Курстық жұмыс: Қазақ тілі | Қазақ тіліндегі мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердерің табиғаты мен мәні

Мазмұны

Кіріспе..........................................................................................................................3

І тарау. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың қолданыстағы көріністері мен жасалу жолдары.
1.1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың зерттеулердегі сипаттамасы...............................................................................................................11
1.2. Ә. Нұрпейсовтің «Қан мен тер» трилогиясындағы мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаласының жасалу жолдары...........................20

ІІ тарау. Трилогиядағы мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың бағыныңқылы және басыңқы компонентерінің мезгілдік жағынан өзара қарым – қатынастары
2.1. Трилогиядағы бір мезгілдес сабақтас құрмаластар...................35
2.2. Трилогиядағы әр мезгілдес сабақтас құрмаластар.........................42

Қорытынды..............................................................................................................49
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.....................................................................55

І тарау.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаласының қоланыстағы көрісітері мен жасалу жолдары.
1.1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың зертеулердегі сипаттамасы
Сабақтас құрмалас сөйлемдегі аумақты да күрделі мәселенің бірі – оның бағыныңқы түрлерін өзара саралау мәселесі. Өйткені бұл тіл – тілдердің қайсысында болмасын зерттеушілердің назарын әрдайым өзіне аударып отырады. Қазақ тілі бағыныңқыларының ең алғашқы зерттелу барысында олардың саралану жолы орыс тіліндегі еңбектер мен граматикаларға негізделген болатын. Осы орайда бағыныңқы сөйлемдердің топтастырылуы жағынан жалпы тіл білімінде орын алған кейбір ілімдерге тоқтала кеткен жөн. Өйткені ол ілімдер қазақ тіл біліміндегі сөз болғалы отырған мәселеге өзіндік әсер етпей қойған жоқ.
Ертеректе тіл білімінде сабақтас сөйлемдерді бағыныңқылық жақтан өзара саралауда белгілі бір принцип меже болып отырмады. Өйткені бағыныңқы сөйлемдердің ғылыми жүйеде топтастырылу, белгілі бір қалықа түсуі әр ілімнің негізінде болды. Бұл ол кездерде қай тілге болса да тән құбылыс еді. Граматикалық заңдылықтар мен тілдік құбылыстардың жетіліп, дамып отыру процесі сабақтас сөйлемнен де орын алды.
Қазақ тілі бағыныңқы сөйлемдерін топтастыруда функционалды, тұлғалық және құрылыс - семантикалық принциптер басшылыққа алынды. Соның ең алғашында үстем болған түрлі - функционалды классификация. Қазақ тіл білімінде бұл тәсілді қолданушылар профессор Қ. Жұбанов , доцент С. Жиенбаев және процессор Н. Сауранбаев болды. Бұл аталған ғалымдар өздерінің еңбектерінде орыс тілінің ізімен бағыныңқы компанентті басыңқының бір мүшесі есебінде қарап , оны сол мүшенің атымен атады.
Сөйтіп бағыныңқының қызметі сөйлем мүшесінің қызметімен бірдей ұғынылды. С. Жиенбаев осы жайында «Бағыныңқы сөйлемді басыңқы сөйлемнің бір мүшесі қатарында есептеу керек», - деді [9,17].
Қазақ тілі бағыныңқыларын осылайша сөйлем мүшелерінің ыңғайында саралау 1940 жылдарға дейін орын алып келеді.
Профессор Қ. Жұбанов 1936 жылы 5 – 6 кластарға арнап жазған «Қазақ тілінің програмасында» бағыныңқы сөйлемді басыңқының белгілі бір мүшесіне тели отырып саралайды. Бұл ретте тек шартты рай тұлғалы сабақтастар ғана негізге алынған. Сөйлемдер бағыныңқылық жақтан жеті түрге жіктеледі.
1) бастауыш бағыныңқы; 2) баяндауыш бағыныңқы; 3) септес бағыныңқы; 4) іліктес бағыныңқы; 5)шақтас бағыныңқы; 6) жанас бағыныңқы; 7) қабыс бағыныңқы [10,23].
Доцент С. Жиенбаев өзінің «Синтаксис мәселелері» атты еңбегінде бағыныңқы сөйлемдердің топтастыру принципін, негізінен алынғанда, профессор Қ. Жұбановтың үлгісімен жүргізеді. Бұл оның өзі атағындай, «нақтылы бағыныңқылар» түрінде айқыын байқалады. Автордың нақтылы бағыныңқылар деп отырғаны - қатынастық сөздерімен жұмсалған шартты рай тұлғалы сөйлемдер. Мұндай бағыныңқылар сөйлем мүшелерінің атымен аталып отырады. Бағыныңқы сөйлемдерді жіктеуде С.Жиенбаев шартты, қарсылықты бағыныңқылардың да бар екендігін көрсетіп, кәдімгі нақтылы бағыныңқылардың өзі де осылар дейді және үйірлі мүшелерді бағыныңқы сөйлемнің қатарына жатқызады.
Бағыныңқы сөйлемдерді фунционалды принципті негізінде саралау профессор Н. Сауранбаевтың еңбектерінен орын алды. Ол мезгіл , себеп, амал, шарт қарсылықты бағыныңқы түрлеріне жіктейді.
Бағыныңқы сөйлемдерді топтастыруда жоғарыда аталған ғалымдардың арасында өзара айырмашылықтар болды. Мысалы, Қ. Жұбанов пен С. Жиненбаев өз еңбектерінде бастауыш, баяндауыш бағыныңқыларды атаса, Н. Сауранбаевтың зерттеулерінде бұл аталған бағыныңқылар сөз болмайды.
Қазақ тілі бағыныңқы сөйлемдерін топтастыруда соңғы кездерінде мағыналық принцип орын алды. Бұл принцип бойынша бағыныңқы сөйлем сөйлемдік мәнінде кең ұғымда түсініліп, оның басыңқымен тығыз қарым – қатынасқа түсудегі екі арадағы мағыналық мазмұны басшылыққа алынады.
Сабақтас сөйлемдерді мағыналық белгісіне қарай жіктеу профессор С. Аманжоловтың «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» атты еңбегінен орын алды. Онда сабақтас құрмалас сөйлемдер он сегіз түрге жіктелген: 1) себеп - салдар, 2) мезгіл, 3)шарты, 4) ұқсасты, 5) мақсатты, 6) қарсылықты, 7) дағдылы, 8) нұсқаулы, 9)үлестес, 10)аяулы, 11) баяндауыш, 12) қыстырмалы, 13) мекен, 14) арналас, 15) сілтеу, 16) ыңғайлас, 17) үдетпелі, 18) тақырыпты [11,201] .
Бағыныңқы сөйлемдерді топтастыруда қазақ тіл білімінде мағыналық – тұлғалық принцип те басшылыққа алынады. Бұл принцип бойынша бағыныңқы сөйлемдердің басыңқыны айқындаудағы мағыналық белгілері мен олардың жолдары тығыз байланыстырыла қаралады.
Түркі тілдеріндегі бағыныңқы сөйлемдер әр түрлі принциті негізге алып отырады. Мәселен, М. Ш. Ширалиев , А, Абдуллаев сөйлемнің синтаксистік функциясын басшылыққа алса, Қ. Сартбаев, Т. Санбатталов бағыныңқы сөйлемдердің құрылысы мен семантикасын қарайды.
Тіліміздегі бағыныңқы сөйлемдердің жасалу жолдарын саралай талдасақ, олардың көпшілік жағдайда басқаша амалдар арқылы құрмаласатын байқауға болады. Бұл ретте бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы елеушілі қызмет атқарады. Егер қатыстық бағыныңқыларда сөйлемдер арасын байланыстырушы дәнекер әр уақытта да шартты рай тұлғалы баяндауыш болса, өзге бағыныңқы түрлерінде осы қызметке баяндауыштың басқа грамматикалық тұлғалары қатынаса алады. Мұндай баяндауыш етістіктің есімше, көсемше т.б. түрлерінде жұмсалып, бағыныңқы мен басыңқы компонентерді әр алуан мағыналық байланысқа түсіріп отырады. Сөйлемдер арасындағы осындай әр алуан мағыналық байланыстардың тоғысар арнасы да біреу – ақ. Ол бағыныңқы компоненттің басыңқыға пысықтауыштық ыңғайда жұмсалыумен тығыз байланысты келеді. Ал, мұның өзі, салып келгенде, бағыныңқы баяндауышының есімше, көсемше тұлғаларында келуімен айқындалады. Өйткені осындай амалдар арқылы жасалған бағыныңқы сөйлемдер өз басыңқысымен шарттастық , мезгілдік , амалдық, себептік т.б. мәндерде жұмсала айтылып , пысықтауышқа тән заңдылықтардың негізінде құралады. Тіл білімінде осындай мәндегілер адвебиалды сөйлемдер деп те аталып жүр. Мұндай атау пысықтауыштың бойына тән мағыналарын қамтиды.
Адвебиалды бағыныңқы сөйлемдерді құрылыс - сенмантикалық принцике сүйене отырып , оларды өзара былайша жіктеуге болады
1) шартты бағыныңқы; 2) қарсылықты бағыныңқы; 3)мезгіл бағыныңқы; 4)себеп бағыныңқы; 5) амал бағыныңқы; 6) мақсат бағыныңқы.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың қимыл - әрекеті белгілі бір уақыт мерзімінде болып жатады. Уақыт – өмірде болып жататын оқиғаларға тән заңдылық. Өйткені уақыттан тысқары, мезгілсіз ешбір оқиғалардың орындалуы да мүмкін емес. Алайда осындай процестердің біздің санамыз бен түйсігімізге, тәуелсіз сөз беттерімен орындалып жататындығын ескерте кеткен жөн. Мұның өзі мезгілдік ұғымның мөлшері «біреудің тарапынан» айқындалмайтынын аңғартса керек. Мезгілдік ұғым белгілі бір іс – әрекет, объектімен тығыз байланысты. Сондықтан да ол – өмірде үзбей болып тұратын заңды да табиғи процесс.
Мезгілдік ұғымның мұндай көрінісі өз сипатын мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемнен де таба алады. Бұл ретте бағыныңқы компонент басыңқыда айтылған ойдың мезгілін білдіріп , ондағы орындалған немесе орындалатын оқиға - әрекетінің уақыт мөлшерін көрсетіп тұрады. Ал, бүтіндей сөйлем бойындағы мезгілдік қарым – қатынас ондағы бағыныңқы және басыңқы баяндауыштардың берілу жолдарымен байланысып жатады. Мұндай баяндауыш формаларының өзгеріп отыруы мезгілдік қатынастың құбылуына да әсерін тигізеді.
Сонымен қатар бағыныңқының осы түрінде қолданылатын кейбір үстеу сөздер де сөйлемнің мезгілдік дәрежесін айқындауға қатынасып отырады. Бұл айтылған жайдан мезгіл бағыныңқылы сабақтаста мезгілдік ұғымды жалаң бағыныңқы компаненттен , оның баяндауышынан іздестіре бермей бүтін сөйлем бойынан , синтаксистік компанентердің тығыз қарым – қатынасындағы бірлігінен танудың жөн екендігі аңғарылады.
Бағыныңқы сөйлемнің табиғаты әр түрлі түсінілетін не, болмаса оған тән критерилер дұрыс сараланбағандықтан , түркі тілдері жайында жазылған кейбір еңбектерде мезгіл бағыныңқылы сабақтасын дұрыс тани алмаушылық кездесіп қалады. Бұл мәселе жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара жігін ажыратудағы кейбір кезедесетін қиыншылықтармен де астарласып жатады. Соның салдарынан зерттеушілердің біреуі әдеттегі кейбір жайылма жай сөйлемдерді мезгіл бағыныңқыны сабақтас деп таныса, кейбіреулері басы ашық мезгіл бағыныңқылы жай сөйлем деп қарайды. Мәселен, Т.М. Ахтямова өзбек тіліндегі Илгари давлатимиз борида эрим билан театрға борар эдік деген жай сөйлемін мезгіл бағыныңқылы сабақтас деп талдайды [12,10].
Ал М. Дәулетов қарақалпақ тіліндегі мына тәрізді мезгіл бағыныңқыларды жай сөйлем қатарында түсіндіреді: Мектептен шыққанда ызғырық самал есіп тур еди. Пуу жіберилген уақта матор тоқтады [13,75].
Қарашай - балқар тіліне арналған кейбір еңбектер де мезгіл бағыныңқы болатын сабақтас жай сөйлем ретінде қаралады. Кюн чыкьгынчы бииз таугьа чыкьган эдик [14,230].
Мезгіл бағыныңқылы сөйлем - сабақтастардың ішіндегі әдеби тілімізде ең аумақты да кең қолданылатын түрі. Бұл заңдылық тіл – тілдердің көпшілігіне ортақ болып келеді. Мезгіл бағыныңқылардың тілімізде көп қолданылуы олардың жасалу жолдарының жан - жақты келетіндігімен айқындалады.
Түркі тілдерінде, сонымен қатар қазақ тілінде сабақтас құрмалстың құрылымдағы бағыныңқы компоненттер өздерінің орналасуы жағынан көбінесе тұрақты болып келеді: бағыныңқы бұрын , басыңқы кейін жұмсалады. Осыған орай да бағыныңқы сөйлемдердің орын тәртібі арнайы әңгіме бола бермейді.
Сабақтас құрмаласта бағыныңқы сөйлемдердің өз басыңқысынан бұрын орналасуы түркі тілдерінің табиғатына тән құбылыс. Солай бола тұрсада да айтушы адамның көзқарасы, мақсат – тілегі не нәрсеге боса назар аударуына байланысты кейде бағыныңқы сөйлемдердің тәртібі алмасып отырады. Осындай заңдылыққа сай олар сөйлемнің бас шенінде ғана жұмсалып қоймай, бағыныңқы компоненттің аралығына түсіп те не болмаса одан кейін де қолданылып қалады.
Бағыныңқы компаненттің өз басыңқысынан бұрын орналасуы қалайша түсіндіруге болады? Біріншіден, түрлі тілдерінің заңдылығы бойынша бағыныңқы сөйлемдер өз басыңқыларының түрліше амалдық сипатын білдіру үшін жұмсалады. Мұндай амалдық сипат басыңқыда айтылған ойдың (мезгіл басыңқыда айтылған ойдың) мезгіл, амал, мақсат, шарт, себебін білдіру ыңғайында келеді.
Бағыныңқы сөйлемнің өз басыңқысынан бұрын орналасыуы, екеншіден, қазақ тілінде, сондай – ақ түрлі түрлерінде оның өз басыңқысымен жалғаулық арқылы емес, көбінесе баяндауыш формалары арқылы құрмаласуымен де тікелей байланысты. Өйткені сабақтас құрмалас сөйлемдегі байланысу амалы жалғаулықтар арқылы жүзеге асса, бағыныңқы компоненттің орналасуы екінші орынға шығады. Демек, бағыныңқыларды байланыстыратын амал – тәслердің түрлері де олардың орын тәртібіне әсер етпей қоймайды.
Сабақтас құрмалас сөйлемдердің орыс тілінде жалғаулықтар арқылы жасалуларына орай олардың бағыныңқы сыңары көбінесе өз басыңқысынан кейін орналасады дедік. Солай бола тұрса да, мұнда да кейде қазақ тіліндегідей бағыныңқылардың сөйлем басында қолданылып қалулары кездеседі. Бұл жайды орыс тілінің бағыныңқы сөйлемдерін зерттеуші ғалымдар көрсеткен болатын: Что Ноздрев лгун отъявленный , это было известно всем (Гоголь) [15,107].
Сөйтіп бағыныңқы сөйлемдердің орын тәртібі қай тілде болса да белгілі тәртіппен қалыптасқан болса, кейде қолданылу барысына қарай олардың орны алмасып та келе береді. Қазақ тілі заңдылығында бағыныңқы компанент көбінесе сөйлем басында қоланылатын болса, сонымен қатар оның сөйлемнің ортасы мен соңында да орналасып қалатыны байқалады. Бағыныңқы сөйлемнің қоланысындағы осындай заңдылыққа өз кезінде профессор А. Ысқақов назар аударған болатын. Ендігі сөзіміз осылар жайында болмақшы.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы компоненті қолданылу барысына қарай кейде сөйлемнің ортасында, дәлірек айтсақ, басыңқы қанаттың ортасында жұмсалады. Бұл ретте сөйлемнің басыңқы компоненті екіге жарылады да (сөйлемнің басы және соңына), бағыныңқы бөлшек солардың екі аралығына түседі. Басыңқының бұлайша жарылысқа түсуі көбінесе оның бастауыш сөзінің сөйлем басында оқшаулануы арқылы жүзеге асады. Басыңқы бастауышының сөйлем басында даралануы оған ерекше мән туғызады, айрықша көңіл аудартады. Сонымен қатар ол өзінен кейін іле -шала қолданылатын бағыныңқы сөйлемдегі оқиға желісімен тығыз байланыстылықты да күшейтеді.
Мұндай тәртіпте орналасқан сөйлемдер Ә. Нұрпейсовтің «Қан мен тер» трилогиясында жақтың қасы. Мәселен бағыныңқылықты сабақтастың жасалу жолдары бойынша трилогиядан терілген сөйлемдердің дені дағыныңқы сөйлем өз басыңқысынан бұрын орналасқан сөйлемдер. Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы компоненті сөйлем ортасында, дәлірек айтсақ,басыңқы сөйлемнің ортасында келуі тек бірлі – жарым мынадай сөйлемдерде кездесті.
Судыр Ахмет, буы бұрқыраған от алдарына келе бергенде , қасында отырған қонақтың біріне «құда» деп айтып та салды (546 – бет).
Бұрын да аз сөзді жігіт , інісі алгеннен кейін, тіпті үндемей, ыза – кек тілін байлап тастағандай боп жүр (282 – бет). Осындай қайратты жігіттер , ертеңгі күні дружина құрғанда да, керек қой (288 – бек).
Сөйлемдерді осындай құрылысты айтуда басыңқының Судыр Ахмет, жігіт, жігіттер өзіне айрықша назар сударылып, ол ерекшелене жеке интонациялық құбылысқа да ие болып тұр. Ал егер осы сөйлемдегі бастауыш сөзінің орын өзгертіп, оны өз басыңқысымен қосып айтсақ, жоғарыда айтылған қасиеттер бастауыштың бойынан аластағы болар еді, ол басыңқыдан аластағы болар еді, ол басыңқыдағы басқа сөздермен бірге жай ғана әдеттегі қалпында айтылады қараңыз.
Бұл бұрқыраған ет алдарына келе бергенде, Судыр Ахмет қасында отырған қонақтың біріне «құда» деп айтып та салды.
Демек, басыңқы сөйлемнің екіге жарылуы, бағыныңқының солардың екі аралығына түсуі осылайша бір сөздің айрықша даралана , көңіл бөліне айтылуымен де тығыз байланысты. Негізгі ой көптілік жағдайда басыңқы жай сөйлемде беріледі де, бағыныңқы компонент сол басыңқыдағы ойды түрлі жағынан айқындап, дәлелдеп түсіндіру үшін қолданылатын қосымша бір мүше ретінде тұрады.




1.2. Ә. Нұрпейсовтің «Қан мен тер» трилогиясындағы мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың жасалу жолдары

Синтаксистік категориялардың толық мазмұны ондағы жеке сөздер мен сөйлемдердің аралық байланысын, өзара қарым – қатынасын, құрылымдық жолдары мен бір бүтіннің қарамағына түсудегі құрылыс ерекшелігін жан – жақтың талдағанда ғана ашыла түседі.
Бағыныңқының баядауышы сөйлемдер арасын жалғастырып байланыстырғыш қызметке ие болу үшін белгілі бір формада келесі басқа да көмекші сөздермен бірге қоланылады. Сондықтан де сабақтас сөйлемдігі баяндауыштың толық мазмұнының ашылуы оның осындай құрылымдық жолын аралай талдаумен айқындалады. Ал бұл жай, сайып келгенде, сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарын зерттеу болып табылады.
Өйткені сабақтас сөйлемнің қан түрінің болмасын құрылуы, белгілі қалыпқа түсуі осы бағыныңқының баяндауышы арқылы жүзеге асады. Мұндай баяндауышты жетекшісі келесі бөлшекпен ұластырушы - түрліше граматикалық амал тәсілдер. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің жасалу жолдарында, міне, осындай формалық құбылыстар сөз болмақшы.
Кез – келген етістікті сөз бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы бола бермейді. Мұндай қасиетке сабақтас құрмаласты жасай алатын амалдар мен үйлесе келген баяндауыш қана ие болады. Осыған орай да, ең алдымен, етістіктің қандай формалық түрлері бағыныңқының баяндауышын жасай алатындығы анықталуы қажет. Себебі бұл мәселе күні бүгінге дейін түркологияда әлі толық айқындалмай, әр зерттеушілер оны әр түрлі түсіндіріп келеді. Мұның өзі түркі тілдеріндегі сабақтас сөйлемге жалпылама болса да бір өлшемнің жоқтығын байқатады.
Сабақтас құрмалас, соның ішінде мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің жасалуына байланысты ең алдымен айтарымыз – көпшілік түр кологтар бағыныңқының өсімше , көсемше формалары арқылы да жасалатынын теріске шығармайды. Біздің мұны айтып отырған себебіміз: кейбір ғалымдар (профессор Н.А. Баскаков , М.Ш. Ширалиев т.б.) бұл аталған жолдарда бағыныңқы сөйлемге тән деп қарамайды да, осы ретте тек шартты рай тұрғысынан ғана айтады.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдегі синтаксистік компоненттердің бір – бірімен байланысы басқа да сабақтас құрмаластардың түрлері сияқты бағыныңқының баяндауышы арқылы жүзеге асады.
Сонымен қатар екі жай сөйлемдерді бір бүтіннің қарамағына түсіруде басқа да амалдар, атап айтсақ, шылаулар да өзіндік қызмет атқарады. Сөйлемдер арасын байланыстыратын осындай амал - тәсілдерді бір жерге жинақталғанда , оларды өзара былайша саралауға болады.
1. Баяндауыш формасы арқылы. Мұнда мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер етістіктің есімше , көсемше және шартты рай тұлғалары арқылы жасалады.
Есімше жолының соңғы көсемше, шартты рай тұлғалық етістіктерден өзіндік айырмашылығы бар .
Есімшенің барлық формалары бір дәрежеде бағыныңқы сөйлемді жасалуға қатынаса бермейді. Мұндай функцияға көбінесе есімшенің ған формантты түрі ие болады. Сондықтан да сабақтас сөйлемнің есімше арқылы жасалған жолын айтқанымызда, оның осы ған формантты түрін түсінетін боламыз.
Есімшенің бұл түрі сөйлем ішінде қолданылу ыңғайына қарай алуан қызмет атқарады. Бірде күрделенген сөйлемнің түрінде анықтауыш мәнінде жұмсалса , енді бірде екі жай сөйлемдерді байланыстырғыш баяндауыш қызметінде келеді. Мұның барлығы ған формантты есімшенің сөйлем ішінде қолданылу ыңғайымен тығыз байланысы.
Өйткені есімшенің бұл түрі сөйлем ішіндегі басқа да сөздермен қарым – қатынасқа түсуде басыңқы қалпын өзгертіп , өзіне қажетті элементтердің қысыла айтылуын талап етіп тұрады. Мұндай көмекшелілер түрінше афинкстер мен шылаулар.
Есімшелердің осылайша қолданылуы сөйлем ішіндегі қызметін айқындауға көп жағдайда қиындық туғызады.
Есімшенің сабақтас құрмалас сөйлемдегі баяндауыштық қызметі оның тұлғалық өзгерістерін саралай талдағанда ғана ашылады. Ал тұлғалық өзгерістер деп отырғанымыз есімшені бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштық қызметіне түсіре алатын түрліше амал – тәсілдер. Бұл айтылғаннан есімшенің жеке қалпындағы түрлі уақытта бағыныңқының баяндауышы бола алмайтындығы белгілі болады. Ал мұның өзі ған формасының сабақтас сөйлемде тек көмекшілік қызмет .....