Курстық жұмыс: Экономика | Инфляция оның Қазақстандағы себебі мен салдары

Мазмұны

Кіріспе................................................................................................................
I Инфляцияның экономикадағы ролі мен мәні
1.1.Инфляцияның мәні жане даму механизмі,түрлері...................................
1.2.Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары, себептері..........
1.3.Филипс қисығы жане стагфляция..............................................................

II Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу.
2.1.Антиинфляциялық саясат............................................................................
2.2.Инфляцияға қарсы саясат жане Қазақстандағы оның әдістері................

III .Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары.
3.1.Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын
нақты шаралар...............................................................................................

Қорытынды..........................................................................................................
Қолданылған әдебиеттер тізімі..........................................................................
Қосымшалар......................................................................................................

I. Инфляцияның экономикадағыролі мен мәні.

1.1 Инфляцияның мәні даму механизмі жане түрлері.

Инфляция-жалпы баға деңгейі мен ақша белгілерінің нақты активтерге қатынасы бойынша өсуі мен құнсыздануы арқылы көрінетін көп факторлы құбылыс.Жеке тауарларға кез келген баға өзгерісі инфляция болып табыла бермейді.Ол өнімнің сапасының жақсаруына,сыртқы саудаға,басқа факторларға байланысты өзгерген болуы мүмкін.Баға мен шығындардың жалпы төмендеуін инфляцияға қарама-қарсы дефляция деп атайды.Яғни инфляция қарқынын төмендетуге арналған процес.Баға өсуінің баяулауы дезинфляция деп аталады.
70-80 жылдардағы баға өсуі үздіксіздігі,жалпыламалығы,бір қалыпсыздығы мен ерекшеленеді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляцияны келесі түрлерге бөледі, мұны келесі сурет №1 көрсетіледі.

Сурет №1
Инфляцияның түрл
Экономиканы мемлекеттік реттеудің "тереңдігіне", антиинфляция саясаты құралдарына байланысты инфляция айқын және басыңқы формаларда жүреді.Айқын немесе ашық формадағы инфляция процесі баға өсуімен ұлттық волюталық курсының төмендеуімен көрінеді.Басыңқы немесе жасырын инфляция жасырын түрде және өнім сапсының оның ассортимент құрылымының өзгеруі,экономикада дефицит артып,кезектер көбеюімен белгілі болады.
Зерттеу объектісіне байланысты ұлттық,аймақтық және әлемдік инфляцияға бөлінеді. Ұлттық және аймақтық масштабта зерттеу объектісі болып көтерме және бөлшек сауда динамикасы,елдербірлестіктері деңгейінде халықаралық нарықта (мысалы:Евро Одақ) қандай да бір елдегі ЖҰӨ дефляторы болып табылады.
Жүйеге қатынасы бойынша ішкі және сыртқы факторлар әсерімен болған инфляция қарқынына байланысты импорттық және экспорттық инфляцияға бөлінеді.Елдегі қатаң волюталық курс ұсталған жағдайда импорттық тауарларға кез келген бағаның көтерілуі елдің ішіне импорттық инфляцияны әкеледі.Елдегі инфляциялық процестің дамуына бұл фактордың маңызды ЖҰӨ-ң жалпы көлеміндегі сыртқы сауда үлесіне тәуелді.Ол жоғары болған сайын "импорт" инфляцияның эффект тиімділігі соншалықты жоғары.
Бағаның өсу қарқынына байланысты:жылына 10%-қалыпты немесе баяу инфляция.Жылына 200%-"галопирлік" немесе "латындық" инфляция деп бөлінеді.200%-тен жоғары-"гиперинфляция" (Амерыкалық экономист Ф.Кеганның есептеуі бойынша-айына 50%-тен жоғары).
Инфляцияның қандай типі болып жатқанын анықтау үшін баға өсу қарқынының қоғамдық ұдайы өндірістің параметрлерінің өзгеруіне байланысты анықтауға болады.Баяу инфляция ұдайы өндіріс процесінде теріс әсерін қатты тигізе қоймайды.Ал "галоперлік" инфляцияның юолуы экономика құрылымындағы диспропорцияның пайда болуы туралы мәлімдейді."Гиперинфляция" ұдайы өндіріс пропорцияның шындап бұзылғанын,экономиканың тоқырау алдында тұрғанын білдіреді.
Экономикалық баға өсу қарқынына бейімделуіне байланысты инфляцияны балансталған және балансталмаған деп бөледі.Бірінші жағдайда бағалар баяу және тұрақты өседі.Қалған макроэкономикалық көрсеткіштер іс жүзінде бірдей өзгереді.
Ал баланстанбаған йнфляция кезінде тауарға бағалар бірден жоғары көтеріліп кетеді де,экономика өзгерген жағдайларға бейімделіп үлгермей қалады.
Инфляциялық процеске мемлекеттің әсер ету қабілетіне байланысты бақыланған және басқарусыз инфляция болып бөлінеді.Бірінші жағдайда-мемлекет орташа мерзімде бағаның өсу қарқынын азайта немесе арттыра алады.Екінші жағдайда-инфляция деңгейін тоқтататын нақты шаралар жоқ.
Экономикада сұраныстың өсуі жағдайында ЖҰӨ көрсеткішінің өзгеруіне байланысты шынайы және жалпы инфляция болып бөлінеді.Жалпы инфляция кезінде бағаның өсуінен асып түсетін нақты өндіріс көлемінің артуы (ЖҰӨ көлемінің өсуі). Екінші кезеңде сұраныс қысымының артуына байланысты шығындардың өсуі,ақша айналымының бұзылуы өндіріс стагациясы (номиналдық ЖҰӨ көлемінің өсуі) пайда болады.
Болашақ бағаның өсу қарқынын және оған бейімделу дәрежесін анықтайтын шаруашылық агенттерінің болжауының қаншалықты дәлдігіне байланысты болжанған және болжанбаған инфляция деп бөлінеді.
Инфляциялық процесті тудыратын және өрбітетін факторларға байланысты сұраныс және шығындар инфляциясын бөледі.
Осылайша инфляция- қоғамдағы жиынтық сұраныспен жиынтық ұсыныстың арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуын көрсетеді.Айналымдағы ақшаның мөлшерінің немесе олардың айналым жылдамдығының артуы жиынтық сұранысты өсіреді және керісінше.Жиынтық сұраныстың өсуіне әкелетін айналымдағы ақша массасының өсуі түрлі себептермен болуы мүмкін:экспансиялық қаржылай саясатқа,мемлекеттік саясатқа,"баспа станогының" көмегімен бюджет дефицитін жабу,несиені ұлғайту режимі инвестициалық бум тұтынушылардың талғамының өзгеруі және т.б.Сұраныс тудырған инфляция дамуына схема бойынша бөменлегідуй болады.
Инфляция процесінің дамуының бұл түрі сұраныс инфляциясы деген атау алады. Сұраныс инфляциясы деңгейі жиынтық ұсыныс қисығының формасына тәуелді және келесі факторлармен анықталады:
- экономиканың өсуінің орташа жылдық қарқынымен.
- еңбек нарығындағы жағдаймен және толық жұмысбастылық деңгейімен.
- жиынтық сұраныс компоненттерінің өсу динамикасы қарқынымен.
- шаруашылық агенттерінің болашақтағы баға өсуін болжай алу қабілетімен байланысты.
Сурет №2
Сұраныс инфлияциясының өсуі.


Нақты өндіріс көлемі


Экономикада инфляция жиынтық ұсыныстың өзгеруімен болуы да мүмкін.Схемада бұл жиынтық ұсыныс қисығының солға қарай қозғалысын көрсетеді.Нақты өндіріс көлемі төмендеп,бағалар көтеріледі.
Экономикада сұраныстың өсуі бағаның,еңбекақының,жұмысбастылықтың нақты көлемінің өсуіне әкеледі.Бұл процес шығындар инфляциясы ретінде көрінеді.Іс жүзінде инфляцияның екі түрі де бір мезгілде жүреді және өзара әсер атеді.

1.2.Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары мен себептері.

Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты құнсыздануы,алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр.Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артық болуымен байланысты.Белгілі рауар нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға деңгейінің өсуі.Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер етеді.Мысалы, 70-жылдардағы энергекикалық дағдарыс тек мұнай бағасының өсуінен емес, басқа да тауар мен қызмет көрсету бағаларының өсуімен байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-ке, 1979 жылы-9%-ке артты. Ақша әсерінен тыс,тауар бағаларының өзгеруі еңбек өнімділігінің артуына,циклдык және маусымдық толқуларға,ұдайы өндірістегі құрылымдық өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы мемлекеттік реттеуге,салықтың жаңа стсвкаларын енгізуге,ақша өлшемінің девальвациялануы мен ревальвациялануына,нарық конъюктурасының өзгеруі мен сыртқы экономикалық байланыстардың ықпалына және т.б. байланысты.Демек,бағаның өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Сонымен,баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бұзылуы,баланстың болмауы.Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді.Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса,басқаша айтқанда "ақша станогы" белсенді пайдаланылса,онда айналысқа ақша массасы көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін MV=PO еске түсірсек, М мен P көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Екіншіден, осындай жолмен,әдіспен инвестицаны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады.Әсіресе экономиканы милитариаландырумен байланысты инвестиция инфляцияна өршітеді.Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірісте емес шығындар-олар қоғамдық байлықты текке әуре етеді. Әскери ассигнация бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып,тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі.Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі нарықтық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі нарықта көптеген өндірушілер болып,өнімдердің түрі аз,капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем ұқсамайды. Қазіргі нарық белгілі дәрежеде олигополиалық нарық. Ал олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигополиалар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны қолдауғаынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады. Өздері билік жүргізетін нарықта бағаның төмендеуін болдырмау үшін олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында "импорттық" инфляцияның қауіпі туады.Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергия бағаның шарықтауы сырттан әкелетін мұнайға бағаны өсіріп,технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының қымбаттауына әкелді."Импорттық" инфляциямен күресу мүмкіндігі шектеулі.Әрине өз валютасын ревальвациалау ұлттық валютаның құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады.Бірақ ревальвациф отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады,ал бұл дүниежүзілік нарықта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алпды,ол "инфляцияны күту" нәтижесінде орын алады.Халық пен өндірушілердің иефляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан түрлі себептері бар.Алайда бұл құбылысты қоздыратын факторлардың комбинациясы жекеленген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.

Кесте-1
Инфляция себептері мен зардаптары

Инфляция себептері Инфляция зардаптары
1 2
Мемлекеттік монополия (қағаз ақша эмиссиясы, ішкі сауда).
Профсоюзды монополия.

Бағаларды белгілейтін ірі фирмалар монополиясы. Байлық пен кірістің орнықтылуы.

Мемлекеттік бағаның нарықтық бағадан төмендеуі.
Нақты пайыздың төмендеуі.
Экономикалық мәліметтердің тұрақсыздығы.
Мемлекеттік конфискацияның жасырынуы.
1.3.Филипс қисығы және стагфляция.

Ағылшын экономисті Филипс 50жылдардың соңында жұмыссыдық нормасымен еңбекақының өсуі арасындағы тәуелділікті байқады.100жылдан аса уақыттағы деректерді зерттей келе еңбекақы деңгейі (6-7%) бар болады және оның өсуі 0-ге тең болады деген қорытындыға келді.Осы табиғи деңгейден (6-7%) жұмыссыздық төмендесе еңбекақының өсуі тездетіледі және керісінше.
Филипс қисығы жұмыссыздық пен инфляцияның арасында тұрақты және алдын ала белгілі кері байланыс бар екенін көрсетеді. Инфляция жұмыссыздықтың болмашы деңгейінің кезінде ғана жоғары бола алады. Экономикада бағалар өспейтін жұмыс бастылықтың деңгейі бар.
Сурет-2
Филлипс қисығы


W – номиналды еңбекақы өсу қарқыны.
P – инфляция деңгейі.
U – жұмыссыздық деңгейі %.
Филлипс қисығына екі түрлі қатынас бар. Біріншісі бойынша Филлипс қисығы экономикалық заң ретінде қарастырылады.Бұл дегеніміз елде бір мезгілде күшті инфляциямен жоғары жұмыссыздық болуы мүмкін емес.Мемлекеттік реттеу құралдарының көмегімен қисықтың түрлі нүктелерінде болатын инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің үйлесуіне қол жеткізуге болады.Демек қисық бойынша жоғары және төменге оңай қозғалуы мүмкін.Нүктені таңдау экономикалық жағдайлармен,сондай-ақ үкіметтің әлеуметтік саясатымен анықталады.
Екіншісі бойынша экономикада инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақтылық пен беріктілікті жоққа шығарады.Экономикада жұмысбастылықтың жоғары деңгейіне инфляцияның бірқалыпты қарқында ғана қол жеткізуге болады.
Диаграмма-1. 2003 — 2004 жылғы жұмыссыздар саны және
жұмыссыздық деңгейі.

Филипс қисығының мәні жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтарының көмегі арқылы ашылады.Экономикада жиынтық сұраныстың өсуі экономикадағы диспропорцияны тереңдете түседі және жаңадан жасайды Ресурстардың шектеулілігін психологиялық арттырады.Нәтижесінде сұраныстың өсуінен инфляция өрши түседі.Жиынтық сұраныс өскен сайын және экономика толық жұмысбастылық деңгейіне жақындаған сайын бағалар өсе түседі.Мәселен,өндірушілер мен жұмысшыларға (әсіресе монополияда) экономика өсу кезінде баға мен еңбекақыны көтеру оңай.Жоғары жұмыссыздық жалдамалы жұмысшыларды ең аз еңбекақыға келісуге мәжбүр етеді.Бұл инфляциялық "еңбекақы-баға" спиралін азайтады.Сонымен бірге төмен экономикалық конъюктура өндірушілерге бағаны көтеруін тежейді.Қарама-қарсы жағдайда толық жұмысбастылық жағдайда толық жұмысбастылыққа жақындаған сайын қосымша өндіріс факторларына сұраныс өсе бастайды.Осының әсерінен еңбек өнімділігінен асып түсетін еңбекақы өсуі басталады."Еңбекақы-баға" инфляциясының спиралі қайтадан өсе бастайды.Осы процестердің нәтижесі инфляция қарқынының өсуі болып табылады.
Инфляция немесе жұмыссыздықты тоқтату мақсатының қайшылығы Филипс қисығын солға төмен жылжыта алған жағдайда қол жеткізіледі.
70-80 жылдары инфляция жұмыссыздық дамуына талдау жасай отырып,екеуінің арасындағы байланыс тұрақсыз болған деген қорытындыға келуге болады.Экономикалық тоқырау кезеңдерінде бағалар мен жұмыссыздық бірдей өсті,бұндай экономикалық жағдайды стагфляция (бір мезгілде инфляция кезіндегі экономикалық тоқырау) немесе слсмпфляция (инфляция мен экономикалық құлдыраудың қосылуы).Осы кезде инфляция мен жұмыссыздықтың өзара байланысы туралы мәліметтер арқылы екі қорытындыға келуге болады: немесе Филипс қисығы оңға жоғары жылжыйды да,енді инфляцияның әрбір деңгейіне өсіп отырған жұмыссыздық деңгейі сай келеді немесе бұл екі құбылыс арасында байланыс жоқ.
Өндіріс шығындарының өсуі мен жиынтық ұсыныс қисығының солға жылжуына 70-80 жылдары келесі факторлар әсер етті:
- мұнай мен мұнай өнімдерінің бағаларының 4 есе өсуі
- дүниежүзінде азық-түлік кризисі,сонымен бірге ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаның көтерілуі
- сауда жағдайының төмендеуі және импорт инфляциясы
- табыс саясатынан бас тарту,баға мен еңбекақыны бақылау болмауы
- номиналды еңбекақының осы өсу қарқынындағы еңбек өнімділігінің өсу қарқынының төмендеуі.
- номиналды еңбекақы мен еңбек шығындары бірлігінің өсуіне әкелетін жұмысшылардың инфляция күтімі.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі неоклассикалық теорияның жаңа бағыты- монетаризмнің негізін америкалық экономист М.Фридман қалады.Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты.Сондай-ақ, М.Фридман:"Инфляция емес,болжанбаған инфляция ғана маңызды,инфляция .......