Курстық жұмыс: Қазақ тілі | Зат есімнің жалпы сипаттамасы

Мазмұны

1. Зат есімнің жалпы сипаттамасы (Зат есімнің лексикалық-грамматикалық топтары).
1.1 Адамзат және ғаламзат есімдері.
1.2 Жалпы есім мен жалқы есімдер.
1.3 Көптік мәнді есімдер.
1.4 Реңдік және үстеулік мәнді зат есімдер.
1.5 Эмоция-экспрессия реңі бар есімдер.
1.6 Көмекші есімдер.
1.7 Зат есімнің құрылымы.

2. Зат есімнің түрлену жүйесі.
2.1 Зат есімнің көптік тұлғада қолданылуы.
2.2 Зат есімнің тәуелденуі.
2.3 Зат есімнің септелуі.
2.4 Зат есімнің жіктелуі
2.5 Зат есімнің синтаксистік қызметі..
2.6 Зат есімнің зерттелу тарихынан мағлұмат.

Зат есімнің жалпы сипаттамасы

Айналамызды қоршаған дүниедегі зат пен жан-жануарлар атаулыға, барша құбылыс пен уақиға-болмыс атаулыға есім, атауыш болып келетін сөздердің бәрі – зат есімдер. Лексикалық тұрғыдан алғанда зат есімдер өз алдына мағыналық дербестігі бар, заттық ұғымды білдіретін сөздер. Табиғат пен қоғамдық тіршіліктің қыр-сыры қаншалық алуан түрлі болса, олардың бас-басына дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер де соншалық алуан түрлі. Зат есімдер тікелей сезім арқылы тануға болатын дүниедегі нақтылы нәрселерден (су, жылқы, тағам, жел, дауыл, жейде, тал, терек, у-шу, айқай, қойын, қоныш) бастап, адамның тек ақыл-ой қабілетінің жәрдемі нәтижесінде ғана түсінілетін түрлі абстракт ұғымдардың (наным, шама-шарық, ынсап, нарық, мінез-құлық, кәде-жора, ырым, пікір, тентектік, ұялшақтық, ырыс) аттарын да білдіре алады.
Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең сөз таптарының бірі осы зат есімдер. Мұны аңғару үшін осы орайда оның құрамына енетін сөздердің мына секілді топтарын ішінара санамалап атап өтудің өзі-ақ жеткілікті. Олар: күнделікті тұрмысымызда жиі аталып, жиі қолданылатын түрі бұйымдар мен нәрселердің аттары (ыдыс-аяқ, киім-кешек, қасық, табақ, кереге) тағамдардың аттары (сорпа, қазы-қарта, жент, сүт) жануарлар атаулары (жылқы, түйе, ақбөкен, ит) өсімдік атаулары (қайың, тобылғы, баялыш) табиғи денелер мен құбылыстардың аттары (ай, жұлдыз, боран, аяз) адамның кәсібін, тегін, мамандығын, қабілетін, білдіретін сөздер (тілші, диқан, мұғалім, саудагер, керей, найман, қазақ, орыс) тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа, байланысты айтылатын сөздер (айтыс, көкпар, шілдехана, жар-жар, қыз қуу). Мұндай біз зат есім арқылы көрінетін сөздердің лексикалық тобын тек шетпұшақтап қана атап өттік. Сөздердің мұндай тобының бәрін ине-жіпке тізіп санап шығу тіпті де мүмкін емес. Олар өте көп.
Сырт пішімі, тұлғасы жағынан алғанда зат есімдердің біразы түбір тұлғалы сөздер болып келетін болса (бас, із, ым, су, жол) бірқатары әр түрлі сөз табынан жұрнақтар арқылы жасалған туынды сөздер (тебінгі, малшы, бағбан, егін, ойық). Сол сияқты зат есімнің екі сөздің бірігуі арқылы жасалған түрлері (бірқазан, кәріқыз, өнеркәсіп, Қаратау) мен қос сөз тұлғалы түрлері де (құрт-құмырсқа, шөп-шалам, бала-шаға) бар. Екі сөздің тіркесі нақтылы бір заттың атауышы ретінде қолданылғанда да ондай лексикаланған тіркестер (ақ шағыр, сары шағыр, ақ тікен, темір-тікен, көкқұтан, аққұтан) зат есім қатарында танылады.
Дербес заттар мен заттардың белгілі тобының атын білдіру ыңғайына қарай зат есімдер жалқы есім (Үсен, Гүлнар, Алматы, Ұлытау, Ай, Темірқазық) жалпы есім (адам, қыз, қала, дала, өзен, көл) болып бөлінеді.
Бір-біріне ұқсас, бірыңғай нәрселер мен ұғымдардың атауышы болып келетін есімдер жиынтық мәнді зат есімдердің (тау-тас, жігіт-желен, қыз-келіншек, той-томалақ, кір-қоң, дәм-тұз) тобын құрайды.
Зат есімдердің тағы бір тобын ғаламзат есімдері мен адамзат есімдері деп атауға болады. Адамға қатысты есімдерге кісінің аты-жөнінен бастап оның барлық әлеуметтік, қоғамдық жай-күйін, хал-ахуалын білдіретін (ағайын, жекжат, қарындас, дәрігер, қойшы-қолан, жарлы-жақыбай) атаулар жатады да, ал адамнан өзге өлі және тірі табиғат беткеннің бәріне қатысты атулар (жартас, төбе, шыбын-шіркей, үміт, тілек, қой-ешкі, қалам, кітап) ғаламзат есімдері делінеді. Зат есімдердің бұл екі тобының бір-бірінен түбегейлі айырмашылы – адамзатқа қатысты есімдер әлбетте кім? деген сұрақтың, ал ғаламзатқа қатысты есімдер не? деген сұрақтың жауабы ретінде айтылады. Өзге сөздермен сөйлем ішінде грамматикалық қатынасқа, байланысты түсуіне орай зат есімге тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары жалғанады, сондай-ақ олар сөйлемде не жекеше, не көпше тұлғада айтылады. Осыған сәйкес оның түрлену жүйесін зат есімнің тәуелденуі, септелуі, жіктелуі, жекеше, көпше түрде қолданылуы деп аталатын ірі-ірі грамматикалық категорияларға бөліп көрсетуге болады (1.442).

Адамзат және ғаламзат есімдері

Тілдердің өзге жүйесінен, айталық, словян текті орыс тілінен түркі жүйелі тілдерді, соның ішінде қазақ тілін ерекшелеп, даралап көрсетіп тұратын белгілердің бірі – осы адамзат есімдері мен ғаламзат есімдеріне тән қасиеттер мен белгілер. Лексикалық мағынасы тек адамды, кісіні білдіретін зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің барлық түрімен (мен, сен, ол, біз, сіз) предикаттық қатынаста айтыла алады, ал зат есімнің басқа түрлері болса, олар ешқашан жіктеу есімдіктерінің бірінші, екінші жағымен предикаттық қатынасқа түсе алмайды. Солай болғандықтан да мағынасы жағынан “адам’’ деген жалпы ұғымның ішіне кіретін зат есімдерді үш жаққа бірдей жіктеп айтуға болғанымен, зат есімдердің қалған тобы бірінші, екінші жақта жіктелмей айтылады. Мысалға әйел, ұшқыш, жұмыскер, етікші, көрші, Жамал, Нұрлан деген секілді адамға қатысты зат есімдерді алатын болсақ, бұлардың кез келген жіктеу есімдіктерімен қосып мен әйелмін, сен жұмыскерсің, ол көрші деген тәрізді ретпен бірінші жақта да, екінші жақта да, үшінші жақта да айта беруге болады. Ал енді өзен, сай, ықылас, надандық, бөдене, өрмек, жидек, бұрылыс тәрізді адамнан өзге барлық нәрселер мен құбылыстарға, жан-жануарға қатысты айтылатын зат есімдерге келсек, бұлардың жайы бір басқа. Мұндай зат есімдердің бірден-бірі өзінің тура мағынасында жұмсалғанда, жіктік жалғауының бірінші, екінші жағын қабылдамайды, бұлай болуы жіктеу есімдігінің тек адамға, кісіге байланысты қолданылатын сөздер екендігінен. Мінекей, осы сияқты қасиеттері тұрғысынан алғанда үш жақта бірдей жіктелу қабілеті бар адамға байланысты зат есімдерді шартты түрде жақты зат есімдер, ал үш жақта бірдей жіктелу қабілеті жоқ адамнан басқа зат атауларына байланысты зат есімдерді жақсыз зат есімдер деп атасақта болады. Бұлайша атаудың бір олқылық келтіретін де кілтипаны бар. Ол – осы зат есімнің жоғарыдағы адамзат, ғаламзат деп бір-бірінен ажырата көрсетіп отырған топтарының екеуінің де тәуелдік жалғауының үш жағында бірдей қолданыла алатындығы. Сондықтан бұл жердегі жақты, жақсыз дегенді тек жіктік жалғауымен ғана байланыстыра ұққан абзал.
Адамды білдіретін зат есімдер мен адамнан тысқарғы ұғымды білдіретін зат есімдерді бір-бірінен ажырату үшін кей турколог ғалымдардың орыс тілінде жазған еңбектерінде “категория лица и не лица” деген терминдерді қолданған да кезі бар. Әрине, бұлай деп атауда еш қайшылық жоқ. Мұндағы “лицо” деп отырғаны “кісі”, “не лицо” деп отырғаны-“кісі емес, кісіден басқа” деген түсінік.
Нәрселер мен құбылыстардың жан-жануардың аты болып келетін зат есімдердің адамға тән әр алуан қасиетті бейнелі түрде көрсету үшін кейде көркем әдебиетте, көбінесе поэзияда, жоғарыда аталған “адам” ұғымындағы зат есімдердің орнына жүретін кездері де болады. Мұндайда олар жіктік жалғауында келе берді.
Дулат деген елімнің,
Асуы жоқ беліңмін (Жамбыл).
Мен келем қара бұлтпен
Келе жаумын ашылман (Махамбет).
Хан емессің, қасқырсың,...қара шұбар жылансың (Махамбет) (1.443).
Бір-бірімізбен тілдесіп сөйлескен кезімізде, сондай-ақ хат жазысып хабарласқан кезімізде кім? деген сұрақты біздің тілімізде тек адам жөнінде ғана қоюға болады. Бұдан тыс фольклор шығармалары мен діни ұғым-нанымда және жоғарыда айтылғандар тәрізді поэзияда адам бейнесінде ұшырайтын образдар жөнінде ғана кім? деп сауал қоюмызға болады. Бұлардан өзге барша жан-жануар мен нәрсе атаулары не? деген сұраққа жауап береді. Сөз болып отырған зат есімдердің екі тобын бір-бірінен даралайтын басты бір белгі – осы. Ал орыс тілінде кім? деген сауалды адам мен барша кеудесінде жаны бар мақұлыққа қолданатыны, не? деген сауалды өлі табиған денелері мен өсімдіктер дүниесіне қатысты есімдер жөнінде қолданылатыны мәлім.

Жалпы есім мен жалқы есімдер

Қазақ тіліндегі зат есімдер семантикалық сипаты жағынан жалпы есім және жалқы есім деп аталатын негізгі екі топқа бөлінеді. Жалпы есім деп бір-біріне ұқсас нәрселер мен құбылыстардың, жан-жануарлардың жалпылама атауышы, ортақ атауы ретінде жұмсалатын сөздерді атайды да, жалқы есім деп жеке адамдарға, дүниедегі жеке заттар мен құбылыстарға атауыш болып келетін сөздерді айтады. Дерексіз ұғымды, жиынтық ұғымды білдіретін зат есімдердің дені де осы зат есімдер.
Жалпы есім болатын сөздердің тобы жалқы есім болатын сөздердің тобымен салыстырғанда әлдеқайда мол. Тіпті айта берсек, жалпы есім болатын зат есімдердің лексикалық топтарының бәрі бірдей бір топтастырудың аясына сыя бермейді. Өйткені кез келген жалпылық ұғымды білдіретін заттық атау жалпы есім болып есептеледі. Мысалы: білезік, қора, қамқорлық, торғай, шөп, бала, білім (1.443).
Жалпы есім мен жалқы есімдердің лексикалық мағынасында айырмашылықты былай қойғанда, грамматикалық қасиеттерінде де елеулі ерекшеліктер де байқалмайды емес. Мәселен, нақтылы жалқылық мәнде жұмсалған жалқы есімдер жекеше түрде ғана айтылып, еш уақыт көптік жалғауын қабылдамайтын болса, ал кейде кісі аттары көптік жалғауында жұмсалса, сол заттың көптігін емес, басқа мәнді білдірсе, мағынасы дерексіз сөздерді есептемегенде, жалпы есімдердің көпшілігін-ақ екі бірдей тұлғада, әрі жекеше, әрі көпше түрде жұмсала беретінін көреміз. Мысалы: ауыл-ауылдар, кісі-кісілер, көше-көшелер.
Жоғарыда айтылған жайдан жалқы есім атаулыға көптік жалғауы тіптен де жалғанбайды екен деген түсінік тумайды. Жалқы есімге де көптік жалғауының аракідік жалғанатын кездері бар, бірақ мұндайда жалқы есімдер сол жалқы атаудың көптігін емес, көбіне, жалқы атаумен бірге басқа адамдар деген мәнді аңғартады. Мәселен, Асқарлар Астанадан кеше ғана оралды деген сөйлемді алатын болсақ, бұл жерде Асқарлар деген есім жалғыз Асқардың ғана емес, сонымен бірге оның қасындағы өзге кісілердің де Астанадан қайтып оралғанын білдіреді.
Ал жалқы есімдерге келетін болсақ, қазақ тілінде жалқы есім болатын сөздердің мынадай топтары бар:
1. Кісінің аты-жөні мен лақап аты: Мұқтар, Ғабит, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ (шын аты-Нұрмағамбет).
Қазақта өзінен үлкен кісінің атын толық атамай, сыпайгершілік ізетпен Сәбит болса, Сәке, Қали болса, Қалеке деп тығысын-тығыша атайтын дәстүр бар. Мұндай есімдер де жалқы есімнің осы түріне жатады.
2.Географиялық атаулар мен әкімшілік-территориялық атаулар, кәсіпорындар мен мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың аттары: Ұлытау, маңғыстау, Сарыарқа, Шымкент, “Қайрат”.
3. Әдебиет, өнер және ғылым шығармаларының аты: “Абай жолы”, “Қыз Жібек”, “Ер Тарғын”.
4. Аспан, ғарыш әлеміндегі денелердің жеке аты: Ай, Күн, Жетіқарақшы.
5. Тарихи оқиғалардың аты: Ақтабан шұбырынды (1723) Прием (1916) Ұлы Отан соғысы (1941-1945).
6. Сәйгүлікке, аңға түсетін құсқа, құмайтазыға қойылған аттар: Тайбурыл, Құлагер, Бөрібасар.
Қай тілді алсақ та оның лексикалық жүйесінің дамуы барысында жалпы есімге тән сөздердің жалқы есімге, керісінше, жалқы есімге тән сөздердің жалпы есімге ауысу процесі болмай тұрмайды. Әңгіме болып отырған сөздердің екі тобының бірінен біріне ауыс-түйіс айтылып жүрген сөздердің қазақ тілінде талайы бар. Мәселен, әйел адамдардың аты ретінде жиі естілетін Алма, Бота, Жібек, Гәуһар тәрізді сөздер мен ер адамның аты ретінде жиі естілетін Темір, Сұлтан, Қозы, Жеңіс секілді сөздердің басында жалпы есім болғанын әрқайсымыз жақсы білеміз (1.444).

Көптік мәнді есімдер

Көптік жалғауы жалғанбаған сөзді арнайы грамматикалық көрсеткіші болмағандықтан әлбетте жекеше тұлғада айтылған сөз деп ұғамыз. Бірақ бұдан тіліміздегі көптік жалғауы жалғанбаған сөздің ешбіреуі көптік мағынаны білдіре алмайды екен деген қорытынды шықпайды. Қайта жекеше тұлғада тұрған сөздің лексикалық мағынасына үңіліңкірей қарау-олардың бәрінің бірдей әр кез жекешелік мәнді аңғарта бермейтіндігін көрсетеді. Мысалы: бұл жігіт – жігіттің төресі деген сөйлемді алатын болсақ, біріне-бірі жете тұрған екі дүркін қайталап келетін жігіт және жігіттің деген бір ғана зат есімнің осы екі жағдайдың әрқайсысында жекеше, көпше тұрғыдан әр басқа мағынаны білдіретінін байқаймыз. Алғашқы жағдайда жігіт сөзінен сөйлеушінің бұл пікірді өзінің көз алдындағы нақтылы бір ғана жігіт туралы айтып тұрғаны сезілетін болса, кейінгі жағдайдағы жігіт сөзінен бір ғана жігіт емес, жалпы жігіт біткен, жігіт атаулы деген түсінік туады. Ауызекі сөйлеуде, жазған кезде дара бір нәрсені, құбылысты оған ұқсас, тектес сөзге нәрселер мен құбылыстардан бөліп көрсету қажет болған ыңғайда, зат есімдердің алдына ол кісі, бұл үй, мына қол, ана бала деген тәрізді ретпен сілтеу есімдіктерін қосып отырғанымыздың сыры да осында жатыр. Қазақ тіліндегі, қалды жалпы түркі тілдердегі зат есім көптік-жекешелік категориясының өзге жүйелі тілдердегі, мәселен, орыс тіліндегі мұндай категориялардан түбірлі бір айырмасы осында. Орыс тілінде көпше тұлғада айтылған сөздерді қазақ тіліне аударған кезде олардың қазақша нұсқасына көптік жалғауын жалғаудың үнемі қажеті бола бермеуі де, негізінде, осы себептен. Бірақ біздегі аударма тәжірибесінде орыс тілінде көпше тұлғада айтылған сөз болғандықтан қазақша нұсқасына көптік тұлғаның қажеті болмаса да, көптік жалғауы орынсыз теленіп жүрген сөздер жоқ емес. Мұндай жағдайдың, әрине, аударма тәжірибесінің ескерілгені қажет.
Зат есімнің жекеше, көпше болып бөлінуінің белгілі бір жалғаудың қызметіне байланысты болмай, сөздің ішкі лексикалық мағынасына байланысты болып келуін, көптік мағына тудырудың лексикалық тәсілі дейді. Қазақ тілінде сөз тура мағынасында жұмсалғанда, көптік жалғауының жалғануын қажет етпейтін біраз сөздер бар. Мұндай сөздердің бірқатары жалпылық мәнде жұмсалып, көптік, жекешелік мағынаға бейтарап болып келеді. Ондай сөздердің басты-басты лексикалық топтары төмендегіше:
Әлеуметтік кәсіп түрінің атауышы болып келетін сөздер. Бұған, негізінде, -шылық (-шілік) және -лық (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақтары арқылы жасалатын зат есімдер жатады. Мысалы: егіншілік, саудагершілік, ақындық.
Жоғарыдағы жұрнақтар арқылы жасалған мағынасы дерексіз зат есімдер де осы топқа кіреді: достық, көпшілік, жоқшылық, байлық.
Пар нәрселердің атын білдіретін қолғап, етік, сырға секілді сөздер де осы топқа жатады. Егер мұндай сөздерге көптік жалғауы жалғанатын болса, онда олар осы атаулар арқылы ұғынылып отырған нәрсенің бір ғана пар емес, бірнеше пардан тұратындығын білдіреді. Мәселен, бір пар қолғаптың екі сыңарын білдіру үшін қолғап сөзіне көптік жалғауын жалғаудың еш қажеті жоқ. Егер бұлай еткен болсақ, онда бұл сөзден қолғаптың бірнеше түрі, бірнеше пары деген ұғым туған болар еді.
Көптік мағына тудырудың жоғарыда айтылған амалдарының бірі – синтаксистік тәсіл. Көптік мағынаның сөз өз бойындағы морфологиялық, яки лексикалық белгілеріне байланысты болмай, оның басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасы арқылы көрінуі синтаксистік тәсіл деп аталады.
Қазақ тілінде көптік тұлға мен көптік мағына бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік тұлғамен салыстырғанда көптік мағына дегеннің өрісі әлдеқайда кең. Олай болатыны – тіліміздегі әрбір зат есім ешқандай сыртқы морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағынада – жекеше де, көпше де жұмсала алады.
Оның үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын қабылдай бермейді. Осы сияқты қасиеттерін ескерсек, көптік жалғау жалғанған сөзді ғана көпше деп, көптік жалғаусыз сөздің бәрін жекеше деп танитын түсініктің симантикалық жағынан жеткіліксіз екенін, ол тек грамматикалық сипаты жағынан формальды екенін көреміз (1.446).

Реңдік және үстеулік мәнді зат есімдер

Тарихи тұрғыдан алғанда тіліміздегі зат есім, сын есім, үстеу деп аталатын қазіргі сөз таптарының әуелде бір негізден, біртұтас лексика-грамматикалық сөздер тобынан өрбіген құбылыс екенін айтады тіл зерттеуші білімпаздар. Түркі тілдерін зерттеуші кей ғалымдардың айтуынша, бұл тілдердің арғы бір даму кездерінде заттың аты мен оның сындық белгісін білдіретін бір-ақ сөз табы болған. Ол сөз табы тілде үш түрлі грамматикалық ыңғайда, үш түрлі аспектіде қолданыс тапқан. Осы аспектінің бірін Н.А.Баскаков субстантив деп, екіншісін анықтауыштың атрибутив, үшіншісін үстеулік атрибутив деп атаған. Тілдің кейінгі тарихи кезеңдері дамуының нәтижесінде алғашқы топтан қазіргі зат есімдер, екінші топтан қазіргі сын есімдер, үшінші топтан қазіргі үстеулер бөлініп шығып, олар өз алдына дербес-дербес сөз табын құраған.
Реңдік мәнді туынды зат есімдердің біразының пайда болуында есім сөздерге жалғанатын күрделі қосымша -сымақ жұрнағының қызметі зор. Бір нәрсенің, кісінің бойындағы сапаның, қасиеттің жаратымсыз, мардымсыз күйде, болмашы ғана екенін көрсететін осы жұрнақ арқылы жалғанған есімдер тілімізде аз емес, батырсымақ, ақынсымақ, үйсымақ, көлсымақ секілді сөздер реңдік мәні бар зат есімдердің осы тобына жатады.
Реңдік мәнді есімдер тудырудағы қызметі соншалық елеулі болмаса да, оған белгілі дәрежеде қатысы бар қосымшалар қатарында нәрсенің, адамның бойында нақтылы бір қасиеттің жоқтығын білдіретін -сыз, -сіз қосымшасы мен бей-, на- тәрізді бірлі жарым префиксті де атай кетудің орайы бар (1.447).

Эмоция-экспрессия реңі бар есімдер

Біреумен сөйлескен, тілдескен кезде сөйлеп тұрған кісінің өзі айтып, өзі әңгімелеп тұрған жайға жеке басының көзқарасын, пікірін білдіретін семантикалық-стилистикалық амал-тәсілдердің жиынтығын тіл зеттеуші білімпаздар экспрессивтілік деп атайды. Бірқатар зерттеушілер бұл түсінікке эмоциялық дегенді қосып, оны экспрессивтілік-эмоциялық деп атап, біраз кеңейтіңкіреп, қамтитын обьектілерін молайтыңқырап қолданғанды құптайды. Ал эмоция болса, оның адамның көңіл күйіне байланысты ұғынылатын түсінік екені белгілі.
Эмоциялы экспрессиялы белгілердің тілдің барлық саласына қатысы бар. Зат есім құрамындағы эмоциялы-экспрессиялы сөздердің мына секілді екі топқа бөлсек болады:
1. Кісінің көтеріңкі көңіл күйіне байланысты қолданылатын сөздер: қуаныш, сүініш, рахат, күлкі, жақсылық, ізет.
2. Кісінің көңіл күйінің кірбіңін танытатын сөздер: ашу, намыс, қайғы, реніш, арамдық, зұлымдық.
Сол сияқты сыни реңі бар арамза, пәлекет, қауіп-қатер, жексұрын, малғұн тәрізді кісінің біреуге деген кейістігін, наразылығын танытатын сөздер де екінші топтағы эмоция-экспрессия реңді есімдер қатарында атауға болады.
Қаратпа мәнінде қолданылатын сөздердің құрамында жиі ұшырайтын тәуелдіктің бірінші жақ жекеше түрінде қарағым, шырағым, айым, күнім, сонымен бірге -еке қосымшасымен келетін ағеке, апеке, атеке дегендер де осы сияқты. Бұлардан тыс шырағия деген сөз тағы бар. Жалқы есімдерге қосылатын Мәке, Ісмеке, Ғайнеке, Сапеке дегендегі -еке арқылы келетін есімдерді де осы лексикалық топқа қосуға болады.
Есімдердің эмоциялы-экспрессиялы мәнінің айқындала, саралана түсуі олардың сөйлемде, контексте қалай қалданылуымен шарттас (1.448).

Көмекші есімдер

Көмекші есім дегеніміз – зат есімнің кеңістік ұғымын білдіретін бір тобы. Жеке алып қарағанда, олар – морфологиялық тұрғыдан зат есімдердің түрленуге бейімділігі бар дербес мағыналы сөздер.
Көмекші есімдер өзінің алдында тұрған ілік жалғаулы сөзбен әбден жымдасып, сонымен біртұтас семантикалық бірлік түзеді. Сөйтіп, өзінің бастапқы лексикалық дербестігін жоғарлатып, көмекші сөздердің өзге түрлері сияқты бейне бір грамматикалық элементке айнала бастады.
Тәуелдік жалғауында тұратындықтан көмекші есімдер әлбетте ілік жалғаулы сөзбен матаса байланысып, сонымен бір тіркесім құрайды.
Жоғарыда айтылған жайларды жинақтай келіп, көмекші есім дегенге мынадай анықтама беруге болады.
Көмекші есім деп грамматикалық өзгеріске түсіп дерексізденудің нәтижесінде заттық мағынасынан айырыла бастаған тәуелдік жалғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып матаса байланысқан тіркестің екінші сыңары қызметінде жұмсалатын зат есімнің кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады.
Сан жағынан алғанда көмекші есім қазақ тілінде аса көп емес, оған мына секілді сөздер жатады: асты, үсті, басы, қарсысы, іші, беті, жан-жағы, ортасы, соңы. Мысалы: Бір мезгілде қасақана Көпей келді. Бұл ауыл өзеннің басына қонған. Арыстың екі көзі ауыл маңында.
Көмекші есім де зат есім сияқты нақтылы бір ұғымның аты, атауышы болатын сөздер. Бірақ біздің түсінігіміздегі кәдімгі зат есімдерден олардың айырмашылығы мағынасы дерексіз болып келеді және семантикалық тұрғыдан алғанда нақтылы бір ұғымды өзінен бұрын тұрған есім сөзге тіркесу арқылы, соның шылауында айтылу арқылы ғана көрсете алады. Айталық, сырт, қас деген көмекші есімдерден кеңістік мәнін жалпылама ұққанымызбен ол ненің сырты, ненің қасы екенін ұға алмаймыз. Ол үшін бұл сөздердің тәуелдік жалғауын қабылдап, ауылдың сырты, үйдің қасы деген сияқты ілік септікті я жасырын түрінде нақтылы бір анықтауыш сөзбен тіркесуі шарт. Көмекші есімдер арқылы танылатын мағына әлбетте олармен тіркесе айтылатын сөздің семантикасына тәуелді.
Шынтуайтқа келсек, көмекші есім деп отырғанымыздың өзі – дербес лексикалық мағынасы бар сөздер, бірақ тіл дамуы барысында олар бастапқы лексикалық мағынасымен қатар тәуелдік жалғауын қабылдап, соған орай өзінің анықтауышы болатын сөзге селбесіп, соның жетегінде, шылауында айтылатын көмекшіге айналған (1.449).
Зат есімнің өзге лексикалық топтарынан көмекші есімдердің басты бір ерекшклігі – оның баршасының тіліміздің байырғы сөздері болуы. Көмекші есімдердің лексикалық құрамында кірме сөз атаулы мүлдем жоқ. Қазақ фразеологизмдерінің, мақал-мәтелдерінің құрамында көмекші есімдерді жиі кездестіретініміз осының айғағы (1.453).

Зат есімнің құрылымы

Морфологиялық құрылымы жағынан қазақ тілінде зат есімдерді түбір сөзден, туынды сөзден, сондай-ақ күрделі құрылымнан тұратын зат есімдер деп бөлуге болады.
Түбір деп сөздің морфологиялық тұрғыдан әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігін айтады. Мәселен, естияр, есті, есуас, есалаң деген сөздердің әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігі -ес, демек, түбірі -ес. Бұл жерде ескеретін бір жағдай: сөздің морфологиялық тұрғыдан әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігі дегенді тек шартты түрде ғана ұғыну керек. Олай дейтініміз, сөздің түбірі деп оқулықтарда айтылып жүргеніндей, көбіне, сөздің лексикалық мағыналы бөлшегін ғана түсінеміз. Ал шынтуайтқа келсек, сөздің түбірін жалаң осы түсініктің шеңберімен шектеу – дұрысқа келе бермейді. Өйткені сөздің түп төркіні оның мағына бере алатын бөлігінен де әріде жатуы мүмкін. Айталық, көзілдірік, көзгелдек деген зат есімдердің .........