Курстық жұмыс: Банк ісі | Ішкі банктік бақылау әдістері мен тәсілдері

І. бөлім Екінші деңгейлі банктер қызметін нарықтық жағдайда қадағалау мен реттеу
1.1. Қ.Р Екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау
мен реттеу тәртібі

ҚР реттеу мен қадағалау жөніндегі Агенттігі (ҚҚА) Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеуші және қадағалаушы өкілетті орган болып табылады. Ол өз қызметінде тәуелсіз, тікелей Президентке бағынады, сондай-ақ ҚР Президенті бекіткен Ереже негізінде қызмет етеді. ҚҚА өз қызметін 2004 жылы 1 желтоқсаннан бастады.
ҚҚА міндеттері:
- қаржы қызметін тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерін бұзуға жол бермеу шараларын іске асыру;
- шынайы бәсекелестік қағидалары негізінде қаржы ұйымдарының тиісті түрлерінің жұмыс істеуіне тең жағдай жасау;
- қаржы ұйымдарының қызметін реттеудің және қадағалаудың стандарттары мен әдістерінің деңгейін көтеру, қабылданған міндеттемелердің дер кезінде және толық орындалуын қамтамасыз ететін шараларды қолдану.
ҚҚА атқаратын қызметі мен құзыреті:
- қаржы ұйымдары мен филиалдарының ашылуына, өз еркімен қайта құрылуы мен жабылуына рұқсат береді және қайтып алады;
- қаржы нарығында кәсіби қызмет атқаруға лицензия берудің, оның күшін тоқтаудың және қайтарып алудың тәртібін белгілейді;
- қаржылық ұйымдар, қаржы қызметін тұтынушылар, өзге де жеке және заңды тұлғалар міндетті түрде орындауға тиісті нормативтік құқықтық актілерді зерделейді;
- ҚР Ұлттық банкімен бірлесе отырып халықаралық стандартқа сай қаржылық есеп беру формасын, сондай-ақ олардың тізбесі мен каржы ұйымдарының оларды тапсыратын уақыт мерзімін белгілейді;
- қаржы ұйымдарына әсер етудің шектеулі әдістері мен санкцияларын қолдануды анықтайды.
ҚҚА қаржы ұйымдары мен олардың қосылма тұлғаларын аудиторлық қызметті қатыстыра отырып инспекциялауды мынадай мақсатпен жүргізеді:
- қаржы ұйымдарының қаржылық жағдайын анықтау;
- белгілі тұлғалармен басқару жүйесін анықтау:
- қаржы қызметін көрсету мен қаржы құралдарын шығару жөнінде өкілеттік берілмеген қызметті анықтау мен ескертулер жасау.
Сонымен, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігі несие жүйесін сенімді әрі үзіліссіз жұмыс істеуін, шаруашылық айналымына көрсетілетін тиімді несие-есеп айырысу қызметінің пәрменділігін қамтамасыз ету. Несие операцияларының көлемін жөнсіз дамытуға және кемітуге жол бермеу үшін несиелік мекемелердің қызметін қадағалап, оны тиімді арнаға бұрып отырады.
ҚҚА реттеу мен қадағалауды негізінен пруденциалды нормативтер мен міндетті түрде сақталуға тиісті өзге де нормалар мен лимиттерді белгілеу арқылы жүзеге асырады.
Пруденциалды лимит дегеніміз – қаржылық мекемелер үшін олардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және қаржы қызметін пайдаланатын тұтынушылардың мүдделерін қорғау мақсатында өкілетті орган белгілейтін экономикалық шектеулер. Олар банктерге, банктік емес ұйымдарға, сондай-ақ сақтандыру компанияларына, жинақтаушы зейнетақы қорларына, бағалы қағаздар нарығының субъектілеріне олардың қызметінің ерекшеліктерін ескеру арқылы белгіленеді.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым, өкілетті органның лицензиясы негізінде қаржы нарығын немесе қаржы ұйымдарын, яғни ҚР Ұлттық Банкін реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын, банк болып есептелмейтін заңды тұлға ҚР «Банктер туралы» заңда көзделген банктік операциялардың жеке түрлерін немесе өзге де операцияларды жүргізуге құқылы.
ҚР заңнамалық актінде көзделген жағдайдан өзге еш уақытта бірде-бір банк емес ұйымның жеке және заңды тұлғалардан депозитерді қабылдауға құқы жоқ.
Банк емес ұйымдардың қызметін реттеу ҚР Ұлттық банкінің 2003 жылғы 6 желтоксандағы банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы ұйымдардың қызметін құру, лицензиялау, реттеу, ұйым қызметін тоқтату туралы №445 Ережелері негізінде жүргізіледі. Ал ол «ҚР Банктер туралы», «ҚР Ұлттық банк» туралы және «ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын бағалау және қадағалау туралы» Заңдардың негізінде тұжырымдалған. Банк емес ұйымдар өз қызметін тек қана Банктер туралы Заңының 31 бабына сәйкес жасақталан. Операцияларды өткізудің жалпы шарттары туралы ереже мен ішкі ережелер негізінде ғана жүзеге асыра алады.
Операцияларды жүргізудің жалпы шарттарының ережесі банк емес ұйымдар жүзеге асыратын барлық банктік және басқа операциялары бойынша мағлұматтарды қамтуы тиіс.
Банк емес ұйымдарға лицензия «ҚР Банк туралы» заңда көзделген бір немесе бірнеше операцияны жүзеге асыруға беріледі, бұған тек қана банктер атқаруға тиісті банк операциялары кірмеуі керек.
Бұл ретте төменде көрсетілген банктік операциялар тек осы тәртіп бойынша үйлестіре алады:
- аудармалық операциялармен ұштасқан кассалық операциялар;
- ипотекалық қарыздар бойынша талап ету құжаттарын басқару бөлігіндегі сенімді операцияларымен қоса қарыз операциялары.
Ерекше жағдайларда, Үкімет пен Ұлттық банктің шешімі бар болса, өкілетті орган құрылтайшысы не қатысушысы (акционері) төмендегі органдар болып табылатын ұйымдардың жекелеген операция түрлерін жүзеге асыруға лицензия бере алады:
1. Үкіметке сенім артқан мемлекеттік орган.
2. Ұлттық банк.
3. Құрылтайшысы жалғыз ғана Үкімет немесе Ұлттық банк болып табылатын заңды тұлға.
Банк емес ұйымдардың бухгалтерлік не өзге есеп беруінің тізбесі, формасы мен уақыты, сондай-ақ оларды бұзғаны үшін жауапкершілік Ұлттық банк пен Реттеу жөніндегі агенттіктің бөлек зандық актілерімен белгіленеді.
Банк емес мекемелер Ұлттық банк пен Агенттіктерге олардың талап етуі бойынша кез келген ақпаратты, өздерінің қаражаты, өткізіп жатқан операциялары, берген немесе алған қарыздары жайындағы мәліметтерді беруге міндетті.
Агенттік банк емес ұйымдар орындауға тиісті қосымша нормативтер мен нормаларды белгілей алады.
Банк емес ұйымның қызметін Агенттік инспекциялайды, ол облыстың, республикалық маңызы бар қаланың аумағында орналасқан банк емес ұйымдардың қызметін тексеру жөніндегі өкілдігін өзінің аумақтық өкілдеріне немесе ҚР Ұлттық банкінің филиалдарына бере алады.
Банк емес ұйым ҚР заңын бұзған жағдайда Агенттік оған «ҚР Банктер туралы» заңының 47 бабының а), б), е) тармакшаларында көрсетілген санкциялар мен шектеулі ықпал шараларын қолданады. Дәлірек айтқанда, айыппұл салу, барлық немесе белгілі бір операцияларды өткізуге берілген лицензияны тоқтату немесе қайтып алу, «ҚР Банктер туралы» заңының 20 бабында көрсетілген міндетін атқарудан шектету сынды шаралар қолдана алады.
Агенттік Лицензияны қайтарып алу үшін Агенттік өзі қабылдаған шешімі туралы әділет органдарын 1 ай бұрын хабардар етуі керек.
Банк емес ұйымдарды қайта құру немесе қызметін тоқтату ҚР заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге е асады.
Қоғамымызда және еліміздің экономикасында несиелік жұйенің аткаратын рөлі мен орны ерекше. Сондықтан ол мемлекеттік органдардың тарапынан мұқият қадағалау мен реттеу объектісі болып табылады.
Несиелік іс – мемлекеттің, жеке және заңды тұлғардың уакытша бос қаражатын шоғырладыру мен тартуға және оларды несиелеу қағидасына сәйкес белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.
Несиелік жүйе ішінара қор қағидасы негізінде қызмет етеді. Бұл мәселен, әр банк өз пассивтерін камтамасыз етуде өз міндеттемелерінің шамалы бөлігін ғана құрайтын өтімді қаржысының қажетті минимумын ғана қолдайды дегенді білдіреді. Әдетте баланстың 9% дейінгі пассивтерін банктегі есен айырысу, ағымдық шоттарда сақталатын басқа біреулердің ақшасы, жеке тұлғалар мен мемлекеттің шаруашылық буындарының резервтері құрайды.
Осы орайда, салымшылардың мүдделерін қорғау, барлық несие жүйесінің өтімділігі мен төлем қабілетін және жөнді қызмет етуін сақтау үшін мемлекет жекелей алғанда несиелік мекемелердің және тұтас несие жүйесін мұкият қадағалайды, бақылайды және реттеп отырады.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қызметі Қазақстан Республикасының «ҚР-дағы банктер және банк кызметі туралы», «ҚР Ұлттық банкі туралы», «ҚР Акционерлік қоғамдар туралы», «ҚР Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар шаруашылық серіктестіктері туралы», «ҚР Валюталық реттеу және бақылау туралы», «ҚР Бағалы қағаздар нарығы туралы», «ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы», «ҚР Сақтандыру қызметі туралы», «ҚР-дағы зейнетакымен қамтамасыз ету туралы». «ҚР Қаржы лизингі туралы», «ҚР Микрокредиттік ұйымдар туралы» және т.б. заңдар арқылы реттеледі.
Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудін және қадағаудың мақсаттары мыналар:
- қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және тұтастай қаржы жүйесіне деген сенімді қолдау;
- қаржы қызметі саласында тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың лайықты деңгейін қамтамасыз ету. Қаржы қызметінің тұтынушысы қаржы ұйымының қызметін пайдаланатын және өз қаражаттарын қаржы тетіктеріне салатын жеке және заңды тұлға. Қаржы қызметі сақтандыру және банк нарығына, бағалы кағаздар нарығына, инвестициялық жинақтаушы зейнетақы қорларына және өзге де қаржылық несиелік мекемелерге қатысушылардың ызметі;
- қаржы-несие мекемелерінің арасындағы бәсекелестікке тең жағдай жасау.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен кадағалау кағидалары мынадай:
а) ресурстар мен реттеу тетіктерін тиімді пайдалану;
б) қаржы ұйымдары мен қаржылық бақылау қызметінің ашықтығы;
в) тәуекелдерді ескеруге негізделген қаржылық операцияларды баскаруды ынталандыру;
г) жаңа қаржы тетіктері мен қызметтерін, дамытуды қолдау, сондай-ақ қаржы нарығында жаңа технологияларды енгізу арқылы тұтынушылар мүдделерін қорғауды камтамасыз, ету жөніндегі шаралардың кешендігі.
Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен кадағалаудын міндеттері келесілер болып табылады:
- қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын калыптасыру, қаржы ұйымдарын корпорациялық баскаруды жақсарту үшін ынталандыру тетіктерін жасау;
- қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының мониторигі:
- қаржылық нарығының тәуекелге неғұрлым бейім салаларында қадағалау ресурстарын шоғырландыру.
Қаржы-несие мекемелерінің қызметін реттеу аркылы несие жүйесінің қалыптасуы мен дамуына негізінен мемлекет ықпал етеді.
Қадағалау мен мемлекеттік реттеудің негізігі бағыттары мынадай:
- Орталық банктің несие-қаржы мекемелеріне қатысты саясаты:
- мемлекеттің барлық деңгейіндегі салық саясаты;
- несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы;
- несие жүйесіндегі әртүрлі мекемелердің қызметін заңнамалык реттеу.
Несиелік мекемелердің қызметтері өзара байланысты болғандықтан оларды барлық бағыттар бойынша мемлекет реттеп отырады. Белгілі бір кезеңдерде мемлекет қоғамның несиелік жүйесіне кейбір бағыттардың ықпал-әсерін күшейте алады.
Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде орталық банктердің саясаты ең алдымен коммерциялық, жинақтаушы және өзге де банктерге қатысты болады да мынадай формаларда жүзеге асырылады.
Есеп саясаты. Ол коммерциялық вексельдерді (кепілхаттарды) есептеу мен қайта есептеуден тұрады, ал оларды банк секторы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен тұрғын халықтан өздері берген несиелерді қамтамасыз ету ретінде алады да Орталық банкке өткізіледі. Орталық банк алынған вексельдерді төлеу үшін несие береді және қайта есептеуде алынатын ресми есеп мөлшерлемесін, яғни пайызын белгілейді. Есеп саясаты банк секторындағы кез-келген беделді мекеменің несие лимитін қалыптастыруға бағытталады. Несиенің барлық түріндегі өзге несие бәсі есеп саясатынан туады.
Міндетті резервтер формасының өзгеруі. Міндетті резерв нормасын белгілеу банктерді өз ресурстарының белгілі бір бөлігін Орталық банктің пайыздық өсімі жоқ шоттарында сақтауды міндеттейді. Мұның негізгі мақсаты - банктердің экономиканы несиелеуге бағытталған ресурстарын реттеу және сол арқылы жинақталған ақша көлеміне әсер ету. Норманың ұлғаюы банктердің несиелік салымының шектелуіне, ал төмендеуі керісінше, олардың өсуіне соқтырады.
Ашық нарықтағы операциялар. Мемлекеттің бағалы қағаздарына қатысты. Орталық банктің оларды сатуы несиелік мекемелерде ақша ресурстары көлемінің азаюына соқтырады, сол арқылы банктердің несиелік салымының көлемі де азаяды. Ал бұған керісінше, өз қызметін ширата түсу үшін банк несие нарығындағы бағалы қағаздарды сатып алады да сол арқылы кейіннен экономикаға салу үшін ақша ресурстарын босатады.
Мемлекеттің тікелей ыкпалы. Несиелік мекемелердің қызметі лицензиялар беру, нұсқаулар, бағыттамалар түріндегі тікелей ұйғарымдар жасау, олардың орындалуын бақылау, ал орындалмаған жағдайда шара қолдану арқылы реттеледі.

1.2. Банктік қадағалаудың мәні және әдістері

Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау агенттігі көмегімен жүзеге асады.
Мұндағы басты міндеттерінің бірі — бұл банктердің қызметін реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни банктік ссктордың сенімділігі мен тұрақтылығын қолдау. Ал ол міндетті шешуде банктердің қызметін қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай тиімді қолдану мәселесі туады.
Бұл — қашықтан (дистанционды) кадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.
Қашықтан қадағалау әдісі — бұл банктердің қадағалау органдарына мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық қадағалау әдісі.
Қашықтан қадағалау механизмі 1-суреттегі тәртіппен жүзеге асырылады
Акпараттық есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді түрде сипаттайтын ақпараттың негізгі және жинақтаушы көздері болып табылатын банк балансы мен қаржылық есеп есебін талдау барысында жеке банктік операциялардың тәуекелдік деңгейі мен .......