Курстық жұмыс: Экономика | Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы

Мазмұны

КІРІСПЕ .......................................................................................................................3

I ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУ .....................................5

1.1 Шығындардың экономикалық мазмұны және оның жіктелуі ........................5
1.2 Басқару есебі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы ........................9


II ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ...............12


2.1 Өндіріс шығындарының классификациясы ....................................................12

2.2 Өндірілген өнімнің өзіндік құнының есебі ....................................................18

ҚОРЫТЫНДЫ ..........................................................................................................25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ...........................................................................27

I ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУ

1.1 Шығындардың экономикалық мазмұны және оның жіктелуі

Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.Смит абсалюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептегендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдейді.
Маркцистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың қанша тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу – еңбек ығындарына және капитал шығындарына – бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып табылады.
XIX ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржиналистер бойынша шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалығымен белгіленетін өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржиналистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың өндіріс шығындары, өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты шығындарды барынша төмендету теориялары пайда болды.
Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж.К. Кларк және Джон А. Гобсон қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсалюттік, үстеме, қаржылы, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғымдар енгізді. Бұған еңбек амаланың сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жатады.
Өндіріс шығындарының неоклассикалық концепциясы, оны өндіріс факторларына жұмсалатын шығындар тұрақты және өзгермелі сомасы дейді.
Соңғы жылдары неоинституционалистік трансакциондық шығындар теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін). Трансакциондық шығындар деген түсінікті американдық экономист Р.Коуз енгізді. К.Эрроу бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы үйкеліспен ұқсас дейді.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екішіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес шығындарға бөленеді.
Осы аталған өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық белгілері мен түрлері болады. Оны келесі 1-ші кестеден көре аламыз:
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу және т.б.
Айқын емес шығындар – дегеніміз өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статикада айқын емес шығындар көрсетілмейді
Өндіріс немесе экономикалық шығындардың жіктелуі
Классификациялау белгілері Шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер

Өзіндік құнның баптары

Технологиялық процесс
Құрамы бойынша
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша
Өндіріс процесіндегі ролі
Шығын жасаудың мақсатқа сай келетіндігі
Жоспарға енгізу мүмкіншілігі
Өндіріс көлеміне қатысты
Пайда болуының кезектілігі
Дайын өнімге қатынасы Шығындардың экономикалық элементтері
Калкуляцияның өзіндік құнның баптары
Негізгі және үстеме шығындар
Бір элементтік, кешендік, жанама

Тікелей және жанама
Өндірістік , өндірістен тыс

Өнімділік және өнімділік емес
Жоспарланған, жоспарланбаған
Тұрақты және өзгермелі
Ағымды және біржолғылық
Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын өнім шығындар
Кесте

1.2 Басқару есебі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы.
Басқару есебі өз кезегінде басқаруды ақпаратпен қолдауды қамтамасыз етіп отырады.
Басқару есебі арқылы кәсіпорын менеджерлерінің қаржылық және қаржылық емес ақпараттарды дер кезінде анықтап отыруына өз үлесін қосады. Яғни, келесі қызметтер іске асырылады:
• Жоспарлау немесе болжау;
• Бақылау;
•Шешім қабылдау.
Бухгалтерлік есеп жөніндегі экономикалық ақпараттарға сұраныс тудыратын экономикалық тұлғаларға: менеджерлер, акция ұстаушылар, инвесторлар, жалдамалы жұмысшылар, несие берушілер және мемлекеттік ұйымдар жатады.
Бухгалтерлік ақпаратты қолданатындар екі топқа бөлінеді:
• Ішкі қолданушылар, кәсіпорынның ішіндегі қолданыстар мен есептерді жүргізу;
• Сыртқы қолданушылар, кәсіпорын құрамына кірмейтін тұлғалардың қолданылуы.
Калькуляция немесе басқару есебінің негізгі мақсаты кәсіпорын құрамында қызмет ететін тұлғаларды ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есеп жүйесінде ақпарат сыртқы қолданушыларға арналып дайындалады.
Өндірістік есеп жүйесінде өндірістік қорлардың құнын бағалау үшін өндірістік шығындарды анықтайды. Осы өндірістік шығындар негізінде кәсіпорынды тиімді басқару, шешім қабылдау және бақылау, жоспарлау, көрсеткіштерді бағалау іске асырылады. Ал бұл дегеніміз басқару есебінің негізі болып табылады.




Басқару есебі мен қаржылық есепті салыстыру
Кесте 2


Салыстыру ауданы Басқару есебі Қаржылық есеп
1. Есеп жүргізу міндеттілігі Басқарма шешімі бойынша Заң жүзінде талап етіледі
2. Есепеу мақсаты Жоспарлау, басқару және бақылауда администрация көмек көрсету Ұйымнан тыс пайдаланушыларға арнап есеп дайындау
3.Ақпаратты пайдаланушылар Фирма ішілік әр түрлі басқармалар Шаруашылықтан тыс тұлғалар мен ұйымдар
4. Базистік құрылым Ақпараттарды пайдалану мақсаттарына тәуелді емес Негізгі тендік: Активы = Міндеттеме + Капитал
5. Негізгі жағдай Басқаруға жарамдының барлығы Бухгалтерлік есеп стандарттары
6. Уақытпен қатыстылығы Ақпараттарды «тарихи» сипатында болашаққа жоспар және бағалау жасау «Тарихи» сипаттама негізінде
7. Ақпараттын көрсетілу немесе берілу түрі Ақшалай немесе ақшалай емес ақпараттар Ақшалай берілуі негізінде
8. Ақпараттың нақтылық деңгейі Көптеген мөлшерлеме бағалаулардың болуы Нақтылықтын болуы
9. Есеп беру жиілігі Қашан сұраныс болады Кезеңдік, реттеушілік негізде орын алады
10. Есеп объектісі Әр түрлі құрылымдық бөлімшелер Ұйым толығымен алынады



Басқару үрдісі және бухгалтердің басқару үрдісіндегі ролі

Басқару үрдісі келесі элементтерден тұрады:
• Жоспарлау
Жоспарлау үрдісінде бухгалтерлер жоспар құруға, шешім қабылдау үшін ақпаратпен қамтамасыз етуге, баға құруда, инвестиция көлемін анықтауда оның жоспарланған мөлшерлемесін ұсына алады;
• Бақылау
Бақылау үрдісінде бухгалтерлер нақты нәтижелер арқылы оларды жоспарланған көрсеткіштермен салыстыра отырып, әрбір орталықтың қызметін бақылауды іске асырады.
• Коммуникация
Бухгалтерлер тиімді есеп беру жүйесі арқылы коммуникацияның дамуына үлес қосады. Мысалы, смета негізінде менеджерлерге жоспардың құрамы жеткізіледі, сондай-ақ сметадағы ақпараттар менеджерлер қызметіндегі координацияға пайдалы.
• Мотивация
Сметалар және есеп-қисаптар сметаның орындалуы туралы ақпараттары ұйымның персоналдарының мотивациясына басты әсер етеді. Смета менеджерді белгіленген мақсатқа жетуге ынталандырады. Өз кезегінде сметаның орындалуы туралы есеп-қисап белгіленген мақсаттың жоспары мен нақты орындалған істің нәтижесін салыстыруға мүмкіндік бер
II ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

2.1 Өндіріс шығындарының классификациясы

Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде - өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін, оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің ( еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі / Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді. Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс шарттары көрсетілмейді.
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:


Осы уақыт мерзімінде Өндіріске тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар

Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи, жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде осыдан бұрын «маусымдық» немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар – жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге, дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату, жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері, автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады, яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік шығындарды жатқызуға болады......