – LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс (Хикс “кресі”) 1937 жылы ұсынған.
А. Хансеннің 1949 жылы шыққан “Монетарлы теория және қазынашылық саясат” атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болды, содан кейін ол Хикс – Хансен үлгісі деп аталып кетті.
IS – LM үлгісі (инвестиция – қор жинағы, ұнамды өтімділік – ақша тепе – теңдігінің үлгісі. Тауар және ақша нарықтарында бір мезгілде тепе – теңдік қалыптасу үшін, қажетті табыс көлемі Ү пен нарықтық пайыз мөлшерлемесі R – дің тіркемесін табуға үлгі мүмкіндік береді.
Сондықтан да, IS – LM үлгісі AD – AS үлгісінің нақтыланған түоі болып табылады......