Курстық жұмыс: Тарих филология | 7-8 сыныптардағы араб тілі сабақтарында жаттығуларды ұйымдастыру жолдары

Мазмұны

Кіріспе.................................................................................................................

ІІ. Негізгі бөлім....................................................................................................
2.1. Жаттығудың методологиялық ерекшелігі
2.2. Жаттығудың түрлері
2.3. Мәтінге негізделген жаттығулар

Қорытынды....................................................................................................

Пайдаланған әдебиеттер..............................................................................
Сілтемелер...........................................................................................................


Орта мектепте оқытылып жүрген оқу пәндерін талдағанда, олардың әр тектес екені байқалады. Оқу пәндердінің бір тобы – білім негіздері деп аталатын пәндер. Бұлар – химия, физика, биология т.б. пәндерді мектепте оқытудың негізгі міндеті – оқушыларға ғылымдардың әр саласынан білім беру. Оларды оқытуда практика, іскерлік, дағдылар білімге қарағанда бағынышты қызмет атқарады. Екінші топқа эстетикалық пәндер жатады (музыка, бейнелеу өнері, әдебиет). Бұл пәндер оқушыларды көркемөнер әлемімен таныстырады. Олар ең алдымен тәрбиелік қызмет атқарады. Еңбек, денешынықтыру сияқты пәндер белгілі бір іс-әрекетке үйретеді. Олардың міндет – жеке адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз ету және дене еңбегіне байланысты нақты іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
Орта мектепке оқытылып жүрген пәндердің ішінде «ана тілі», «орыс тілі» және «шет тілі» пәндері ерекше бір топ құрады. Бұл пәндердің міндеті – коммуникация жүйесін қалыптастырып, тілдің қатынас құралдарын меңгерту. Тіл пәндерінің жоғарыда аталған алғашқы екі топтан ерекшелігі: мұнда тіл туралы білім өздігімен маңызды емес, жаңа хабарламаның, басқа салада жаңа білім алуда қамтамасыз ететін іскерліктер мен дағдылардың маңызды зор. Үшінші топ пәндерінен тіл пәндерінің негізгі айырмашылығы сол, онда қалыптастырылатын сөз іскерліктері мен дағдылары дене еңбегіне емес, ой еңбегіне тән іскерліктер мен дағдылар.
Әсіресе, орта мектептерде шетел тілдері ішінде араб тілінің орны ерекше. Бұл тілдің «ана тілі» мен «орыс тілі» пәндеріне көптеген ұқсастықтары бола тұрса да, өзіндік біршама ерекшеліктері де бар. оның ана тілінен өзгешелігі мынада араб тілін оқытқанда мүлде жаңа коммуникациялық жүйе қалыптасқанда жалпы білім беру мен тәрбиелік міндеттер осы негізгі практикалық мақсатты орынджалу барысында атқарылуға тиіс. «Араб тілі» пәнінің «орыс тілі» пәнінен айырмашылығы мынада орыс тілі сабағында да жаңа коммуникативтік жүйе қалыптастырылады. Дегенмен, орыс тіліндегі сөз іскерліктері мен дағдыларын дамытуға мектептен тыс орта көп көмек етеді. Оның үстіне бұл тіл күнделікті өмірде де қолданылады. Ал, араб тілі өзіне тән құнды сөз құрамымен, дыбысталуымен ерекшелінеді.
Енді оны оқыту барысында дидактикалық принциптері қалай жүзеге асырылатынын қарастырайық. Араб тілін анықтау принциптерін негізінен екі топқа бөлуге болады:
1. Жалпы дидактикалық принциптер
2. Методикаға ғана тән принциптер.
Жалпы дидактикалық принциптер күллі пәндерді оқытудың барлық сатысында қолданылатын жалпы қағидалар болып табылады. Мұндай принцептерге мыналар жатады: 1) тәрбиелей отырып оқыту принципі. 2) оқытуды өмірмен ұштастыру принциптері. 3) оқушылардың оңдағы саналылық принципі. 4) шығармашылық белсенділік приницпі. 5) көрнекілік принципі. 6) оқытудың ғылыми принципі, 7) жүйелік пен бірізділік принципі. 8) білімді берік меңгеру принципі. 9) оқытудың түсініктілігі мен шамаға лайықтылық принципі. 10) оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеру принципі.
Бұл дидактикалық принциптер барлық пәндерді оқытуды қолданылатын әмбебап принциптер. Олар шетел тілін оқыту процесіне де қатысты. Сондықтен кейбір методистер әсіресе «араб тілі» пәнінің ерекшеліктерін ескермей, жоғарыда аталған дидактикалық принциптерді методиканың бірден бір принциптері деп қарап келді. Алайда араб тілін оқыту - өзіндік ерекшеліктері бар процесс. Сондықтан араб тілін оқытуда дидактикалық принциптерді жүзеге асыруға үлкен мән бере отырып, оларды толықтыратын, оқытуға лайықтайтын жаңа қағидалар мен түзетулер енгізу керек. Мысалы саналылық принципі бар кезде араб тілінің жүйесін ана тілінің сәйкес құбылыстарымен салыстыра отырып шеру деп түсіндірілген. Соның салдарынан сабақта теориялық ережелер, ана тілімен салыстыру басым болатын. Ал тілді іс жүзінде меңгеруге жете көңіл бөлінбенген. Қазіпргі кезде бұл принцип араб тілін оқытуда басқаша қаралады: оқушылар араб тілінің жүйесін меңгеруге тиісті емес, олар сөз әрекетінің құрылымын, оның мазмұнын түсінуі керек. Сондай-ақ белсенділік принципі оқушылардың көзге түсетін белсенділігінен гөрі, олардың сөйлеу органдары мен ойының белсенділігін талап етеді, т.б.
Қазақстың белгілі әдіскер – тілшісі – Ш.Х.Сарыбаев айтқандай: «қай сабақты, қай тақырыпты оқытсақ та, ең алдымен ондағы қиындықтарды белгілемей тұрып және ол қиындықтарды жеңудің әдістемелік жолын анықтамай тұрып тақырыпты, не тақырыпшаны бас салып оқыту - әдістемелік қате» [1.1984 ж. 7 бет].
Сондықтан да мұғалім қандай сабақ өтсе де онда кездесетін қиындықтарды жеңудің жолын іздестіріп, қандай әдіс-тәсілдерді қолданатынын алдын-ала белгілеп алуы қажет. Мұғалім еңбегінің нәтижесі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана алуына тікелей байланысты. негізінен әдістің жаманы дәд қолдана алмаған жағдайда ғана әдіс тиімсіз, пайдасыз болуы мүмкін



Жаттығу методикалық абстракцияның эмперикалық деңгейіне оқыту тәсілдері шетел тілін оқыту тәжірибесінде оларды қолдану үшін қажетті сол тізбектілік пен сол түрді қамтиды. Сондықтан методистер толық негізбен жаттығу мәселесін шетел тілін оқытудың қазіргі әдісінің өте маңызды сұрақтарына жатқызады.
1. Жаттығу типологиясы.
Ғылыми әдебиетте типология арқылы, пәннің жіктелуі, жүйеленуі, ғылыми түрі немесе қандай да бір белгінің жалпылығы бойынша түзілістер түсіндіріледі. Жаттығу типологиясы шетел тілін оқу үшін өте маңызды болып келеді. Олардың арасындағы өзара байланыс есебімен жаттығу типінің тізбектеліп орналасуы жаттығу жүйесін түзеді.
Жаттығу типологиясы туралы сұрақ шетел тілін оқыту методикасында жаңа емес. Қазіргі таңда бұл мәселені шешудің бүкіл қатары бар. принципті түрде олардың ең маңыздысы тек қана үш қадам: біріншісі, оқу материалын оқушыларға түсіндіру процесі негізінде жаттығу типін автор анықтайды. Екіншісі, оқып жатқан шетел тілінде қандай да компоненттерді сүшелеу барысында. Үшіншісі, объективті және субъективті принциптерді эклептикалық есептеу базасында.
Жаттығу құрылымы. Әдістемелік әдебиетте жаттығу құрылымын зерттеуге әлі күнге дейін көп көңіл бөлінеді. бұл әрине, мұғалімдер және методистер құрылысының жаттығуды қолданды, дегенді білдірмпейді. Осылайша әдістемелік көмекшіде К.А.Акилин лексиканы оқушыларға үйретуде әдістің екі жүйесін анықтауға және ойлануға ұсыныс береді: жаңа сөзді енгізу үшін және олардың бекінуі үшін. Осымен қатар осымен автор «сөздікті енгізуді бақылаудың» маңызды бөлімін бөледі. Жаттығу құрылымы кейбір көлемде басқа да әдістемелік жұмыс қатарында қарастырылады. Бірақта жаттығу құрылымын бейнелеу фрагментарлы сипатқа ие және тілдің барлық аспектілерін қалжылмайды және тілдің қызметтің түрін [2. 1985 ж. 27 бет].
Жаттығу құрылымын оқу қызметінің жалпы құрылымы негізінде моделдеуге болады, тілді оқытудың берілген ортақ әдістемесінде. Бұндай қадам үшін басты аргументке осы жаттығудың барлығының ұқсастығы жатады. Әрбір жаттығуда екі компонентті бөлуге болады: бүтін және атқарушы. Әрине бұл жерде тепе-теңдік жоқ. Жаттығу мақсаты жақындағы тапсырмамен ұйымдастырылады. Аналогиялық қарым-қатынас екінші звенода да орын алады. соңғы мақсатқа қол жеткізудің негізгі амалына оқу қызметі жатады.
Жаттығудың коммуникативті түрінің мақсаты екі негізгі белгімен сипратталады:
а) коммуникативтілік немесе коммуникативтік емес; б) инструкцияны үлгімен оқу немесе оны орындау ерекшеліктерімен.
Коммуникативті құрылым оқушыларды жаттықтырады, әңгімелесудің мағыналық жағында. Коммуниккативті емес құрылым оқушыларды тілдік жаққа бағыттайды, оның түзілуінің әртүрлісіне. Берілген әдістемеге сәйкес, оқу-тәрбиелеу процесінде атқарушы орында коммуникативті тапсырмамен жүргізіледі, ал үйдегі жұмыстарда оқушылар жаттығуды, яғни тілдік негізін бағытталған, тапсырмамен.
Жаттығу жүйесі. Жаттығу жүйесі, берілген педагогикаклық ғылым бойынша, ең басты фактор толып келеді, туған тілін сияқты тілді үйретуде жетістік қамтылады, осылайша шетел тілінде де. «Жаттығу жүйелілігі, - К.Д.Успенский жазды, - олардың жетістігінің бірінші және басты негізі, және осы жүйеліліктің жетіспеушілігі – басты себеп, мұндағы көп уақытты және өкпмүшелі жаттығу орфографияда өте нашар нәтиже береді» [3. 1964 ж. 15 бет]. М.А.Грузинский жетіспейтін білімді және оқушылар дағдыларын шетел тілі бойынша жаттығу жүйесінің дефектілігімен байланыстырды [4. 1975 ж. 35 бет]. Ғылыми негізделген және тиімді жүйе құру, мектеп және вуздың әдістің түрдегі және актуальды тапсырмасына жатады. Өкінішке орай, шетел тілін оқытудың қазіргі әдісі мұндай жүйемен әлі тараған жоқ. Сонымен қатар арнайы методистер оқу курсына қатыстыжаттығудың біркелкі жүйесін құру мүмкіндігін құрады.
Араб тілін шет тілі ретінде оқытуды мәтін арқылы тіл дамыту әдісінің атқаратын қызметі зор. Араб тілін оқытуда қолданылатын әдістер шет тілін, ана тілін оқыту әдістерімен ұштасып жататындықтан, ол заңды құбылыс болып есептеледі.
Қазіргі күнде көптеген шет тілі оқытушылары тіл дамыту жұмыстарын айтпағанда, тіл заңдылықтарын меңгерту жұмыстарын жүргізу мәтінге негізделеу керек деген пікірді құптауда. Мәселен В.И.Тәжібаеваның «Қазақ мектептеріндегі шет тілдері» журналында жарық көрген «Управление учебным процессом по немецкому языку» деген мақаласында мектепте шет тілін үйретудің бастапқы кезеңдерінде грамматикалық ережелерді жаттату оқушылардың тілге деген қызығушылығын жоятының айтады. Ал, Г.Г.Городилова «Обучение речи и технические средства», [3. 1999 ж. 17 бет] еңбекте басқа тілді оқыту кезеңінде мәтіннің атқаратын ролінің зор екенін дәлелдей отырып, оқытудың бастапқы кезеңдерінен бастап мәтіндерге сүйене керектігін айтқан болатын. Себебі, мәтін арқылы тіл дамыту жұмыстарын кейінге кезеңдерге қалдырған жағдайда оқушылар ой тұтастығын меңгере алмайтын келешекке жол беріледі.
Сөйлей білуді ұйымдастыру азшаралы тілдік бірліктен өту нәтижесінен өтеді, өте күрделілігі және қомақтыға, және ұсақ операция арасындағы өте күрделісіне, әйтседе оқу бірлігімен және операция арасындағы көлемімен әрқашанда тәуелділік болмайды. Мысалы, жоғарыдағы жаттығуды еске алып имитацияда диалогты өткізуге болады және текст құруға болады.
Жаттығу жүйесін құрудағы тізбектілік сөйлеуге оқыту үшін, әртүрлі жаттығуды орындауға ойласудың қатысу дәрежесін еске алудан пайда болады.
Даярлаушы тілдік жаттығуларда әртүрлі типтер бөлінеді, не таза формальды күрделілікті болумен, не формлдымен де, мағыналықпен де байланысты.
Тілдік жаттығулар формалайтын түрге бөлінеді: а) даярлаушыға, б) даярлаушы емес.
Басқа жағынан деңгейлік бойынша тілдік және даярлаулы жаттығу арасындағы байланыс болып келеді.
Тілдік және сөйлеу жаттығуының қалалысталу сұрағы өте маңызды емес. Ертеректе пайда болған пікір, олар сөйлеу механизмін жасауға әсер етеді, әдебиет әдісінде шынайы критикаға беріледі. Шетел тілін оқыту тәжірибесі және экспериментальды мәліметтер жобамен, даярлаушы жаттығудың бөлінген салмағы өте қысқартылған болатынын дәлелдейді.
Сөйлеу ерекшеліктерінің ескере отырып, сөйлеу қызметінің түрі ретінде, даярламайтын диалогты және монологиялық әңгімелеу келесі бейімділікпен ұйымдастырылады.
Дайындық жаттығуы. Мәселен, мәтінмен жұмыс жүргізуді кейінгі кезеңге қалдырған жағдайда оқушы мәтіннің ішіндегі сөздердің мағыналарын білгенімен оларды тұтастырып, ойын нақты жеткізе алмайды және мәтіннің негізгі мазмұнын аша алмайды. Мәтінмен жұмыс – оқушының өз ойын еркін жеткізуіне дағдыландыру. Сөйлеу жүйесін қалыптастырып дамыту. Сол үшін де тіл үйрету барысында оқушылардың тілін дамыту жұмыстарын мәтін негізінде бастапқы кезеңнен бастаған мейлінше дұрыс деп ойлаймын.
Шет тілін соның ішінде араб тілін үйретуде мәтін арқылы тіл дамыту әдісі – біздің елімізде жаңадан ғана қолға алына бастады. Дегенмен де, араб тілін шет тілі және ана тілі ретінде оқытуға арналған оқулықтарды, тіл үйретуге арналған әдістемелерді қарастыратын болсақ, олар кез келген грамматикалық тақырыпты мәтіннен бастайды.
Тақырып: Есімді сөйлем. Бастауыш пен баяндауыш

Бұл сабақта не үйренеміз?
(Тақынрыптың жанында)
1-
2-
3-
4-
Әуелі деген тілдік мәтін суретәнен берілген.
Мәтіннен соң « » деген айдармен мәтінде кездесетін таныс емес сөздердің мағынасын түсіндірген, яғни сөздік деуге де болады.
Тіл дамыту жұмыстарын тіл үйретудің бастапқы кезеңнде оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек. Бастапқы кезеңде тіл дамыту мақсатында қолданылатын мәтіндерге қойылатын талаптар:
Бастапқы кезеңдегң оқушылардың тілін дамытуға арналған материалдар оқушылардың интелектуалды дәрежесіне сай және белсенділікке шақыра алатындай болуы қажет. Бұл жастағы оқушылардың мәтін арқылы баяндаған әңгімесін әрдайым мақұлдап, қолпаштап, көтерме сұрақтар қойып, оқушы ойының әрі қарай дами түсуіне ықпал жасасақ дұрыс болады деп ойлаймын. Бұл кезеңдегі оқушылардың монологтік тілі дами қоймаған. Мәтінді өз сөзімен мазмұндай білмейді, есесіне оны сол күйінде қайталап бере салады, сондықтан бұл келеңсіз жағдай болмау үшін оқушыларға қызық боларлық мәтін мазмұндарын таңдап алу және де дайын мәтінді оқушыға баяндату кезінде.
Онан соң « » айдарымен мәтінге негізделген жаттығу жұмыстары берілген:

(Дұрыс жауаптың алдына (1) белгісін қой.
Мәтін бойынша жаттығу жұмыстарынан кейін ғана жаңа тақырыптың қағидасы беріледі.


1. Мына баяндауыштың алдына тізімде келтірілген сәйкес келетін бастауыштарын қой.
Тіл дамыту жұмыстары ауызша жіне жазбаша түрде жүргізіледі. Ауызша тіл дамыту естігенін түсіну және сөйлеу процесін, жазбаша тіл дамыту оқу мен « » т.с.с. сұрақтарды қойып, өз сөзімен баяндауға дағдыландыру. Бұл кезеңде оқушыларға ұзақ мәтіндерден гөрі өлеңдер, анекдоттар мен ертегілер, ойын түріндегі және сахналық қойылымға ыңғайлы мәтіндер қызық. Мұқаметқалиева М. /7/, Тажибаеваның Ф.И. /2/ еңбектерінде шет тілін оқытудың бастапқы кезеңінде қолданылатын мәтіндерге қаратпа сөйлемдердің болуы оқушыларды жегерлендіреді деген пікіріне қосылуға болады. Жоғарыда айтылған пікірлерді жинақтай келе біз тіл үйретудің алғашқы кезеңінде мәтіндердің тақырыбы төмендегідей болғалы абзал деген ұйғарымға келдік.


Мәтінді бір тұтастық деп қарастыру керек. Тіл дамытудың бастапқы кезеңінде қолданылатын мәтінді құраушы сөйлемдердің құрылысы өте қарапайым және қысқа сөйлемдерден болуы керек. Мәселен:
1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-
Мәтінде кездесетін сөздер айтылуға қолдана алатындай ауыз екі сөйлеу бағытында қолдана алатындай және сол оқушылардың ортасымен тығыз байланысты болуы керек.
Қорыта айтқанда тіл дамытудың басталуы кезеңінде тіл дамыту мақсатында қолданылатын мәтіндерге қойылатын талаптар:
- Мәтіннің оқушыға таныс қоршаған айналасымен ұштасуы.
- Мәтіннің эмоционалды реңкке ие болуы.
- Мәтінде кездесетін сөздердің айтылуға жеңіл болуы.
- Мәтінде ілгеріде өтілген лексикалық бірліктер мен грамматикалық материалдардың жиі-жиі қайталануы т.б.
Мәтінмен жұмыс жүргізу барысында сөздік маңызды рөл атқарады. Мектепке сөздік жұмысы үш кезеңде жүргізіледі:
1) Мәтінді оқу алдында
2) Мәтінді оқу үстінде
3) Мәтінді оқып болған соң.
Мәтінді оқу алдында, сөздік жұмысы мәтінде түсініксіз сөздер, яғни таныс емес жаңа сөздері көп болған жағдайда жүргізіледі. Мәтін ішінде оқушыларға таныс емес сөздер көп болған жағдайда бейтаныс сөздерді мәтінді оқу барысында немесе оқып болғаннан соң түсіндіру өте тиімсіз. Себебі, мәтінді оқу үстінде немесе оқып болғаннан соң бейтаныс сөздерді түсіндірер болса оқудың жемісі үзіледі де, оқушылардың ойы бөлініп, ешнәрсе ұға алмайды.
Мәтінді оқу алдында таныс емес сөздерді мұғалім алдын-ала плакатқа жазып іліп қою, суреттерін көрсету, тақтаға жазу, видеодан көрсету арқылы таныстырып, түсіндіруіне болады.
Мәтінді оқу үстінде жүргізілетін сөздік жұмысын мәтіндегі таныс емес сөзер бірен-саран ғана болған кезде ғана жүргізген тиімді. Сонымен қатар мәтінді оқу үстінде ондағы сөздердің синонимдері мен антонимдерін сұрап, естеріне түсіру арқылы сөздік жұмысын жүргізуге болады. [6.1984 ж. 6 бет]
Сөйлеуге үйрету жаттығулары. А. Сөйлеу тілдің дамуы. Әңгімелеудің толықтыруы және түрленуі, а)үлгіге сүйене отырып, б) мәлімет дерегіне сап, в) тақырып үйретуге негізделген болып келеді.
Б. Қабылдаушы тілдің дамуы. а) мәлімет дерегіне айналыммен, б) оқушылардың өмірлік тәжірибесіне айналыммен.
Имитациялық жаттығулар үнтаспамен өзіндік ретінде беріледі. Олар материалды бекітудің бастауына жатады және сондықтан өте мықты орын алуы керек. Даярлаушы жаттығуды орындауда ауырлық ортасы көмек беретін операцияға былайша жеткізілуі керек: а) әртүрлі белгі бойынша анықтау, б) қарама-қарсы уытылған енеуінен дұрыс шешім таңдау, в) барлық мүмкін ассоцияға жеке тілдік тәжірибеге сүйеніп синтездеу, г) тізбектелік ойдың дамуы, д) әртүрлі амалмен бірдей мағынаны бейнелеу, е) табылған шешімді жаңа жағыдайға жеткізу.
Қабылдаушы сипаттан бөлінген жаттығудан, тілді үйренуге арналғанын, түсіндіру кезінле, құрылымдау және трансформацияда жаттығуды қажет етеді.
Трансформацияға жаттығу орындауда негізгі қиындық ядролы және қолданбалы моделдерді түсінуде тұрады, өзара түзілістің негізі болып келеді. Бұл операция үлкен ойлау қызметін қажет етеді.
Жоғарыда айтылғандарды үйлестіру үшін төменде бірнеше жаттығулар берілген. Диктор сұрағына жауап беру керек, мағынасы бойынша синонимді қолдана отырып, бөлінген құрылымды қолдана отырып сұраққа жауап беру керек, күрделі емес логикалық тапсырманы шешіп сұраққа жауап беру керек, үлгісі бойынша жаттығу құрып, диктор сұрағына айналмалы жауап беру, көрсетілген көлемімен күрделі емес сөйлем құру, берілген сөздерге күрделі емес жағдай құру. Тілдік жаттығуды жазуды бүтіндей талдаудан бастау керек.
Даярлық емес тілдің негізгі параметріне: әңгімелесудің лингвистикалық дұрыстығы, берілген мазмұн мен материалдың қатыспауы, жеке ойдың айтылуы, тілдің ситуациялық – контектсі сипаты, әңгімелесудің логикалық сызбасын анықтай білу, тілдің механизмнің жоғарғы деңгейде даму үлгісі туралы мәлімет.
Даярламайтын тілді оқуға арналған жаттығу былайша ерекшелінеді: а) жаңа мәліметтермен, б) ағымның өте әртүрлі үлгісімен.
Жоғарыда берілген жаттығудың барлығына жауап беру керек, сонымен қатар мына талаптарға да: көлемі бойынша күшті, қиындықтың біртіндеп өсуін қадағалу, ойлану және қабылдау, сияқты жадының әртүрлі түріне аппермелу, типтік мысалдар және өмірлік мазмұнынан туруы керек.
Барлық имитациялық жаттығуларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады: дәстүрлік, бағдарламаланған және контрастты. Олардың әрқайсысы өз кезегінде ауызша түрде, жазбаша түрде де өткізілуі керек.
Мәтінді оқып болған соң жүргізілетін сөздік жұмысы меңгерту, бекіту мақсаттарын көздейді. Яғни, мәтін оқуға дейін тақтаға жазып, ілінген сурет т.б. арқылы таныстырылатын жаңа сөздерді оқушыларға дауыстап бірнеше реттен қайталау, оларды дәптерлеріне жаздырту, жаңа сөйлемдерді пайдаланып сөйлемдер құрату т.с.с. жұмыстар жүргізуге болады.
Сонымен, мәтін арқылы тіл дамыту жұмыстары оқушы сөздік қорын байытуға негіз болады. Сөздікпен жұмыс жүргізу барысында қолданылатын әдістер:
- Мәтіндегі жаңа сөздің мағынасын суретпен таныстыру (зат есім, етістік т.б. сабақтарын түсіндіру барысында). М/ы: « » (оқу), « » (дәптер), (қалам) « ».
- Мәтіндегі жаңа сөдің мағынасын видеодан көрсету. Әдетте, қаратпа сөздерді, сан есімдерді т.с.с. тақырыптарды түсіндіргенде ( ), сын есімдерді ( ).
- Мәтіндегі жаңа сөзді мұғалім ым, қимыл-әрекетпен көрсету. Әдетте, етістіктер мен одағай, т.с.сс. сөздерді.
- Мәтіндегі жаңа сөздің мағынасын беретін нәрсеге шарат жасау (әдетте, шаратпен таныстыруды мұғалім өзін, оқушыларды, сыныптағы заттарды пайдаланады). Мәселен, сілтеу есімдіктерін, сын есімін, тек категорияларын (тиллизун, нафизатун, бабун), түр категориясын т.б. сабақтарды түсіндіргенде. М/ы: ( ).
- мәтіндегі жаңа сөзді антоним, синонимдерін айту, көрсету.
- мәтінде кездесетін жаңа сөздердің мағынасын басқа бір тіркестіріп, контекст жасау арқылы беру. Мәселен,
- « » сөзін
- « » контексті арқылы түсіндіруге болдаы. Ахмадтың орнына сыныптағы оқушылардың есімдерін келтірсе оқушыларға әсерлі болады.
Мәтіндегі жаңа сөздерді ана тіліне аудару.
(Жоғарыда келтірілген әдістердің бірде-бірімен сөздің мағынасын түсіндіруге алмаған кезде оқушыларға түсіндірудің соңғы мүмкіндігі ретінде ғана қолданылады).
Сонымен мәтін тілдік әрекеттердің барлық түрін оқыту үшін қолданылады. Себебі мәтінде тілдің барлық бөліктері (дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) қатысады. Оқу мәтіні арқылы басқа тілде қарым-қатынас жасауға үйретуге, сөйлеу әрекеттерінің барлық түрлерін өзара байланыстыруды қалыптастыруға болады. Оқушы дайын мәтімен жұмыс істегенде өздері мәтін құрастыруға және байланыстырып сөйлеуге үйренеді. Байланыстырып сөйлеу дегеніміз сауатты жазу, дұрыс сөйлеу болып табылады. Тіл дамытудың негізгі мақсатының өзі оқушылардың сауатты жазып, дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру болғандықтан мәтін – тіл дамыту құралы деген тұжырым жасауға болады. [7. 2000 ж. 11-15 бет]
Оқушыларды немесе кез-келген тілге үйретуде мұғалім бірінші кезекте фонетикалық принципке мән беруі тиіс. Себебі адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Жеке тұрғанда мән-мағынасыз көрінетін дыбыстар бірінен бірі ұштасып, берік құралатыны белгілі. Бұдан сөздердің қаны да, жаны да дыбыстар екенін, сөйлеу де, жазуда тек осы дыбыстардың арқасында ғана өмір сүретінін аңғару қиын емес.
Кез-келген тілдің өзіне тән дыбыстық жүйесі бар. Мысалы араб тілінің дыбыстық жүйесі өте бай. Сондықтанда болар кез-келген қазақ өзге тілді өз тілінеде тез үйреніп алатыны. Біріншіден, қазақ тілі дауысты дыбысқа бай. Мысалы араб тілінде бар болған үш дауысты дыбыс бар десек, қазақ тілінде ол үш есе көп. Қазақ тілінің байырғы сөздік құрамында тоғыз дауысты дыбыс бар. мұны ешкім де жоққа шығара алмайды. Бұл қырқыншы жылдарға дейінгі тіліміздің дыбыстың жүйесіне сәйкес келеді. Алайда қазіргі қалпын күрт өзгерді. Тілімізге енген кірме сөздердің әсерінен қазақ тілінде орыс тілінің э, ю, я, и дауыстылары да қолданысқа кіріп кетті. Дауыссыздардың да қатары аз емес. Міне ана тілімізде осындай дыбыс байлығынан кейін араб тілінің фонетикалық ерекшеліктерін үйретуде салыстыра отырып үйрету әдісі тиімді болады.
Араб тілінің фонетикасын үйретерде мұғалім қазақ балаларына алдымен қазақ тіліне енген арабизмдер арқылы түсіндіргені абзал. Қазақ тілінде жиі қолданылатын арабизмдердің фонетикалық өзгерістеріне назар аударта отырып, мұғалім оқушылардың әрі фонетикалық, әрі лексикалық, әрі морфологиялық тұрғыда білім алуына қадам жасайды.
Араб тілінің сөздік қорынан орын алатын араб сөздерінің морфологиялық, фонологиялық және семантикалық тұрғыдан қалыптасуы, тілімізге сіңуі бірер жылдың емес жүздеген жылдардың жемісі екендігі белгілі жәйт. Қазақ тілі мен араб тілінің дыбыстық жүйесінде ұқсастықпен қатар үлкен айырмашылықтар да бар. Тіл табиғатының өз заңына сай, қазақ тіліне сіңген араб сөздері фонетикалық өзгерістерге де түсіп отырған.
Жалпы араб әдеби тілінің дыбыстық жүйесін зерттеу өте ерте заманда басталған. Ол туралы әдебиетші С.Кеңесбаев өз зерттеуінде былай дейді: «Звуковой строй арабского литературного языка являлся предметом изучения многочисленных исследователей, начиная с классиков раннего Средневековья и до современных фонетистов. Знаменательным фактом для всего средневековья этапа развития фонетический теории арабского языкознания в целом была детальная разработка и классификация звуков речи в артикуляционном плане».
Әдеби араб тілінің фонетикалық жүйесі кең орын алған. Араб тілінің дыбыстық жүйесі дауыссыз дыбыстардың фонемалық жүйесі дауыссыз дыбыстардың көптігімен, эмфатикалық, көмей, тіс аралық дыбыстардың мол болуымен, екпін тұрақсыздығымен ерекшелінеді. Араб тіл білімінің негізін салған Хамил әл-Фарахиди «Китабулайн» атты еңбегінде дыбыстау мүшелерін классификациялаған және онда көмейлік дыбыстардың бір тобын атап көрсетіпті. Кейін оның шәкірті Сибавейхи де, бұл ғалымдардан әлдеқайда кеш өмір сүрген Ибн Джинни, Аз-Замахшари, Ибн Йаши, Ибнул Джизри сынды ғалымдар көмейлік дыбыстардың ерекшелігіне тоқталмай өтпеген. Бұдан шығатын қорытынды – араб тіліндегі фарингал дыбыстардың орны ерекше. Сондықтан да қазақ тіліне жат-көмейден шығатын (айн), (ха), қырылдап шығатын (х) дыбысы, еріндік (ф), тіс аралық (с), (з) дыбыстарын шәкірттерге үйретерде оқытушы олардың фонетикалық ерекшеліктеріне мән беруі тиіс. [8. 2002 ж. 23-28 бет]
Кейбір әдістемелік жұмыстарда сөйлеу кезінде регресивті қайталау ұсынылады, яғни фразаны қайталау. Мұндай жағыдайда дұрыс интанациямен салыстырмалы түрде сөйлеуді оқыту тиімді. Бұл үшін мұғалім жаттығу өлең, жұмбақ, шумақ, тақпатар алады.
Кеңестің методистер рөлді бірдей бағаламайды және шетел тілін оқудағы қойылмалы кестенің мәтін бірдей бағаламайды. В.Д.Аракиннің айтуынша қойылмалы кестелер толық мазмұнымен оң маңызды сапалы болады, оқып жатқан тізім бірлік компонент тәртібін түзуде оқушылардың қателік мүмкіндігін толығымен қарастырады. Бұл байланыста В.Д.Аракин таңдамалы үйлесімімен қойылмалы кестегі теріс пікірін айтады, олар тілдік бірлікте оқу және сөзді қатесіз қолдануын қадағаламайды. Б.А.Лапидус оң пікір береді. Ал, толық үйлесімімен кесе іс-жүзіщнде механикалық деп есептедй, және таңдамалы үйлесімімен кестеге мүшесінің береді. [9. 1997 ж. 47 бет]
Трансформациялық жаттығу. Қойылмалы сияқты, трансформациялық жаттығу грамматикалық құрылымды үйренуге арналған, лексикалық материалды қайталауға және бекітуге арналған. Бірақ, қойылмалы жаттығудан ерекшелігі, олар бірдей сызба бойынша құрылады, трансформациялық жаттығу жаттығу құрылымның өзгеруін қалайды.
Трансформациялық жаттығуды қолдану әдістемесіңе қазіргі таңда екі негізгі қадам анықталды: біреуі методистер және мұғалімдер бұл жаттығуға ежәне мұғалімдер бұл жаттығуға таза жаттығулық, коммуникативті емес сипат береді, басқасы – барлық тілдің жаттығудың түрін толығымен теріс қылады. Жаттығуды бағалауда соңғы ағыны тікелей алғанда бірдей дәрежеде қолданылмайды. Біріншіден, инотілдік сөйлеуді үйрету процесінде таза жаттығусыз іске асыру мүмкін емес.
Екіншіден, енгізудің қандайда бір кезенінде шетел тілі сөзін орындау кезінде трансформациялық жаттығудың әртүрлі түрін оқушылар, орындалған тапсырманың тілдік механизмін дәл білуі керек.
Коммуникативті жаттығулар. Коммуникативті – тану жаттығуы тілді үйретуді ұйымдастырудың ең басты амалы болып келеді, яғни ұйымдастырылған білімді және жаңа жағдайда дағдыны жеткізу мүмкіндіктері, тану мақсатымен сәйкес шарт. Шетел тілдін сөйлей білуді дамытуда екі негізгі тапсырма шешімді оқушыларды тілді әңгімиелеуді түсінуге және құруға үйрету. Бұл үшін мектеп оқушыларын өсу білімі мен дағдысын қолдана білуге үйрету керек. Бұл тапсырманы шешуде негізгі стимулдерге жағыдайдың дәстүрлік және проблемалық қызмет етеді. Жеткізудің негізгі амалына трансформациялық және қойылмалы жаттығу жатады.
Елтанушылық сипаттағы жаттығудың ерекшеліктері. Жаттығу оқу процесіндегі ең маңызды мәселе болып табылады. Сол тілде сөйлеушілерге арналған жаттығулар, оңайлатылмаған мәтіндерді қолдануға мынадай деректер дәлел бола алады.
1. Жасанды, оңай мәтіндерді пайдалану өмірден алынған мәтіндерді түсінуге көшуді қиындатады.
2. "Жасанды" оқу мәтіндері ерекше коммуникативтік бірлік ретінде мәтінге тән белгілерін жоғалтады.
3. Жаттығулардың стилі мен тақырыбы әр-түрлі болады да, олармен жұмыс істеу оқушылардың қызығушылығын туғызады.
4. Жаттығу мәтіндер тілі оқытылатын елдің мәдениетіне үйретудің ең тиімді құралы болып табылады.
5. Жаттығу мәтіндер тілдің қызметін сол тілде сөйлеушінің айтқан формасында және табиғи әлеуметтік контексте бере алады. [10.2000 ж. 73бет]
Жаттығуды зерттеу және оны практикада пайдалану нәтижесінде шетел тілін оқыту әдістемесіне "әдістемелік жаттығу" ұғымы енгізілді.
Осыған орай оқыту процесінде үш аспектіге: әдістемелік аспект, құрылымдық аспект және мазмұндық аспектіге көңіл бөліну керек.
Әдістемелік аспект мәтіннің түсініктілігін, оқытудың нақтылы міндеттеріне сәйкестігін, әдістемелік тиімділігін қарастырады.
Құрылымдық көрсеткіштерге мәтіннің композициялық және тілдік сипаттары жатады. Олар: мәтіннің дұрыс кұрылу ерекшелікгері, оның бөліктерінің өзара байланысы, лексико-грамматикалық дайындау жаттығулаы, нақтылы контекстегі тілдік кұралдардың теңбе-теңдігі және т.б. Демек, мәтіннің құрылымдық жаттығудың ерекшеліктері, бұл - мазмұндық және құрылысына қарай тұтастық, оны құратын бөліктердің арасындағы мықты логика-грамматикалық байланыстар.
Жаттығудың мазмұндық аспектісіне кеңірек тоқталайық:
Мәдениеттанушылық жаттығу тілді оқыту сол тілде сөйлейтін елдің мәдениетімен оның азаматтарының менталитеті және тұрмыс-тіршілігіндегі өзгешеліктермен танысумен тығыз байланысты.
Мұнсыз шетелдіктермен қатынасу, араласу және олардың елінде өзінді сенімді сезіну мүмкін емес. 60-80-ші жылдардағы оқулықтарда мәтін басқа мәдениетпен танысу құралы емес, саяси идеялық тәрбие құралы болып саналған. Мәтіннің идеологиялық бағытына назар аударылды да, оның мазмұнының жаттығу назардан тыс қалды. Ал қазіргі оқулықтарда елтану ақпараттарының көп кездесуі сабақты жандандырады, оқушыларда үлкен қызығушылық туғызады. Тілі оқытылатын елдің тарихы, географиялық орны, дәстүрлері мен мерекелері туралы мәтіндер оқушының дүниетанымын кеңейтеді. Тіл арқылы өзге халықтың мәдениетін зерттеу - қазіргі заманғы мәдениеттанушылықтың аса маңызды аспектілерінің бірі. Оқу мәтіндерінің мәдениеттанушылық жаттығуға қол жеткізу оқытушының алдында тұрған екі маңызды міндетті: тілді оқыту және мәдениетті оқытуды тиімді жүзеге асыру мүмкіндігін тудырады.
Ақпарат жаттығулары. Кез-келген табиғи мәтінде жаңа ақпарат болады. Осы талап оқу мәтіні үшін де өте маңызды. Егер мәтін оқырманның немесе тындаушының табиғи қызығушылығын арттыра алса, ол мәтінді ақпаратты-жаттығу деп тануға болады.
Бұрынғы окулықтарда оқырмандарға түсінікті болу үшін мәтіндер жеңілдетілді. Мәтіннің мазмұнын лексика мен грамматика анықтады, ал мәтіннің өзі ақпарат беру құралы емес, жаңа тілдік бірліктерді түсіңдіру құралы ретінде қарастырылды. Қазіргі кезде әдістемелік жаттығу ақпараттық аспектісі материалды іріктеуде анықтаушылардың бірі болып түр шетел тілі сабағында ақпарат негізгі мақсат емес, керісінше оқушылардың ынтасын көтерудің, оқыған мәтіннің мазмұнын түсінуге қызығушылығын және тақырыптың алуан түрлілігі тілді оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуының және дамуының құралы ете алады.