Курстық жұмыс: География | Жетісу аймағының табиғат-райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері

Мазмұны

Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жетісу аймағының табиғат-райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері.
2. Табиғат қорларың ластануы және оны пайдалану.
3. Республикамыздағы экологиялық проблеммалардың
даму жағдайы және одан сақтану шаралары.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Барлық тірі табиғат соның ішінде жүгірген аң, жорғалаған жәндік пен ұшста, жалпы бүкіл тірі организмдер ауамен дем аламыз, су ішіп, онымен жуынамыз. Бұлар бізді қоршаушы ортаның басты үш құраушысы болып табылады. Ғылымда оны биосфера, яғни тіршілік ортасы деп атайды.
Биосфера – түрлі тірі организмдер мекен ететін жердің үстіңгі қабаты мен судан, өзендер мен көлдерден, теңіздер мен мұхиттардан, яғни жердің асты – үстіндегі су мен будан және 2-3 шақырымға дейінгі тереңдіктегі жер қойнауынан тұратын нәзік қана өмір әлемі. Сондай-ақ ауа 12-15 шақырым биіктігіне дейінгі аралықты қамтитын және тропосфера деп аталатын төменгі қабаты да осы тіршілік аясына кіреді. Биосферадағы тепе-теңдік, ондағы заттық және күш қуаттық алмасулар,онда тұрушы барлық тіршілік иелерінің өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Бүгінгі таңда тіршілік аясының аумағы бірнеше кеңейе түсуде.
Табиғи орта миллиардтаған жылдарғы даму барысында қалыптасқан өте күрделі құрылымды жүйе. Оның құрылымды бөліктеріне ұсақ организмдер, саңырау құлақтар, өсімдіктер, жан-жануарлар, адамзат, топырақ, қызу, жарық, басқа ғаламшарлар, жұлдыздар, түрлі тартулы күштері, магнитпен электр өрістері жатады.
Тірі табиғат пен тірі емес табиғат өзара тығыз байланыста болады. Бұл байланыс бірінші кезекте атомдардың ары бері сапырылысуы,яғни заттар мен күш қуат түрлерінің шексіз айналымға түсіп, табиғатта үнемі қайтадан таралып тұруы түрінде көрінеді және оның өзі тіршілік етушілердің ат салысуымен жүзеге асырылады.
Адам табиғаттың сан-алуан кен байлықтарын пайдалана, өңдей отырып, оларды түрлі қалдықтар түрінде кері қайтарады. Яғни, адам мен табиғат арасында белгілі бір алмасу орнайды. Осы қатынас барысында заттардың табиғатта таралуы мен шоғырлануы елеулі өзгеріске ұшырайды. Әрине, ол заттардың үнемі қозғалыста болып, бір орыннан екінші орынға жылжып отыруы табиғи жайт. Алайда адам қатысында бұл қозғалыс шапшаң түрде өтетін болады. Аз уақыт ішінде заттар мен атомдар бір жерде азайып, екінші жерде күрт көбейе түседі. Заттардың бірі тарыдай шашылып кетіп, екіншісі шоғырлана бастайды. Мысалы: адам кеніштердегі миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан қандайда қазбаны аз жылдың ішінде-ақ әлде бір затқа айналдырып, жер жүзіне таратып жібереді. Немесе ол кенді өңдеп, пайдаға жаратамын деп жүріп сол өңдеген жердің маңайына ауасын, суын, табиғатында екінші бір заттардың шоғырлануын туғызады. Бұған қоса адам өте көп мөлшерде түрлі жанғыш заттар бөлінетін күш-қуаттарын пайдаланады. Оларды тіршілік аясының әр тұсына немесе одан тыс жерлерге жинақтап, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын тудырады.
1. Жетісу аймағының табиғат-райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері.
Географиялық орналасуы. Алматы облысы республикасының оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан. Жер аумағы 224,0 мың км^2, яғни еліміздің 8,2% бөлігін иеленген облыс жерінің мөлшері бірқатар шетел мемлекеттерінің мәлелен Болгарияның ( 110,9 мың км^2), Албанияның (28,7 мың км^2), Гецияның (131,9), Белгияның (30,5), Испанияның (102,2) және т.б. аумағынан әлденеше асып түседі. Халқының саны 1558 мың, оның 440 мыңы қалада, 1118 мыңы ауылда тұрады. Батысында – Жамбыл, Солтүстігінде Балқаш көлі арқылы – Қарағанды, Солтүстік Шығысында – Шығыс Қазақстан, Шығысында ҚХР-мен, Оңтүстігінде – Қырғыз Республикасымен шектеседі. Орталығы – Талдықорған қаласы облыс құрамына 16 әкімшілік – аумақтық бөлініс – Ақсу, Алакөл, Балқаш, Еңбекшіқазақ, Еркелді, Жамбыл, Қарасай, Қаратал, Кербұлақ, Көксу, Жаркент, Раймбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле, Қапшағай, Талдықорған, Текелі аймақтары енеді.
Табиғатының шекарасы. Алматы облысының аумағы сотүстігінде Балқаш қаласы арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен, солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, барлық мойлы тауларымен, Шығысында Жетісу қақпасы, Борохоро Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь – Шаньның Кетпен жотасымен және күнгей Алатауымен, оңтүстік Іле, Теріскей Алатауларымен және оңтүстік батысында Шу-іле тауларының Жетіжол және кіндіктас тауларымен батысында Жусандала үстірті арқылы Шу,Іле тауларының Айтау т.б. аласа тау аңғарларымен шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың Қиыршыңтасты шөлді шөлейтті өңіріне ұласады.
Жетісудың кең аумағы және тауларының биіктігі әр түрлі болуы оның климаты мен ландшафтарының да түрліше қалыптасуына ықпал етті.
Өзендері: Балқаш – Алакөл тұйық алабында жатыр дегенмен жер беті ағын облыс аумағында 800-ден астам өзендер мен су аңғарлары бар. Олар қар, мұздық суларымен толысады. Ірі өзендері: Іле, Қаратал, Ақсу, Шелек, Шарын, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайлы, Шілікті, Түрген, Есік, Бүйек.ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Жалаңаш көл, Сасық көл, Ұялы, Қошқар көл, Көлсай, Үлкен Алматы көлі, Іле өзені бойында Қапшағай бөгені және СЭС-ы салынған. Мұнан басқа Бартоғай, Күрті бөгендері бар. Тау бөктерлерінде минералды бұлақ сулары көптеп кездеседі.
Топырағы мен өсімдік дүниесі. Облыстық топырақ және өсімдік жамылғылары тік белдемдікке байланысты қалыптасқан.жазық бөлігінде шөлдіңде, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгік, сораң, сексеуіл көктемде эфемир өсімдіктері басым тараған. Балқаш,Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлер астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі, боө далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал оданда жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы өседі. Биік тау альпілік шалғынын өлең шөп, алтай қоға жайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Жануарлар дүниесі. Жазық жерінде қара құйрық, бөкен, елік, қасқыр, жабайы шошқа, түлкі, борсық, жабайы мысық; кеміргіштерден: ондатр т.б. Таулы бөлігінде: барыс, сілеусін, қоңыр аю, ақкіс, арқар, тау ешкі, марал, аққұлан, бұлғын; құстардан: дуадақ, үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, аққу, тырна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға т.б. мекендейді.
Экономикасы. Алматы облысының экономикасы көп салалы өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, көлік пен байланыс және сауда құрылымдарынан тұрады. өнеркәсіпте электр қуаты (1997 ж. өнеркәсіп өнімдегі үлесі 39,9 %), машина жасау және темір өңдеу (6,5 %), құрылыс материалдары (6,2 %), тамақ өнекәсібі (38,2 %) ұн, жарма және құрама жем (5,5 %) салалары жақсы дамыған. Облыста жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу, қыш-кәрлен өндірістері қалыптасқан. 1991-1997 ж өнеркәсіп өнімі 2,6 есе артты. Сонымен қатар қызылша, картоп, көкеніс бақша, жеміс жидек және жүзім шаруашылықтары айрықша дамыды. Одан тыс мал шаруашылығы, құс шаруашылығы, бал, сүт, қымыз өндірістік шаруашылықтары қатар дамыған. Сырттан электр аппараттары, есептеу техникасы т.б. құрал жабдықтар алынды.
Кен байлықтары. Облыс аумағында жанғыш және полиметал кендерінің қоры мол. Жетісу Алатауында Тентек, Текелі, Суықтөбе, Орталық Суықтөбе, Кетпен жотасының оңтүстік баурайында тұйық полиметалкендері игеріле бастады. Іленің атырауында -марганец,Буғыты тауында вольфрам кендері барланған. Мыс кені Сарыөзек кентінен солтүстікке қарай Быжы өзен жағалауында кездеседі. Радиобелсенді кендер Ойқарағай шатқалында орналасқан. Сирек металл қоры облыстың орталық аумағында шоғырланған. Соңғы кезде облыстың солтүстігінде Семізбұғы тауы етегінде де алтынның қоры барланды.
Жанғыш кен орындарына болыс аумағында тас көмір қордасы жатады. Олар Көлжат аумағында маңындағы ойқарағай қоңыр көмірі және Жетісу қақпасы маңындағы тас көмір кен орындары.
2. Табиғат қорларың ластануы және оны пайдалану.
Облыста қазіргі кезде 2340 табиғат пайдаланушы тіркелген, оның ішінде 100-ы ауыл шаруашылығы мақсатында су пайдаланушыларға жатады. 2002 жылдың өзінде жаңадан 714 табиғатпайдаланушы қосылған екен. Бұл «тау соғарлар» мен «көл тауысарлар» ішінде Текелі кен байыту комбинаты ең үлкені болып саналады. Шағын саналатын Көксу кен байыту фабрикасының өзі сынақтан өту барысында 4367 тонна кенді пайдаланып, 4797 тонна қалдық шығарған және 24000 текше метр су тұтынған.
Ал Алматы қаласының «су арнасы» су пайдаланушы басты мекеме болып табылады және одан шыққан төгін су жыл бойында Сарбұлақ тоғанының көлемінен асып төгіліп тұрады. Осы сияқты «техноимпорт», «Талғар спирт», Түрген және Бесағаш өзендері суын пайдаланып, өзендерге жылына 4243 және 965,7 тонна (1062500 текше метр) былғаныш заттар төгуге рұқсат алған. Сондай-ақ бүгінде су қорыанықталған 40 жер асты су көздері пайдаланылады.
Тіршілік мәдениеттің тұтыныстарын қанағаттандыру мақсатында қоғамның табиғат қорларын пайдалану әрекеті табиғатты пайдалану деп аталады. Ол ұтымды және асырапты болуы мүмкін. Табиғатты ұтымды пайдалануға оны әуелі зерттеп-зерделеу, құнттап, ұқыпты пайдалану, оны қорғап сақтау және көбейту, пайдаланған кезде бүгінгі күннің қажетімен ғана шектеліп қоймай, алыс болашақ қажеттерін де ескеру жайлары жатады. Ысырапшылдықпен пайдалану табиғат қорларының азып тозуына, таусылып-тітуіне, табиғат тепе-теңдігінің бұзылуына, қошаған оратның былғануына, ластануына алып келеді.
Әдетте өндіріс тастандылары деп қандайда өнім алу барысында пайда болған және тұтыныстың қасиетін толықтай немесе жартылай жоғалтқан шикі зат қалдықтарын немесе жартылай өнімдерді айтады. Текелі кен байыту комбинаты, Теклі қуаттық кешені, Алматы 2- және 3-ЖЭС сияқты облыстық кен өңдеуші, қуат шығарушы мен жылу мен қамтамасыз етуші басты кәсіпорындары 2001 жылы 920,1 мың тоннаға артып кетуі пайдаланылған отын сапасының нашарлығымен түсіндіріледі.
Табиғат қорлары дегеніміз – адамның өмір сүріп, тіршілігін сақтауы үшін қоланатын табиғат тәні мен күштері. Оларға күн сәлесі, су, ауа, топырақ, өсімдік пен жан-жануарлар, кендер және барлық адам қолымен жасалмаған жаратынды дүние заттары жатады. Адам бұларсыз өмір сүріп, қандац да әрекет қыла алмайды және оларды:
- тікелей тұтыну нәрселері (ауызсу, ауадағы оттек, жеуге жарайтын және дәрілік жабайы өсімдіктер, балық т.б.).
- Қауымдық шаруашылыққа қажет еңбек құралдары ( жер, су жолдары т.б.).
- Барлық бұйымдар мен өнімдер жасалатын қаражаттар (тұздар, ағаштар, метал өнімдері т.б.)
- Қуат көздері су қуаты, жел қуаты, отын қорлары ретінде пайдаланады. Мұнан басқа табиғат қорлары демалу, тынығу, тоқалу, күшею үшін және басқа да мақсаттарда қолданылады.
Табиғат қорлары қолданысына қарай - өндіргіштік, денсаулықтық, әсемдік, ғылыми т.б. топтарға, табиғаттың қандай да құрауыштарының біріне жататындығына қарай – жерлік, сулық, тұздық, жан-жануарлар мен өсімдік топтарға, алмасу мүмкіндігіне қарай – алмастыруға болатын және алмастыруға болмайтын, таусылу мүмкіндігіне қарай – таусылатынға және таусылмайтынға жіктеуге болады. Ал таусылатыны – қайтіп қалпына келетін және келмейтінге бөледі.
Қайтіп қалпына келетін қорлар: Жануарлар дүниесі, өсімдіктер дүниесі, топырақ құнарлығы.
Қайтіп қалпына келмейтін қорлар: жайылу кеңістігі, өзендер қуаты, пайдалы қазбалар.......