Сатиралық ертегі: Үсен қу
Үсен осы әңгімесін бастап айтқанда былай дейді екен.
– Көктем уақ жұрт оразасын көкек айында ұстайтын болған. Сол жылда қыста Үсеннің жалғыз көк шолақ аты болады екен. Қыс қаталаң болып, Үсеннің көк аты қыршаңқыға ұрынып, көк шолақ ат болыпты. Бір ауылға мініп барса, қышынып, үйге сүйкеніп, маза бермейтін бопты. Елден қыдырып, ет жеуге, тіпті, ыңғайсыз болған соң көк шолақ атты мінбей, қоя беріп, үйінде жататын бопты. Бір күні қатыны Зарауқа даладан үйге жұлынып, бір нәрсеге тырысқандай түсі бұзылып кіреді.
– Біздің көк атты үлкен атамның ауылындағы кіші енем қолына бақан алып, қуалап ұрып жүр. Дәрісі, үйіне сүйкенді білем. Арам қатқыр, ішің сұйылғыр, – дейді. Зарауқа жылап жібереді.
– Зарауқа, сен оған намыстанбай-ақ қой. Оны мұнда ұстап алып келші. Бір жаққа мініп кетейін, – дейді.
Зарауқа көк шолақ атты ұстап әкеліп, ерттеп береді. Үсен домбырасын ішінен байланып, Асы деген жерде Албан деген елге бармақшы болып, жүріп кетеді.
Жылы жағалай қонып, үш күнде Асыдағы Албанға барады.
Күн батып кеткен кезде бір түйе жинап келе жатқан ақсақалды шалға жолыға кетеді. Ақсақалды шал Үсенге:
– О, батырым, кімсің? – дейді.
– Шапырашты боламыз, Шапырашты ішінде Айқым. Айқым ішінде Қалқаман деген ел боламыз, – дейді.
– Қалқаман болсаң, сенің түбің Тобықты болды ғой, – дейді.
– Тобықтыңыз не? Мен Қалқаман деп тұрмын ғой, – дейді.
– Сенің атаң Қалқаманға Мамыр сұлуды қоспаймыз деп, Тобықты деген ел Қалқаманды мылтықпен атқан екен ғой. Сонда Қалқаман батырдың санынан оқ тиіп, жарадар болып, қашып келген екен. Мұнда келген соң оқ тиген жерінен үзіліп түсіп, Қалқаман батыр балдақпен жүретін ақсақ кісі болды деуші еді. Айқым деген елден бір қыз алып, үйлі-баранды болып, сонан туған тұқымдар жиырма шақты үй болып қалды деп, шөпшек сен Қалқаман болсаң, сол Қалқаман батырдың тұқымы боласың. Мұнан былай атаңды біреу сұраса, ұмытып қалып жүрме, – дейді.
– Сіз айтқан соң ұмытуға бола ма? Қалқаманға батыр деген жерін қосып айта алсам, ұмытпаспын, – дейді.
– Батырым, сөзіңнің кермегі бар екен. Енді кімнің үйіне барасың? – депті.
– Отағасы, еліңіздің мырза-шорасына жарапазан айтқалы келдім. Бір тәуірін көздеп жіберсеңіз, сонда барайын, – депті.
– Бәсе, сондайыңның бар екенін сөзіңнің кермегінен сезіп едім. Ендеше сен бүгін Қосбасар батырдың үйіне бар. Өзі бай, өзі батыр кісі. Ақбөпе деген тоқалымен жылқының отарына шыққан үлкен үйімен екі бәйбішесі қой-түйе, сиырларымен елге бұрын қыстаған, өзінің баласы жоқ. Әйтеуір, Ақбөпені мақтай бер, сорлы болса, саған бір ат берер, – депті. Үсенге Қосбасардың үйіне баратұн жолды тура көрсетіп жібереді. Біреуді біреу танымайтын іңір уақта Үсен бір белеске шыға келсе, белестен аса берген жерде бір жыртық-жыртық үйдің оты жарқ-жарқ етеді. Бұл Қосбасардың үйі болмады ғой, не де болса, бара кетейінші деп үйдің жанынан оты жарқылдаған туырлықтың тесігінен қарап тұрып, төрдің алдында тері тулақтың үстінде үйелбедей үлкен қара кісі тырдай жалаңаш отқа қыздырынып жатыр екен. Бір үлбіреген жап-жас қана ақ бөрте келіншек әлгі кісінің арқасының отқа қызған жерін қолымен сипап отыр екен. Сондағы Үсеннің айтып жіберген жарапазаны мынау дейді:
– Қосбасардың үйі емес
Туырлығы шұрық тесік.
Қу кедейдің үйі екен
Қызыл киік қышыма
Қотыр болып отырған
Үйдің шалы би екен.
Үлбіреген келіншек,
Атасынан өнеге
Үйренгелі жүр екен.
Келінің бе, қызың ба?
Тоқалың ба білмедім.
Жас келіншек кім екен?
Кімде болсаң, келіншек,
Именбедің ұялып.
Бетіңе жаққан күйе екен,
Ізетіңді, келіншек.
Ұятына керінің
Бәрекелді сақтаған
Келсаптай болып иманы,
Бұтына қысса, сыймады.
Қыздырып отқа таптаған
Әкеңіз бе, келіншек,
Атаңыз ба, келіншек.
Бұтын отқа таптаған
– Қосбасар мен Ақбөпе
Ет берер, – деп, ит қақбас
Мұның несін мақтаған?
Мұқамет айтып өткен
Жарапазан, – дей бергенде,
– Қылышымды әпере бер,
– деген дауыс шығып қалады. Үсен атының басын бұрып ала, қашпақшы болғанда, көк шолақ үйге құйрығын тығып алады. Қосбасар батыр қылышын алып, есіктен қарғып шыққанда Үсеннің көк шолағы бақан алып, қуалап ұратын қатындар екен деп қалса керек, безіп ұра жөнеледі. Қосбасар қолындағы қылышын жарқылдатып, еңіске қарай қуалап келеді. Үсен аттың басын жетіп қалғанда бұра қашады. Қосбасар екпінімен еңіске қарай ағып кетеді. Үсен аттың басын өрге тарта қашып, Қосбасардан құтылып, ұзаңқырап кетеді.
Қосбасар:
– Сені ме, бәлем, көк шолақ атты жарапазаншы ертең атымды мініп, жердің жарығына кірсең де, қоймаспын. Тап сенің қаныңды ұрттамасам, Қосбасар атым құрысын, – дейді.
Үсен оның Қосбасар батыр екенін сонда біледі. Үсен ойлайды:
Қосбасар енді мені көрсе, тірі қоймайтын болды, не де болса, бұл маңнан басқа жерге кетейін деп, сол күні далаға қонды. Түннен тұрып, Дулат деген момын елге өтіп кетейін деп, жүре береді. Сол күні суыт жүріп, кешке жақын бір үлкен өзен суға келеді. Судың ар жағында бір жалғыз атты кісі атының аяғын тұсап, тізгінін еріне қаңтарып қойып, өзі намаз оқуға азан айтайын деп, қамданып тұр екен. Сол кісінің айтатын азаны дейді екен Үсен.
– Айдап аям
Айдап аям
Ашадан иіп аям
Ашадан иіп аям
Ашадан мініп аям
Ашадан сойып аям
Аяғынан сайда, аяғынан пайдасы айда,
– дегенде, Үсен:
– Ой, мұның не шүлдіретіп жатқаның? – дейді.
Сақау:
– Түк көймеген надан сүйдемісің? Құдайдың кешпейтін отыз күн ойаза, бес уақты намазы бойады, – дейді.
Үсен:
– Ондай болса, маған да намаз үйретіңізші, – дейді.
Сақау:
– Ана судан дейет алып кей, сауабыңды айайын, – дейді.
Үсен судан дәрет алып, сақаудың қасына келіп:
– Қалай оқимыз, молдеке? – дейді.
– Бүйтүйіт иеке ғат екінді намазы бойады. Екеуін маған ұйып оқы, екеуін өзің бөйек оқисың, – деп, шапанын жайнамаз қылып оқыған.
–Алда момын-ау, – дейді екен Үсен.
Айқамды дидайын иа,
Беп айамын иа
Құмғаным, құмғаным
Иа кане сүйдетіп сайам
Үйретіп айам ойазайым,
– деп, екі рет жығылып, азырақ отырып, аузы күбірлеп, бата қылып, Үсеннен декбір күтеді. Үсен жайнамаз шапанды жұлып ала жөнеледі. Сақау шапанды ұстай алып:
– Кеңкебас неме, қайда апайасың? – дейді.
Үсен:
– Өзің екі намазыңды бөлек оқы дедің ғой. Ана төбенің астына оқып келейін, – дейді. Сақау:
– Бөйек оқы дегенде ішіңнен құпия оқы дедім ғой, – деп, шапанды қайта жайып, қалған намаздарын оқып болған соң сақау Үсенге:
– Ана менің атымды бейі тайт, – дейді. Үсен сақаудың атын тартып, қолтығынан аттандырып, өзі де атына мініп, бірге жүреді. Сақау Үсенге:
– Бүгін менімен биге қонсаң, ақ майға би дүздиейін, – дейді. Үсен:
– Мақұл, етке тойғызсаңыз, сізбен бірге болайын, – дейді.
– Ендеше анау бетте отырған үш үйді көйдің бе, сол менің жездемнің ауыйы бойады. Бүгін сонда қонамыз. Менің сыбағам енді бүгін сайайа тұздық бойады ғой. Сен айдыңа кейген тамақты соғып, жей-жей, тек сөйдемесеңде ығысып қоясың. Қыз-келіншек, бозбайа да қағынған сені күйкі қиады, бидің бе? – дейді. Үсен:
– Мақұл, бүгінше жағымды қарыстырып отырайын, – дейді. Сонымен әңгімелесіп жүріп, алдындағы үлкен ақ боз үйге жете бергенде үйден бір бойжеткен сұлу қыз шыға келіп:
– Нағашым, нағашым келді, – деп, аттарын байлап, үйіне кіргізе бергенде үйдегі адамдар сақауға жік-жапар болып қалады. Үсен домбырасын көрсетпей, жүктің артына тыға салып, отыра береді. Дереу ауызашардан қалған бір табақ тураған етті екеуінің алдына қоя береді. Сұғынып жеп, бірақ Үсен тойыңқырамай қалады. Сақаудың жездесі:
– Әйел, мына кісілерге тамақ асыңдар, – десе, қатыны:
– Су жоқ, бәрібір, ет тамаққа тойды ғой, – депті. Сақау:
– Мес байданып кейді дейсіз бе? Су жоқ бойса, үйіне бомайақ қой кенет бойды, – дейді. Қысқасы, бақанда жабулы тұрған жал-жая майын шешіп, самсап тұрған сары ала қазыдан асылмайтын болды. Бір түйе қарап кеткен әйелдің қойшысының мінгені көк бурыл құнан шұбар тай екен. Тайды терлетіп, қинап келді. Екі үйдің шаңырағынан арқан тастап, таза суытып, ертең үйіріне қоспақ болып, кермеге байлап қойды. Тай жұлынып, кісінеп-кісінеп қояды. Әйелдің үйіне қыздар, келіншектер жинала бастаған соң Үсен өтірік ұйықтаған кісі болып жамбастап жата кетеді. Ауылдың бозбалалары сақауға намазыңды қашан оқисың десіп, тіліне қызығып, мазақтап отырғанда, жамбастап жатып, Үсен осырып қояды.
– Жұпар сасыған кімнің иісі? – деп, ду күледі.
Сақау:
– Айбасты басқый, айбасты басып жати ма? – деп, Үсенді түртіп жібереді. Үсен шошынып оянған кісідей селк етіп оянып, сақау:
– Бағана не айтып едім, мына қатындар сені күйкі қып отыр. Басыңды көтеріп отыр, айбасты басқый, – депті. Үсен оқты көзімен сақауға бір қарап, отыра беріпті. Отырған адамдар азырақ күлісіп, өзді-өзінің үйіне тарап кетеді. Артынан Үсен, сақау, үйдің іші түгел далаға шығады. Үсен елден бұрын түзге отырып, үйге келсе, төрдің алдында екі төсек салулы жатыр. Қыздың төсегі жаққа сақауға салған жастық жастап, көрпе төсеп. Үсенге деген төсек – бір ескі текемет жая салған. Үсен киімін шешініп жіберіп, сақауға деген төсекке жатып алады. Төсек салып, далаға шығып кеткен қыз әке-шешесімен, сақау – төртеуі де үйге кіреді.
– Нағашыма салған төсекке мынау осырақ кісі жатып қалғаны несі? – дейді.
– Қыз-балам, жатқан кісіні тұрғызғаның болмас, қырықтың бірі Қыдыр деген, жатсын. Нағашыңа жаңалап, төсек салып бер, – депті. Қыз қайтадан сақауға төсек салып береді. Үйдің іші тегіс жатқан соң қыз түндігін жауып, өзі де жатады. Аздан соң елдің көзі ұйқыға іліне бергенде есіктен біреу кіріп келеді. Үлкен қара шапанды желбегей жамылып, ақырын келіп, қыздың қолынан ұстап, ірге жағына аттап өтіп, шапанын шай көрпенің үстіне жауып, қыздың қойнына құшақтасып жатады.
Үсен ыңыранып, қыздың қойнына екі аяғын тығып жібереді. Жігіт қызға:
– Мынауың кім? – дейді. Қыз:
– Осында бір жаман қонақ қонған, соның аяғы ғой, – деп, Үсеннің аяғын от жаққа итере бергенде, шай көрпе мен шапанның етегін Үсен екі аяғының ұшыменен қысып, оттың қозына жеткізіп қояды. Жігіт қыздың кеудесіне аттай мініп алып:
– Осы сенің үстіңе шықсам, бейішке шыққандай боламын-ау, – дейді.
Қыз:
– Сенің астыңда жатқанда өлсем, Құдайға ырзамын ғой, – дегенде көрпенің шеті тұтанып, қоңырсып, иіс шығады. Жігіт:
– Бұл ненің иісі қоңырсыған, бірдеме күйді ме? – дейді. Қыз:
– Қонақтың шылғауы шығар отқа күйіп жатқан, күйсе, күйсін, жата бер, – дейді. Сонда кермеде тұрған тай кісінеп-кісінеп жібереді. Үсен:
– Пай, пай, пай, маза бермеді-ау тай, қызыңды ұрайын.
Су тұрып, аспады-ау бай, қызыңды ұрайын.
Оттың қызылы сөнбестен
Қыздың үстінде жатқан,
Қай қызыңды ұрайын.
Шай көрпе мен ламшық шапанның етегі өртеніп кетті-ау,
Қай, қызыңды ұрайын, – деп, жігітті басқа теуіп кеп жібереді. Жігіт шапанын ала жөнеледі. Үйдің екі қара төбеті қосылып береді. Лапылдап жанған шапанның етегінен қорадағы қойлар тас-талқан болады. Қыздың әкесі де далаға айғай сала атып шықса, жігітті иттер қуып, безіп барады. Қораның төріне шыға бергенде шапан жағасына дейін өртеніп, жігіт тастай жөнеледі. Қыздың шешесі де оянып, түтеп жатқан көрпеге жүгіріп келіп:
– Жалмауыз, қатын, көрпең өртеніп кетті ғой, – деп, қызын жұмырықпен қуалай береді. Үсен:
– Бәйбіше, әлемнің бәрі алдында өтіп кетті. Ашулансаң, көрпеге ашулан, қызыңа ашуланба, – дейді.
– Аламың не, адыра қалғыр, кеңкелес. Неме-неме, не сандырақтап жатқаның? – дейді.
– Қорадағы қойға қасқыр шауып жатыр, үйді жау шауып жатыр, сені албасты басып жатыр ма? – деп, жатқан сақауды басқа теуіп кеп жібереді Үсен мына кеңкебас немені.
– Бидеме ойып кетті ме? – деп, сақау тұрып отырады. Үсен:
– Мен саған осындай ит басты, сиыр аяқты жерге қондыр деп пе едім, ит, сақау. Басыңды кесіп алайын ба? – дейді.
Әйел үйге кіріп:
– Ойбай, от жақ, от жақ, – дейді. Қатын дереу от тамызып жібереді. Жарық болған соң әйел Үсенге:
– Сен кім едің, шырағым? – дейді.
– Қалқаман Үсен қу деген мен едім, – дейді.
– Үсен, шырағым, өзіңді көрмесек те, атыңды естуші ек, естідік, біздің өзімізден болды, бір жолғы ашуыңды байла. Атым – тарту, шапаным – жабу, – деп, судай жаңа қоңыр ала шапанды үстіме жаба береді. Қатыны қазанды асып жіберіп:
– Бақандағы еттің қайсысын жейсің, қарағым? – дейді. Үсен:
– Майлы майлысынан пісірсең, жей берем, – дейді. Шешесі еттің майлы-майлы жерінен кесіп, аса берді. Бірақ қызы ұялып, төсектен тұра алмай, қайтадан асқан қазы-қарта, жал-жая пісіп, ішіп жегенше, жазғы таң неме атып кетті, – дейді екен Үсен. Үсен ертең ерте жүктің артындағы домбырасын алып, ілмегін қайта тағып, құлағын бұрап, бір-екі ауыз өлең айтайын деп отырса:
– Шырағым, Үсен, өлеңіңді айтпай-ақ қой, айтқаным айтқан, түндегі атыңды алдырып берейін, – деп, бетте тұсаулы тұрған бурыл жорғаны алдырып берді. Сақау көк шолақтың ер-тоқымын бурыл жорғаға ерттеп, лыпың қағады. Үсен көк шолақ атын әйелге аманат қойып, қош-қош айтып аттанады. Сақау да бірге аттанып, қалғысы келмейді. Ауылдан былай шыққан соң сақау Үсенге:
– Сен кеңкебас екен десем, би байекет екенсің ғой, – дейді. Үсен:
– Өзің бәлекет болғыр, бір әңгіме айтшы, – дейді.
Сақау:
– Мен әңгіме бимеймін, айтсаң, өзің айт, – дейді.
– Мен айтсам, сенің жынысың кім болады?
Сақау:
– Біз Айбан деген ей бойамыз, – дейді.
– Сен Албан болсаң, Қосбасар батырды білесің бе? – дейді.
– О не дегеніңіз, Қосбасай батыйды бимейтін кісі боя ма, биақ осы күнде кейтейіп кетті ғой. Жігіт күнінде қиғыз-қазақ шабысқанда тайай иді қиады екен. Ейде бетіне туйа қайаған кісінің басын шауып тастайды, мінезі жаман кісі Қосбасайдың, – дейді. Үсен:
– Бұл Қосбасар өмірінде ешкімнен қорқып көрді ме екен? – дейді.
Сақау:
– Бұй Қосбасай адамның байасынан қойқып көйген жоқ, биақ жианнан қойқады, би жейден жиан көйсе, екінші сой жейге баспайды, – дейді.
Үсен:
– Бүгін ендеше сол Қосбасардың үйіне барайық, – дейді.
Сақау:
– Сен онда байсаң, мен баймаймын, түндегі ойжаңнан не бейесің? – дейді. Үсен ескі шапанын бөктеріп алған екен, сақауға шешіп береді. Үсенге ыразы болып, ізінше қайтады. Үсен Қосбасар батырға бет алып, келе жатса, алдынан құлаштай оқжылан көлденең кесіп өте берді. Үсен атынан түсе қалып, жыланның желкесінен ұстай алса, жылан аузын арандай ашады. Қамшының сабын жыланның аузына тығып, тілін, тісін сындырып, мұқалтып, ешкімді шақпайтын қылып, жейдесінің ішіне, жалаңаш етіне салып, белін сыртынан буынып, атына мініп, жүре береді. Сонан жүре-жүре шаңқай түсте Қосбасардың үйіне келеді. Үйдің жанына ақырын түсіп, атын белбеуіне байлап, үйге кіріп келсе, төрдің алдында манағы тері тулақтың үстінде Қосбасар батыр желкесіне жастық қойып, шалқасынан түсіп, сақалын иіскетіп жатыр. Отының басында тарамыс ширатып отырған Ақбөпе Үсенге «Жоғары шығыңыз», – депті. Үсен Қосбасардың қасына барып, отырып, «Мал-шаруаңыз аман ба?» деген болып, белін шешіп жібереді. Үсеннің етегінің үстінен шыққан жылан шалқасынан жатқан Қосбасардың көзіне жарқ ете түскенде барлық дауысы бір-ақ шығып, үйінен атып, ұра жөнеледі. Жылан төсегінің бас жағына барып, жатып алады. Ақбөпе де қорқып, Үсеннің арт жағына тұра береді. Қосбасар үркіп барып-барып, жүрегін басып, артына қарап:
– Жылан қайда кетті? – дейді. Ақбөпе:
– Жылан төсектің бас жағына барып, жатып алды, – дейді. Қосбасар Үсенге:
– Ей, садағаң болайын, сен біздің үйді басқа бір жерге көшіріп, қондырып бер, жыланның басына бір ақ құйып көрші, шығар мекен? – дейді. Үсен бір аяқта тұрған сүтті алып, жыланның басына тамызған болады. Жылан тырп етпейді. Үсен Қосбасарға айқайлап:
– Жыланның басына ақ құйсам да, ышқырып, жатып алды, үйіңде ордасы бар ма, қалай? – дейді.
Қосбасар:
– Мен қырдан түйе айдап келейін, үйімді көшіріп бер, қарағым, мақұл ма? – дейді. Үсен:
– Мақұл, мақұл, – дейді. Қосбасар қырға шығып кетеді. Ақбөпе:
– Мұндай сұмдық жоқ еді, сіздің бір жеріңізге ілесіп келді ме, қайдан шыққанын білмедім, – дейді. Үсен:
– Мен жыланды жетелеп келді ғой дейсің бе, қайдан шыққанын мен де білмей қалдым, – дейді. Ақбөпе:
– Ағатай, енді не қыламыз, ағатай? – дейді. Үсен:
– Жыланды ма, жыланды сен көріп тұр, – деп, [таяқтың] ұшымен ұстай алып, керегенің басында тұрған қап дорбаға салып, уықтың бауымен ауызын мықтап буып қояды. Ақбөпе:
– Ойпырмай, не ғылған жүрек жұтқан батыр кісі едіңіз, – дейді. Үсен:
– Бір жылан ұстады деп, Қосекеңнен бетер деп тұрғаныңыз ба? – дейді. Ақбөпе ернін шығарып, «Қосекеңнің батырлығының жолы бүлінді», – деп, Үсенге қарап, жымиып күледі. Үсен де күліп, Ақбөпенің мойнынан құшақтап, бетінен сүйе бергенде қолымен ауызын қақпалап, «Қойыңызшы, батыр, батыр дегенге батырлығыңызды батырып жіберейін деп бедіңіз», – дейді. Үсен:
– Батырлықтың жасығын алып, асылын жібересіз бе? – дейді.
Ақбөпе:
– Бәрінен де қулығыңды асырып жібереді екенсіз, – деп, күрсініп тұрып, бір жалынды арманын айттырғанша айтқанмен, керінің аты кері, жастың аты жас қой, – сіздің әзілің менің мейірімді қандырып барады, – дейді. Үсен:
– Неге, күйеуің кедей болса да, еліңде әзілдесерлік жастар бар емес пе? – дейді.
Ақбөпе:
– Шалымның мінезі жаман, ауылға жастарды жолатпаушы еді. Сіздің ығыңыз қалай келді, маған ғажап, – дейді. Үсен:
– Мен ығымды әрқашан осылай келтіретін кісімін, – дейді. Ақбөпе:
– Кім біледі, үйін көшіртіп алған соң сізді бүйтіп отырғызбайды ғой деймін, – деді.
Үсен:
– Ендеше сен тезірек Қосбасардың артынан бар. Үйдегі кісі жыланды тірідей ұстап алып, «бұл үйге неге келгенсің?» – деп, жыланға қысым көрсетіп жатыр де. Жылан да жыланның бір үлкені білем, екінші бұл үйге жылан атаулы кірмейтіндей сертін беріпті де. Осы сертіңді Қосбасар батырдың өзіне бер, – деп, жыланды дорбаға салып, керегеге байлап қойды да, әрқашан мен келгенде байпаң болып тұратын қылып кетейін, – дейді. Ақбөпе:
– Мақұл, ендеше мен шақырып келе қояйын, – деп, қырға шықса, Қосбасар түйесін айдап келеді екен.
– Ойбай, жүр, үйдегі кісі көшіңдер деп жатыр, жыланды арбасып, дорбаға салып алды, – деп, Ақбөпе Қосбасарды итеріп келе жатқанда Үсен керегенің басындағы жыланды шешіп алып, Қосбасардың алдынан шығады. Қосбасар Үсеннің қолындағы дорбаны көріп, одырайып, жоламайды.
– Қорықпай келе беріңіз, бұл жылан сізге тимейтін болды, – дейді. Дорбаңдағы жыланың не дейді, шырағым, айтқан сөзі болса, бізге айта көр, зәремізді алғызбай, – дейді.
Үсен дорбаның ішіне қолын тығып жіберіп, жыланды ұстап, дорбадан шығарып, былдырлап сөйлескен болады да, түймесін ағытып, жалаңаш етіне кіргізіп жібереді. Қосбасардың көзі бақырайып, көткеншектей береді. Үсен Қосбасарға:
– Көк шолақ атты жарапазаншы қашан келген үйге, сонда босағада бір жылан жатыпты. Сен өңге сөзін тыңдап, Мұқамет жарапазан дегенде қылышыңды ала қуып ең ғой, кәпір екен, сол жылан мына жыланға жамандап барыпты.
– Қосбасар батыр, тура сені өлтіруге жеті күндік жолдан іздеп келіп ем дейді.
– Мені көріп, тайсалып кетті. Сонысына қапаланып, менімен сөйлеспей, әлек қылған жоқ па? Әйтеуір, жылан тілін көріп-білетінімнен әке-үке деп жатып, бағанадан жаңа ғана сөйлестім, – дейді.
Қосбасар:
– Ырас, ырас, екінші жарапазаншыға тимеске сіздің алдыңызда сертімді бердім. Кәпір емес, мұсылман кісі деп, жыланға мәнісін айтып қайтарыңыз, – дейді. Үсен:
– Мен айттым сізді мұсылман кісі деп, жылан қайтады, өзінің жеріне барады, – деп, қойнындағы жыланды көк шөптің ішіне тастай салады. Қосбасар «құлдық, құлдық, сіздің шарапатыңызға құлдық, ажалыма себеп болдыңыз», – деп, үйіне ертіп барып, қондырып, бір ат, бір түйе беріп шығарады.
Үсен осындай қулығын пайдаланып жүреді екен.
– Көктем уақ жұрт оразасын көкек айында ұстайтын болған. Сол жылда қыста Үсеннің жалғыз көк шолақ аты болады екен. Қыс қаталаң болып, Үсеннің көк аты қыршаңқыға ұрынып, көк шолақ ат болыпты. Бір ауылға мініп барса, қышынып, үйге сүйкеніп, маза бермейтін бопты. Елден қыдырып, ет жеуге, тіпті, ыңғайсыз болған соң көк шолақ атты мінбей, қоя беріп, үйінде жататын бопты. Бір күні қатыны Зарауқа даладан үйге жұлынып, бір нәрсеге тырысқандай түсі бұзылып кіреді.
– Біздің көк атты үлкен атамның ауылындағы кіші енем қолына бақан алып, қуалап ұрып жүр. Дәрісі, үйіне сүйкенді білем. Арам қатқыр, ішің сұйылғыр, – дейді. Зарауқа жылап жібереді.
– Зарауқа, сен оған намыстанбай-ақ қой. Оны мұнда ұстап алып келші. Бір жаққа мініп кетейін, – дейді.
Зарауқа көк шолақ атты ұстап әкеліп, ерттеп береді. Үсен домбырасын ішінен байланып, Асы деген жерде Албан деген елге бармақшы болып, жүріп кетеді.
Жылы жағалай қонып, үш күнде Асыдағы Албанға барады.
Күн батып кеткен кезде бір түйе жинап келе жатқан ақсақалды шалға жолыға кетеді. Ақсақалды шал Үсенге:
– О, батырым, кімсің? – дейді.
– Шапырашты боламыз, Шапырашты ішінде Айқым. Айқым ішінде Қалқаман деген ел боламыз, – дейді.
– Қалқаман болсаң, сенің түбің Тобықты болды ғой, – дейді.
– Тобықтыңыз не? Мен Қалқаман деп тұрмын ғой, – дейді.
– Сенің атаң Қалқаманға Мамыр сұлуды қоспаймыз деп, Тобықты деген ел Қалқаманды мылтықпен атқан екен ғой. Сонда Қалқаман батырдың санынан оқ тиіп, жарадар болып, қашып келген екен. Мұнда келген соң оқ тиген жерінен үзіліп түсіп, Қалқаман батыр балдақпен жүретін ақсақ кісі болды деуші еді. Айқым деген елден бір қыз алып, үйлі-баранды болып, сонан туған тұқымдар жиырма шақты үй болып қалды деп, шөпшек сен Қалқаман болсаң, сол Қалқаман батырдың тұқымы боласың. Мұнан былай атаңды біреу сұраса, ұмытып қалып жүрме, – дейді.
– Сіз айтқан соң ұмытуға бола ма? Қалқаманға батыр деген жерін қосып айта алсам, ұмытпаспын, – дейді.
– Батырым, сөзіңнің кермегі бар екен. Енді кімнің үйіне барасың? – депті.
– Отағасы, еліңіздің мырза-шорасына жарапазан айтқалы келдім. Бір тәуірін көздеп жіберсеңіз, сонда барайын, – депті.
– Бәсе, сондайыңның бар екенін сөзіңнің кермегінен сезіп едім. Ендеше сен бүгін Қосбасар батырдың үйіне бар. Өзі бай, өзі батыр кісі. Ақбөпе деген тоқалымен жылқының отарына шыққан үлкен үйімен екі бәйбішесі қой-түйе, сиырларымен елге бұрын қыстаған, өзінің баласы жоқ. Әйтеуір, Ақбөпені мақтай бер, сорлы болса, саған бір ат берер, – депті. Үсенге Қосбасардың үйіне баратұн жолды тура көрсетіп жібереді. Біреуді біреу танымайтын іңір уақта Үсен бір белеске шыға келсе, белестен аса берген жерде бір жыртық-жыртық үйдің оты жарқ-жарқ етеді. Бұл Қосбасардың үйі болмады ғой, не де болса, бара кетейінші деп үйдің жанынан оты жарқылдаған туырлықтың тесігінен қарап тұрып, төрдің алдында тері тулақтың үстінде үйелбедей үлкен қара кісі тырдай жалаңаш отқа қыздырынып жатыр екен. Бір үлбіреген жап-жас қана ақ бөрте келіншек әлгі кісінің арқасының отқа қызған жерін қолымен сипап отыр екен. Сондағы Үсеннің айтып жіберген жарапазаны мынау дейді:
– Қосбасардың үйі емес
Туырлығы шұрық тесік.
Қу кедейдің үйі екен
Қызыл киік қышыма
Қотыр болып отырған
Үйдің шалы би екен.
Үлбіреген келіншек,
Атасынан өнеге
Үйренгелі жүр екен.
Келінің бе, қызың ба?
Тоқалың ба білмедім.
Жас келіншек кім екен?
Кімде болсаң, келіншек,
Именбедің ұялып.
Бетіңе жаққан күйе екен,
Ізетіңді, келіншек.
Ұятына керінің
Бәрекелді сақтаған
Келсаптай болып иманы,
Бұтына қысса, сыймады.
Қыздырып отқа таптаған
Әкеңіз бе, келіншек,
Атаңыз ба, келіншек.
Бұтын отқа таптаған
– Қосбасар мен Ақбөпе
Ет берер, – деп, ит қақбас
Мұның несін мақтаған?
Мұқамет айтып өткен
Жарапазан, – дей бергенде,
– Қылышымды әпере бер,
– деген дауыс шығып қалады. Үсен атының басын бұрып ала, қашпақшы болғанда, көк шолақ үйге құйрығын тығып алады. Қосбасар батыр қылышын алып, есіктен қарғып шыққанда Үсеннің көк шолағы бақан алып, қуалап ұратын қатындар екен деп қалса керек, безіп ұра жөнеледі. Қосбасар қолындағы қылышын жарқылдатып, еңіске қарай қуалап келеді. Үсен аттың басын жетіп қалғанда бұра қашады. Қосбасар екпінімен еңіске қарай ағып кетеді. Үсен аттың басын өрге тарта қашып, Қосбасардан құтылып, ұзаңқырап кетеді.
Қосбасар:
– Сені ме, бәлем, көк шолақ атты жарапазаншы ертең атымды мініп, жердің жарығына кірсең де, қоймаспын. Тап сенің қаныңды ұрттамасам, Қосбасар атым құрысын, – дейді.
Үсен оның Қосбасар батыр екенін сонда біледі. Үсен ойлайды:
Қосбасар енді мені көрсе, тірі қоймайтын болды, не де болса, бұл маңнан басқа жерге кетейін деп, сол күні далаға қонды. Түннен тұрып, Дулат деген момын елге өтіп кетейін деп, жүре береді. Сол күні суыт жүріп, кешке жақын бір үлкен өзен суға келеді. Судың ар жағында бір жалғыз атты кісі атының аяғын тұсап, тізгінін еріне қаңтарып қойып, өзі намаз оқуға азан айтайын деп, қамданып тұр екен. Сол кісінің айтатын азаны дейді екен Үсен.
– Айдап аям
Айдап аям
Ашадан иіп аям
Ашадан иіп аям
Ашадан мініп аям
Ашадан сойып аям
Аяғынан сайда, аяғынан пайдасы айда,
– дегенде, Үсен:
– Ой, мұның не шүлдіретіп жатқаның? – дейді.
Сақау:
– Түк көймеген надан сүйдемісің? Құдайдың кешпейтін отыз күн ойаза, бес уақты намазы бойады, – дейді.
Үсен:
– Ондай болса, маған да намаз үйретіңізші, – дейді.
Сақау:
– Ана судан дейет алып кей, сауабыңды айайын, – дейді.
Үсен судан дәрет алып, сақаудың қасына келіп:
– Қалай оқимыз, молдеке? – дейді.
– Бүйтүйіт иеке ғат екінді намазы бойады. Екеуін маған ұйып оқы, екеуін өзің бөйек оқисың, – деп, шапанын жайнамаз қылып оқыған.
–Алда момын-ау, – дейді екен Үсен.
Айқамды дидайын иа,
Беп айамын иа
Құмғаным, құмғаным
Иа кане сүйдетіп сайам
Үйретіп айам ойазайым,
– деп, екі рет жығылып, азырақ отырып, аузы күбірлеп, бата қылып, Үсеннен декбір күтеді. Үсен жайнамаз шапанды жұлып ала жөнеледі. Сақау шапанды ұстай алып:
– Кеңкебас неме, қайда апайасың? – дейді.
Үсен:
– Өзің екі намазыңды бөлек оқы дедің ғой. Ана төбенің астына оқып келейін, – дейді. Сақау:
– Бөйек оқы дегенде ішіңнен құпия оқы дедім ғой, – деп, шапанды қайта жайып, қалған намаздарын оқып болған соң сақау Үсенге:
– Ана менің атымды бейі тайт, – дейді. Үсен сақаудың атын тартып, қолтығынан аттандырып, өзі де атына мініп, бірге жүреді. Сақау Үсенге:
– Бүгін менімен биге қонсаң, ақ майға би дүздиейін, – дейді. Үсен:
– Мақұл, етке тойғызсаңыз, сізбен бірге болайын, – дейді.
– Ендеше анау бетте отырған үш үйді көйдің бе, сол менің жездемнің ауыйы бойады. Бүгін сонда қонамыз. Менің сыбағам енді бүгін сайайа тұздық бойады ғой. Сен айдыңа кейген тамақты соғып, жей-жей, тек сөйдемесеңде ығысып қоясың. Қыз-келіншек, бозбайа да қағынған сені күйкі қиады, бидің бе? – дейді. Үсен:
– Мақұл, бүгінше жағымды қарыстырып отырайын, – дейді. Сонымен әңгімелесіп жүріп, алдындағы үлкен ақ боз үйге жете бергенде үйден бір бойжеткен сұлу қыз шыға келіп:
– Нағашым, нағашым келді, – деп, аттарын байлап, үйіне кіргізе бергенде үйдегі адамдар сақауға жік-жапар болып қалады. Үсен домбырасын көрсетпей, жүктің артына тыға салып, отыра береді. Дереу ауызашардан қалған бір табақ тураған етті екеуінің алдына қоя береді. Сұғынып жеп, бірақ Үсен тойыңқырамай қалады. Сақаудың жездесі:
– Әйел, мына кісілерге тамақ асыңдар, – десе, қатыны:
– Су жоқ, бәрібір, ет тамаққа тойды ғой, – депті. Сақау:
– Мес байданып кейді дейсіз бе? Су жоқ бойса, үйіне бомайақ қой кенет бойды, – дейді. Қысқасы, бақанда жабулы тұрған жал-жая майын шешіп, самсап тұрған сары ала қазыдан асылмайтын болды. Бір түйе қарап кеткен әйелдің қойшысының мінгені көк бурыл құнан шұбар тай екен. Тайды терлетіп, қинап келді. Екі үйдің шаңырағынан арқан тастап, таза суытып, ертең үйіріне қоспақ болып, кермеге байлап қойды. Тай жұлынып, кісінеп-кісінеп қояды. Әйелдің үйіне қыздар, келіншектер жинала бастаған соң Үсен өтірік ұйықтаған кісі болып жамбастап жата кетеді. Ауылдың бозбалалары сақауға намазыңды қашан оқисың десіп, тіліне қызығып, мазақтап отырғанда, жамбастап жатып, Үсен осырып қояды.
– Жұпар сасыған кімнің иісі? – деп, ду күледі.
Сақау:
– Айбасты басқый, айбасты басып жати ма? – деп, Үсенді түртіп жібереді. Үсен шошынып оянған кісідей селк етіп оянып, сақау:
– Бағана не айтып едім, мына қатындар сені күйкі қып отыр. Басыңды көтеріп отыр, айбасты басқый, – депті. Үсен оқты көзімен сақауға бір қарап, отыра беріпті. Отырған адамдар азырақ күлісіп, өзді-өзінің үйіне тарап кетеді. Артынан Үсен, сақау, үйдің іші түгел далаға шығады. Үсен елден бұрын түзге отырып, үйге келсе, төрдің алдында екі төсек салулы жатыр. Қыздың төсегі жаққа сақауға салған жастық жастап, көрпе төсеп. Үсенге деген төсек – бір ескі текемет жая салған. Үсен киімін шешініп жіберіп, сақауға деген төсекке жатып алады. Төсек салып, далаға шығып кеткен қыз әке-шешесімен, сақау – төртеуі де үйге кіреді.
– Нағашыма салған төсекке мынау осырақ кісі жатып қалғаны несі? – дейді.
– Қыз-балам, жатқан кісіні тұрғызғаның болмас, қырықтың бірі Қыдыр деген, жатсын. Нағашыңа жаңалап, төсек салып бер, – депті. Қыз қайтадан сақауға төсек салып береді. Үйдің іші тегіс жатқан соң қыз түндігін жауып, өзі де жатады. Аздан соң елдің көзі ұйқыға іліне бергенде есіктен біреу кіріп келеді. Үлкен қара шапанды желбегей жамылып, ақырын келіп, қыздың қолынан ұстап, ірге жағына аттап өтіп, шапанын шай көрпенің үстіне жауып, қыздың қойнына құшақтасып жатады.
Үсен ыңыранып, қыздың қойнына екі аяғын тығып жібереді. Жігіт қызға:
– Мынауың кім? – дейді. Қыз:
– Осында бір жаман қонақ қонған, соның аяғы ғой, – деп, Үсеннің аяғын от жаққа итере бергенде, шай көрпе мен шапанның етегін Үсен екі аяғының ұшыменен қысып, оттың қозына жеткізіп қояды. Жігіт қыздың кеудесіне аттай мініп алып:
– Осы сенің үстіңе шықсам, бейішке шыққандай боламын-ау, – дейді.
Қыз:
– Сенің астыңда жатқанда өлсем, Құдайға ырзамын ғой, – дегенде көрпенің шеті тұтанып, қоңырсып, иіс шығады. Жігіт:
– Бұл ненің иісі қоңырсыған, бірдеме күйді ме? – дейді. Қыз:
– Қонақтың шылғауы шығар отқа күйіп жатқан, күйсе, күйсін, жата бер, – дейді. Сонда кермеде тұрған тай кісінеп-кісінеп жібереді. Үсен:
– Пай, пай, пай, маза бермеді-ау тай, қызыңды ұрайын.
Су тұрып, аспады-ау бай, қызыңды ұрайын.
Оттың қызылы сөнбестен
Қыздың үстінде жатқан,
Қай қызыңды ұрайын.
Шай көрпе мен ламшық шапанның етегі өртеніп кетті-ау,
Қай, қызыңды ұрайын, – деп, жігітті басқа теуіп кеп жібереді. Жігіт шапанын ала жөнеледі. Үйдің екі қара төбеті қосылып береді. Лапылдап жанған шапанның етегінен қорадағы қойлар тас-талқан болады. Қыздың әкесі де далаға айғай сала атып шықса, жігітті иттер қуып, безіп барады. Қораның төріне шыға бергенде шапан жағасына дейін өртеніп, жігіт тастай жөнеледі. Қыздың шешесі де оянып, түтеп жатқан көрпеге жүгіріп келіп:
– Жалмауыз, қатын, көрпең өртеніп кетті ғой, – деп, қызын жұмырықпен қуалай береді. Үсен:
– Бәйбіше, әлемнің бәрі алдында өтіп кетті. Ашулансаң, көрпеге ашулан, қызыңа ашуланба, – дейді.
– Аламың не, адыра қалғыр, кеңкелес. Неме-неме, не сандырақтап жатқаның? – дейді.
– Қорадағы қойға қасқыр шауып жатыр, үйді жау шауып жатыр, сені албасты басып жатыр ма? – деп, жатқан сақауды басқа теуіп кеп жібереді Үсен мына кеңкебас немені.
– Бидеме ойып кетті ме? – деп, сақау тұрып отырады. Үсен:
– Мен саған осындай ит басты, сиыр аяқты жерге қондыр деп пе едім, ит, сақау. Басыңды кесіп алайын ба? – дейді.
Әйел үйге кіріп:
– Ойбай, от жақ, от жақ, – дейді. Қатын дереу от тамызып жібереді. Жарық болған соң әйел Үсенге:
– Сен кім едің, шырағым? – дейді.
– Қалқаман Үсен қу деген мен едім, – дейді.
– Үсен, шырағым, өзіңді көрмесек те, атыңды естуші ек, естідік, біздің өзімізден болды, бір жолғы ашуыңды байла. Атым – тарту, шапаным – жабу, – деп, судай жаңа қоңыр ала шапанды үстіме жаба береді. Қатыны қазанды асып жіберіп:
– Бақандағы еттің қайсысын жейсің, қарағым? – дейді. Үсен:
– Майлы майлысынан пісірсең, жей берем, – дейді. Шешесі еттің майлы-майлы жерінен кесіп, аса берді. Бірақ қызы ұялып, төсектен тұра алмай, қайтадан асқан қазы-қарта, жал-жая пісіп, ішіп жегенше, жазғы таң неме атып кетті, – дейді екен Үсен. Үсен ертең ерте жүктің артындағы домбырасын алып, ілмегін қайта тағып, құлағын бұрап, бір-екі ауыз өлең айтайын деп отырса:
– Шырағым, Үсен, өлеңіңді айтпай-ақ қой, айтқаным айтқан, түндегі атыңды алдырып берейін, – деп, бетте тұсаулы тұрған бурыл жорғаны алдырып берді. Сақау көк шолақтың ер-тоқымын бурыл жорғаға ерттеп, лыпың қағады. Үсен көк шолақ атын әйелге аманат қойып, қош-қош айтып аттанады. Сақау да бірге аттанып, қалғысы келмейді. Ауылдан былай шыққан соң сақау Үсенге:
– Сен кеңкебас екен десем, би байекет екенсің ғой, – дейді. Үсен:
– Өзің бәлекет болғыр, бір әңгіме айтшы, – дейді.
Сақау:
– Мен әңгіме бимеймін, айтсаң, өзің айт, – дейді.
– Мен айтсам, сенің жынысың кім болады?
Сақау:
– Біз Айбан деген ей бойамыз, – дейді.
– Сен Албан болсаң, Қосбасар батырды білесің бе? – дейді.
– О не дегеніңіз, Қосбасай батыйды бимейтін кісі боя ма, биақ осы күнде кейтейіп кетті ғой. Жігіт күнінде қиғыз-қазақ шабысқанда тайай иді қиады екен. Ейде бетіне туйа қайаған кісінің басын шауып тастайды, мінезі жаман кісі Қосбасайдың, – дейді. Үсен:
– Бұл Қосбасар өмірінде ешкімнен қорқып көрді ме екен? – дейді.
Сақау:
– Бұй Қосбасай адамның байасынан қойқып көйген жоқ, биақ жианнан қойқады, би жейден жиан көйсе, екінші сой жейге баспайды, – дейді.
Үсен:
– Бүгін ендеше сол Қосбасардың үйіне барайық, – дейді.
Сақау:
– Сен онда байсаң, мен баймаймын, түндегі ойжаңнан не бейесің? – дейді. Үсен ескі шапанын бөктеріп алған екен, сақауға шешіп береді. Үсенге ыразы болып, ізінше қайтады. Үсен Қосбасар батырға бет алып, келе жатса, алдынан құлаштай оқжылан көлденең кесіп өте берді. Үсен атынан түсе қалып, жыланның желкесінен ұстай алса, жылан аузын арандай ашады. Қамшының сабын жыланның аузына тығып, тілін, тісін сындырып, мұқалтып, ешкімді шақпайтын қылып, жейдесінің ішіне, жалаңаш етіне салып, белін сыртынан буынып, атына мініп, жүре береді. Сонан жүре-жүре шаңқай түсте Қосбасардың үйіне келеді. Үйдің жанына ақырын түсіп, атын белбеуіне байлап, үйге кіріп келсе, төрдің алдында манағы тері тулақтың үстінде Қосбасар батыр желкесіне жастық қойып, шалқасынан түсіп, сақалын иіскетіп жатыр. Отының басында тарамыс ширатып отырған Ақбөпе Үсенге «Жоғары шығыңыз», – депті. Үсен Қосбасардың қасына барып, отырып, «Мал-шаруаңыз аман ба?» деген болып, белін шешіп жібереді. Үсеннің етегінің үстінен шыққан жылан шалқасынан жатқан Қосбасардың көзіне жарқ ете түскенде барлық дауысы бір-ақ шығып, үйінен атып, ұра жөнеледі. Жылан төсегінің бас жағына барып, жатып алады. Ақбөпе де қорқып, Үсеннің арт жағына тұра береді. Қосбасар үркіп барып-барып, жүрегін басып, артына қарап:
– Жылан қайда кетті? – дейді. Ақбөпе:
– Жылан төсектің бас жағына барып, жатып алды, – дейді. Қосбасар Үсенге:
– Ей, садағаң болайын, сен біздің үйді басқа бір жерге көшіріп, қондырып бер, жыланның басына бір ақ құйып көрші, шығар мекен? – дейді. Үсен бір аяқта тұрған сүтті алып, жыланның басына тамызған болады. Жылан тырп етпейді. Үсен Қосбасарға айқайлап:
– Жыланның басына ақ құйсам да, ышқырып, жатып алды, үйіңде ордасы бар ма, қалай? – дейді.
Қосбасар:
– Мен қырдан түйе айдап келейін, үйімді көшіріп бер, қарағым, мақұл ма? – дейді. Үсен:
– Мақұл, мақұл, – дейді. Қосбасар қырға шығып кетеді. Ақбөпе:
– Мұндай сұмдық жоқ еді, сіздің бір жеріңізге ілесіп келді ме, қайдан шыққанын білмедім, – дейді. Үсен:
– Мен жыланды жетелеп келді ғой дейсің бе, қайдан шыққанын мен де білмей қалдым, – дейді. Ақбөпе:
– Ағатай, енді не қыламыз, ағатай? – дейді. Үсен:
– Жыланды ма, жыланды сен көріп тұр, – деп, [таяқтың] ұшымен ұстай алып, керегенің басында тұрған қап дорбаға салып, уықтың бауымен ауызын мықтап буып қояды. Ақбөпе:
– Ойпырмай, не ғылған жүрек жұтқан батыр кісі едіңіз, – дейді. Үсен:
– Бір жылан ұстады деп, Қосекеңнен бетер деп тұрғаныңыз ба? – дейді. Ақбөпе ернін шығарып, «Қосекеңнің батырлығының жолы бүлінді», – деп, Үсенге қарап, жымиып күледі. Үсен де күліп, Ақбөпенің мойнынан құшақтап, бетінен сүйе бергенде қолымен ауызын қақпалап, «Қойыңызшы, батыр, батыр дегенге батырлығыңызды батырып жіберейін деп бедіңіз», – дейді. Үсен:
– Батырлықтың жасығын алып, асылын жібересіз бе? – дейді.
Ақбөпе:
– Бәрінен де қулығыңды асырып жібереді екенсіз, – деп, күрсініп тұрып, бір жалынды арманын айттырғанша айтқанмен, керінің аты кері, жастың аты жас қой, – сіздің әзілің менің мейірімді қандырып барады, – дейді. Үсен:
– Неге, күйеуің кедей болса да, еліңде әзілдесерлік жастар бар емес пе? – дейді.
Ақбөпе:
– Шалымның мінезі жаман, ауылға жастарды жолатпаушы еді. Сіздің ығыңыз қалай келді, маған ғажап, – дейді. Үсен:
– Мен ығымды әрқашан осылай келтіретін кісімін, – дейді. Ақбөпе:
– Кім біледі, үйін көшіртіп алған соң сізді бүйтіп отырғызбайды ғой деймін, – деді.
Үсен:
– Ендеше сен тезірек Қосбасардың артынан бар. Үйдегі кісі жыланды тірідей ұстап алып, «бұл үйге неге келгенсің?» – деп, жыланға қысым көрсетіп жатыр де. Жылан да жыланның бір үлкені білем, екінші бұл үйге жылан атаулы кірмейтіндей сертін беріпті де. Осы сертіңді Қосбасар батырдың өзіне бер, – деп, жыланды дорбаға салып, керегеге байлап қойды да, әрқашан мен келгенде байпаң болып тұратын қылып кетейін, – дейді. Ақбөпе:
– Мақұл, ендеше мен шақырып келе қояйын, – деп, қырға шықса, Қосбасар түйесін айдап келеді екен.
– Ойбай, жүр, үйдегі кісі көшіңдер деп жатыр, жыланды арбасып, дорбаға салып алды, – деп, Ақбөпе Қосбасарды итеріп келе жатқанда Үсен керегенің басындағы жыланды шешіп алып, Қосбасардың алдынан шығады. Қосбасар Үсеннің қолындағы дорбаны көріп, одырайып, жоламайды.
– Қорықпай келе беріңіз, бұл жылан сізге тимейтін болды, – дейді. Дорбаңдағы жыланың не дейді, шырағым, айтқан сөзі болса, бізге айта көр, зәремізді алғызбай, – дейді.
Үсен дорбаның ішіне қолын тығып жіберіп, жыланды ұстап, дорбадан шығарып, былдырлап сөйлескен болады да, түймесін ағытып, жалаңаш етіне кіргізіп жібереді. Қосбасардың көзі бақырайып, көткеншектей береді. Үсен Қосбасарға:
– Көк шолақ атты жарапазаншы қашан келген үйге, сонда босағада бір жылан жатыпты. Сен өңге сөзін тыңдап, Мұқамет жарапазан дегенде қылышыңды ала қуып ең ғой, кәпір екен, сол жылан мына жыланға жамандап барыпты.
– Қосбасар батыр, тура сені өлтіруге жеті күндік жолдан іздеп келіп ем дейді.
– Мені көріп, тайсалып кетті. Сонысына қапаланып, менімен сөйлеспей, әлек қылған жоқ па? Әйтеуір, жылан тілін көріп-білетінімнен әке-үке деп жатып, бағанадан жаңа ғана сөйлестім, – дейді.
Қосбасар:
– Ырас, ырас, екінші жарапазаншыға тимеске сіздің алдыңызда сертімді бердім. Кәпір емес, мұсылман кісі деп, жыланға мәнісін айтып қайтарыңыз, – дейді. Үсен:
– Мен айттым сізді мұсылман кісі деп, жылан қайтады, өзінің жеріне барады, – деп, қойнындағы жыланды көк шөптің ішіне тастай салады. Қосбасар «құлдық, құлдық, сіздің шарапатыңызға құлдық, ажалыма себеп болдыңыз», – деп, үйіне ертіп барып, қондырып, бір ат, бір түйе беріп шығарады.
Үсен осындай қулығын пайдаланып жүреді екен.
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: