Курстық жұмыс: Әлеуметтану | Қазақ этносындағы салт-дәстүрлер

Мазмұны

КІРІСПЕ.............................................................................................................3

І. ТАРАУ. Салт-дәстүрдің тұлғаның әлеуметтенуіндегі алатын орны
1.1. Салт-дәстүр туралы түсінік және оның
мәдениеттегі орны...............................................................................
1.2. Салт-дәстүр және әлеуметтендіру.....................................................


ІІ. ТАРАУ. Қазақ этносындағы салт-дәстүрлер және олардың жастарды әлеуметтендірудегі рольі
2.1. Қазақ ауылдағы салт-дәстүрлер............................................................
2.2. Жастардың қазақтың салт-дәстүрлерін қабылдауы.............................

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................
ҚОСЫМША (социологиялық зерттеу)...................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............................................

Салт-дәстүр туралы түсінік және оның мәдениеттегі орны

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды, білімді, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрдің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор.
Салт – тұрақтылық қасиетіне ие болған мәдени іс-әрекеттер жинағы. Олар адамдардың іс-әрекет стереотиптеріне айналды, жалпылық қасиетке ие болады. Салт ғасырлар бойы тарихи негізде қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп. Салттың шектеушілік қызметі, жақындастыру қызметі, ақпараттық қызметі бар. Салт - әлеуметтік ақпараттың жиналуының, сақталуының және келер ұрпаққа жеткізілуінің өзіндік құралы. Салт – халық даналығының, жалпыға ортақ игіліктердің квинтэссенциясы.
Дәстүр - әлеуметтік және мәдени құндылықтардың ұзақ уақыт қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа сабақтастық арқылы сұрыпталып келуін білдіретін және мәдениеттануда да кеңінен қолданылатын ұғым-термин. Дәстүрдің негізі ретінде белгілі бір қоғамдық ұстанымдар, мінез-құлық, құндылықтар, идея, әдет-ғұрып, басқа да рухани дәстүрлік қасиеті бар іс-әрекет көрініс табады. Қазақтың дәстүрлік мәдениетінің басты типі, қайнар-бастауы – ауыз әдебиеті, фольклор.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінен де атам заманнан жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қан мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынасы атаулының барлығы – салт-дәстүрлерден өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі. Өз ұрпағының «сегіз қырлы, бір сырлы», өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлде неше ғасырлар бойы өлең жырмен насихаттады.
Әсіресе, «өнер алды – қызыл тіл», «жер астында жатқанды – қазбай қарап тіл табар» деп саналы сөзді сары алтыннан артық бағалаған халқымыз тілді тәрбиенің пәрменді құралы, ақыл-ойдың асыл қоймасы деп таныды. Қазақтың айтыс өлеңдерінде, терме-толғауларында, бесік жырларында, ертегі, аңыз әңгімелерінде, ақсақалдардың нақыл сөздерінде ел тағдыры, адамгершілік, ар-ождан мәселелері жан-жақты сөз болып, дидактикалық ақыл өсиет, насихат түрінде айтылып, ол халықтың қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, баланы бесікке салу, өлікті жөнелту сияқты дәстүрлі жиындарында мар
Салт-дәстүр және әлеуметтендіру

Қай дәуірді алып қарасақта жастар – аға буынның жалғасы, қоғамның бүгіні мен ертеңі дейміз. Аға буынның жасаған мәдени және рухани байлықтарын игеріп, оны жаңа жағдайға сәйкес іргелі дамытып, заманмен сабақтастырып отыратындар да осы жастар. Сондықтан оларды өмірге баулу, тәрбиелеу, үйрету мәелесі қай қоғамда болмасын басты міндет болып саналып келген. Осыған орай, жұмыр жер бетін мекен еткен қай халық болмасын, ел ертеңі саналатын жас ұрпақ тәрбиесіне тал бесіктен бастап, база назар аударып, баласының саналы да салиқалы азамат болып, бойтүзеулеріне ерекше көңіл бөлген.
Біздің халқымыздың да күнделікті тұрмыс салтында қалыптасқан бала тәрбиесіне байланысты туындаған озық тәжірибелер аз емес. Ұрпақ тәрбиесіне арнаған бұл талаптардың қай-қайсысын алып қарасақ та, жас өскіннің еңбек сүйгіш, төзімді, талапшыл, намысшыл болып өсуіне әсерін тигізген. Мәселен қазақта «Жеті атасын білген ұл, жеті жұртқа жөн айтар» - деген даналы сөзді түсіне білген адамға талай дүниеден хабардар етіп тұр емес пе? Жеті атасының басып өткен өмір жолын жақсы білген адам, өз халқының екі ғасырлық тарихынан хабардар болады екен.
Міне осындай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан қазақы салт-дәстүріміз бүгінгі қазақ қоғамының бірлігінің, ынтымағының, ауызбіршілігінің, адамгершілігінің белгісі. Ғасырлар бойы қалыптасқан осындай інжу-маржан дәстүрлеріміздің біразы кешегі кеңестік уақытта жоғалтып алғанымызда рас. Ол кезде татаритарлық жүйе адам өміріне, тұрмыс-тіршілігіне айтарлықтай әсер еткендігін ешкімде жоққа шығармаса керекті. Дегенмен еліміз егемендігін алып еңсесін көтеріп ұлттық құндылықтарымызды қайта жаңғыртып жатқандығы бізді қуантады.Әрбір халық ұрпағымен көктеп, өркен жаяды. Әрбір мемлекет рухы таза, санасы биік, білімді де білікті ұрпағынан қуат алады, ол әрбір жаңа буын жас ұрпақтың ұлттық құндылықтарымыз бен салт-дәстүрлерімізді бойына сіңіруден басталады. Ендеше ұрпақ тәрбиесіне жеңіл қарау ұлт тағдырына, қоғам мен мемлекет болашағына опасыздық таныту болмақ.
Адамзат тарихында Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған жерлесіміз Әбу Нәсір Әл Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі», - деген екен. Анығында сапалы білім саналы тәрбиемен шынайы астасқанда ғана ұлт тілегі, мемлекет, халық мүддесі орындалмақ, қоғам өзінің рухани дамуында асыл қасиеттерге қол жеткізбек.
Қазақ халқы рухани зор байлықтың мұрагері. Оның бүгінгі өресі биік өскелең мәдениеттің түп төркіні сонау VI – VIII ғасырлардағы Орхон –Енисей ежелгі түрік жазбаларынан бастау алады. Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын әмбебап ғұлама Әл-Фараби бабамыздан бастап, түркі тілдес халықтарға ортақ өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Иассауи трактаттары – қазірг ұрпақ тәрбиесі үшін теңдесі жоқ асыл мұралар. Әр ұлттың дамуын айқындайтын тілінің дамуы, салт-дәстүрлерінің қалыптасуы, өнер жетістіктері, білім мен ғылымды дамытудағы ұрпақ тәрбиесі – ұлттық педагогика арқылы қалыптасады. Сондықтан ата-бабаларымыз салып кеткен ұлттық педагогикамыз біздің ұлттық болмысымыз.
Халық педагогикасы – бұл ұлттық қазына, кең өріс ХIХ ғасырдың II жартысында Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, т.б. педагогикалық ой-пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары, бұл демократ ағартушылардың еңбектеріндегі қазақ халқының әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, мақал-мәтелдері, фальклорлық жырлар мен көркем шығаомалары, тілі мен мәдениеті ұлттық тәрбиенің құралына айналды.
Халақтық тәрбие дегеніміз – таным, наным, ұғым, салт-дәстүр, сенім, әдет-ғұрып, мінез-құлықтың жиынтығы. Халқымызда ұрпағына жақсы тәрбие беретін салт-дәстүрлері болған. Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-дәстүрлері рәсімдер мен жөн-жоралғылар, рәміздер, ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып, толысып, жаңарып отырады.
Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік, қонақжайлылық, имандылық, иманжүзділік – барлық мәдени үлгі-өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі – әдеп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын әдепті яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл – мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтық әдеп – ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқауы болып табылады.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы - әдеп-ғұрып, оның бір жола өмір заңдылығына айналуы – салт-дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр – қолданылмалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің «нұсқауынсыз» еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы: қыз ұзату, үйлену тойлары толысып, жаңарды да, ал «әменгерлік», «атастыру» салты бірте-бірте өмірге қолданылудан қалды.
Этнопедагогикадағы салт-дәстүрлердің ұлттық санаға сіңіп, біржола заңдандырылуы – салт-сана деп аталады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттық сананың қозғаушы күші – ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні зор.
Балаға ат қою. Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы дуалы қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады. Кейде «Қырықтың бірі қыдыр» деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызатын сәттер болады.
Көбінесе молданы әкеп азан шықыртьш, баланың атын қойдырған. Ат қойыстың өзінен де бүкіл бір халықтың ұлттық ерекшелігі, таным-түсінігі, ой-арманы ап-айқын көрініп тұрады.
Мәселен, ерте заманда балаларға көз тиюден немесе жын-шайтаннан сақтасын деген оймен Итбай, Күшікбай, Жаманбай деген сияқты келеңсіз, оғаш есім қоятын болған.
Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек-мақсаттарға орайлас болып келеді. Айталық: 1) бала дәулетті де бай, ауқатты болсьн деген тілекпен: Байбол, Дәулет, Алтынбек, Малдыбай; 2) күшті де батыл, қырағы да сақ, ер жүрек болсын деп: Арыстан, Батырбек, Қаһарман, Алпамыс, Тарғын, Қамбар, Қобыланды, Қожақ, Әлібек; 3) сұлу да, көрікті, ажарлы да, әдемі болса екен деп Айсұлу, Нұрсұлу, Әсем, Арайша, Ботакөз, Раушан; 4) денсаулығы зор, өмір жасы ұзақ болса екен деп: Ұзақбай, Өмірзақ, Мыңжасар, т. б.; 5) мырза, жомарт болса екен деп: Жомарт, Мырзабек, Қайыржан; 6) ақылды да тапқыр болса екен деп: Ақылбек, Данабек, Есбол, Асыл, т.б. есімдерді таңдап қойған.
Көп реттерде ертедегі есімдер халықтың әдет-ғүрып, салт-сана, күн, жыл аттарына да байланысты болып келген. Мысалы: Наурызбай, Жұмабай, Бейсенбай, Мешітбай, Тышқанбай, Аманжол, Жомарт, Жолшыбай, т. б. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрсын, Ізтөлеу, Төлеген, Ұлжан деген сиякты есімдер қойылған.
Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша арулардың немесе ақыл-парасаты мол атақты ақынға, шешен, күйші, құсбегі, зергерлердің есімін баласына қою да ізгі тілектен туған. Арман, Тілек, Бақыт, Инабат деген есімдердің жиі кездесуі де соны меңзейді. Даңқты адамдардың есімдерін қою да осындай ізгі ниеттен туындайды. Алайда мүндай аттар көбіне-көп ауыр тиіп жататыны өмірде жиі байқалады. Мысалы, Абай атты жігіттің ақылсыз, Амангелді деген жігіттің жасық, қорқақ, Әлішер атты жігіттің жалақор, жауыз болып жүргенін көргенде, әке-шеше, байғұста жазық бар ма деп іштей тынасың.
Күнделікті уақыт көшінен қалыспаймыз деген оймен кейбір қазақтар балаға есімді ойланбай қоя берген. Мысалы, Мэлс, Социал, Ким, Армиял, Марлен, Ауданбек, Совхозбек, Колхозбек, Сиязбек, Майданбек, Маршал, Космосбек, Октябрь, Өндіріс, Мәдениет, т. б. — өткен дәуір талабынан туған есімдер.
Басқа туысқан республикалармен, шетелдермен қарым-қатынас жасау сол елдердің Тарас, Тамара, Серго, Шота, Арсен, Тахир, Зуһра, Илья, Индира, Лаура, Зоя, Света, Люция, Роза, Жанна, Элеонора, Марат, Суният, Артур, т. с. сияқты атақты ұл-қыздарының есімдерін тілімізге енгізді. Бұл дос-жаран, көрші-қолаң елдермен ниеттестік нышаны екені сөзсіз.
Жалпы адам есімі тілге жеңіл, жүрекке жылы, мағыналы, әрі мәнді, әрі сәнді болуы қажет. Себебі есім адаммен бірге жасайтын тарихи заңды құбылыс. Оған қалай болса солай жауапсыз қарауға болмайды. Осыған байланысты Асқар Тоқмағамбетов «Ат қоюдың әлегі» атты фельетонында арақ-шарап дария болып төгіліп, масайған жұрт жас нәрестенің тойында отырып аузына не келсе соны айтып, Шампанбек, Арақбай, Құнықбай, т. б. аттарды атап қоя салуының неге әкеп соғатынын сықақ етсе, Қ. Мырзалиев «Қазақтын қулығы» атты өлеңінде:

Қазекең іштен тыныпты. Содан соң туған баланың
Құдайың сәби атына Тойына түйе сойыпты.
Қызығады деп ұғыпты. Шулатып байтақ даланы
Келесі туған баланың Шоқпыт деп атын қойыпты.
Тойына бие сойыпты.
Шулатып байтақ даланы Алданып жүріп пендеден
Шуаш деп атын қойыпты. Алдамақ болды құдайды, —


деп келеке қылады.
Баланы туған күнінен бастап күн аралата тұзды сумен шомылдыру, маймен денесін сылау, өс-өс деп қол-алғын керіп-созу, онда өлеңмен:

Өс-өс! балам, өсе бер, Аяғыңды созайық.
Батыр бол — балуан білекті, Саусағыңды жазайық,
Батыл бол — таймас жүректі. Етті болсын балтырың,
Епті боп өс, жарқыным, өс-өс!

деп тілек айту дәстүрлері сақталған. Ол жас нәрестенің дене құрылысының дұрыс өсуіне жасалған қамқорлық. Жас босанған әйелдің кейде емшек сүтінің аз болуы да мүмкін. Ондай жағдайда жас сәбиге биенің саумал сүтін аз-аздан беру, қойдың құйрығын сорғызу сияқты әрекеттер жасалған.
Шала туған балаларды 40 күн бойы түлкі тымаққа салып асыраған.
Бесік. Қазақ баласын ағаш бесікке салып асырайды. Ағаш бесік көшпелі өмірге өте ыңғайлы. Бесік иіп кептірілген талдан жасалады. Екі басын қайың ағаштан да шауып жасауы мүмкін. Астына тақтай салып, дәрет жүретін жерді тесіп ойып қояды. Оған киізден түбек жасап кигізеді. Баланы орайтын кеудеше, аяқ жақты қымтайтын көрпешемен (оны жөргек деп атайды) орап таңып қояды, басына кішкене жастық салады. Баланың бесікте кіші дәретке отыруына ыңғайлы етіп қойдың асық жілігінен тесіп шүмек, үлкен дәретке арнап киізден түбек жасайды. Оған орта беліне дейін күл салады. Бала бөлеген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабады. Әр жабылған нәрсенің өзіндік мәні бар. Мәселен, ең бірінші етіп бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдар жабылады. Тон, шапан жабу — ержеткенде бала халыққа қадірлі болсын деген тілек; жүген, жабу — ат ұстайтын азамат болуын тілеу, кебенек, қамшы жабу— ел қорғайтын батыр болсын деген тілек.
Бесікке салғандарға бірнеше білезік, сақина, жүзік үлестіреді. Ал бесікке салған бәйбішеге таза матадан көйлек кигізеді.
Бесіктің бала тәрбиесіне ьңғайлылығы: біріншіден, көшіп-қонғанда түйеге артып жүруге қолайлы, екіншіден, баланы емізгенге өте ыңғайлы. Баланы жөргектен шешіп жатпай-ақ ана бесікке асылып отырып та емізе береді. Тіпті анасы емізе отырьш, мызғып та алады. Үшіншіден, бесік баланың денесінің тазалығына, ұйқтауына қолайлы. Баланың нәжісі (зәрі) денеге жайылмай шүмек, түбек арқылы кетеді. Денесі құрғақ болса, бала жайлы жатып, тыныш ұйқтайды. Ал бала денесінің өсуі үшін ұйқы аса қажет. Бала 40 күнге дейін 22—23 сағат, 6 айға дейін 20—21 сағат, ал 1 жасқа дейін 18—20 сағат ұйқтайды. Ұйқысы тыньш баланың денесі тез өсіп жетіледі.
Шілдехана рәсімінің әдептілік мәні. Шілдехана нәресте туған күннен бастап, үш күнге дейін, нәрестені әрі күзетіп, әрі ананы қуаныш-шаттыққа бөлеп, ойын сауық өткізу рәсімі. Ертеде «нәрестені үш күнге дейін жын періден қорғап күзету» секілді діни рәсімге байланысты туған, кейін шаттық тойына айналған бұл дәстүрдің өзіндік әдептік және жанжүйелік мәні бар.
Жарық дүниеге жаңа келген нәрестенің әсем әуен, күмбір күй, анасының үні қосылған дабыр арқылы сезім жүйесі ояна түседі. Шілдеханадағы шаттық ойын-сауық нәрестені қоршаған балалар мен ересек адамдардың көңілін көтереді, бауырмашылығын арттырады, өнерін өркендетіп, дарынын дамыта түседі.
Шілдехана жыры құтты болсын айту, бата беру рәсімінде жырланады:
Бөбектің бауы берік болсын
Өскен сайын өрлесін
Еш жамандық көрмесін
Өзі жарық күн болсын
Жасы ұзақ, мың болсын!
Соңғы кезде «Шілдехана» тойы бала туған соң жеті күннен кейін, немесе бала қырқынан шыққан соң өткізіліп жүр. Халық салтында шілдехана тойында ішімдікке жол беру - әрі обал, әрі күнә, әрі қылмыс болып табылады.
Бесік тойы: Бесікке салу қазақ баласының бесігі – құс төсек, жастық, жаялық, жөргек, қол бау, тізе бау, тізе жастық, бесік көрпе, шүмегі мен түбегі тазалық үшін ыңғайлы даярланған, екі басы доғаша иіліп жасылынған, құрау шабақтары нығыз қиюластырылған, екі қос аяқтары дөңес табанды, арқалығы өрнектелген жанұя.
Бесікке салу рәсімі көбінесе, баланы қырқынан шыққан соң кішігірім той ретінде өтеді. Бесікке салу рәсіміне шақырылған ауыл үйдің әйелдері шашуын, жол жорасын ала келеді. Баланы алғаш рет бөлеу рәсімі көп бала өсірген үбірлі – шүбірлі әйелге тапсырылады. Ондағы мақсат сол кездегі жас келіншектердің де сол әйелге ұқсап көп баланы дүниеге әкеліп, соларды тәрбиелеп құрметті ана мәртебесіне иелену.
Бата, тілек, тілеу, және әдеп. Бата – адам баласына жақсылық ойлау, оған тілек айту қазақ халқының дінге байланыссыз, алғашқы қауымнан қалыптасқан дәстүрі. Кейіннен келе тілек айту, сол тілекке жету «құдіретке байланысты» деген сеніммен бата қалыптасты да, оған діни сөздер тірек болды. Шын мәнінде, тілек дегеніміз – бата, бата дегеніміз – тілек. «Үйің құтты болсын» , «Сапарың оң болсын» , «Жақсы жатып, жайлы тұрыңыз» деген тілектер қысқа баталық сөздер. Халық дәстүрінде батаны жасы үлкен адам немесе қария беру керек.
Бата – адам баласына жақсылық ойлау, ол жастарды бірлікке, әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелейді. Бата ризашылық ниеттің көрінісі ретінде де айтылады.
Батаның түрлері көп, ал оның негізгі ой-мақсаты – жақсылық тілеу, жеке адамды адамгершілікке тәрбиелеу. Дастархан басына берілетін батаны көбіне «ас қайыру» деп те атайды. Ас ішіліп болған соң, дастарқан басындағы ең үлкен кісі: «дастарқан байлығын берсін, денсаулығын берсін, Алла бере бер – береке бер, аман сақта, абырой бер», - дейді.

«Асың, асың асыңа
Қыдыр қонсын басыңа
Таң мезгілі болғанда
Қырғауылдай қорғалап
Бөденедей жорғалап
Қыдыр келсін қасыңа
Денсаулығың зор болсын
Дастарханың мол болсын
Қайда барсаң алдыңда
Жарқыраған жол болсын»
- деп қазақ халқы батамен де ұрпақ санасына тәрбиені сіңіре білген.
Жөн-жоралғы, кәде рәсімдерінің тәрбиелік мәні. Қазақ халқының әдептілігі тарихи қалыптасқан мәдени үлгі болып табылады. Әдептілік негіздері: әдеп, рәсім, дәстүр, әдет-ғұрып, салт-сана. Халқымыздың салт-санасы – ұрпағына берген үлгі өнегесі, мәдени мұрасы. Халқын сүйген адам сол халқының салт-санасын қастерлеп, үйреніп, оны өнеге тұтуға тиіс.
Жақсы әдеттер дағдыға, дағдыдан әдепке айналады. Әдеп - әрбір адамныңф тәртібі мен инабаттылығын көрсететін, салт-сананың ұлттық белгісі. Елдің әдет-ғұрпын, әдептік белгілерін, тәртіпсіздік көрсеткен адамды халық әдепсіз деп, жек көреді, әдеп сақтаған адамды құрметтейді.
Тұрмысқа байланысты әдет-ғұрыптарды орындау әрекеттері рәсімдер деп аталады. Егер қосыңа, аулыңа жақын көрші қоныстанса оған ерулік беру рәсімін жасайсың, ол саған қарулық береді. Тоқым қағар, Құдайы нан беру, тағы басқа рәсімдер игілікке үндеп, инабаттылыққа тәрбиелейді. Игілікті іс қалыптаса келе дәстүрге айналады. Халықтың дәстүрге айналған қасиетті рәсімдері өте көп. Түрлі ырымдар, тыйымдар, қайырымдылық пен сыйласымдылық дәстүрлері, жөн-жоралғылар мен кәделер, той тамашалық рәсімдер ата мұра болып қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа мәдени үлгі ретінде жалғасып келеді. Наурыз той, қымызмұрындық, бесік тойы, шілдехана, тұсаукесер, атқа мінгізу, сүндет тойы, үйлену тойы сияқты дәстүрлер құр жиналып бас қосуға арналмаған, керісінше жастарды әдептілікке, көпшілдікке, өнерпаздыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында өткізілетін халықтық дәстүрлер. .....