Сатиралық ертегі: Еріксіз балгер

Ілгергі заманда бір шал бар еді. Оның бір жас қатыны бар еді. Ол қатынның ойы шалдан шығып, бір жас жігітке тимекші еді. Бір күндері шал қатыныменен моншаға барады. Моншада өздерінің үстіне қатық жағып, жалаңаштанып отырған уақытта бір жігіт келіп, «Патшаның бәлгерінің қатыны келеді, моншада адам болса, шықсын», – дейді. Сөйтіп, бұларды қатық сүрткен бойынша жуындырмастан моншадан айдап шығады. Үйге келген соң ыза болғаннан қатын шалға айтады:
– Дүниеде патшаның балгері зор екен, сен бал үйреніп, патшаға балгер бол. Болмаса, сенен шығып, патшаның балгеріне тиемін, – дейді. Бұ қарт бал ашуды бұрын еш білмейді екен. Қатынының бұл сөзіне қайран болып, амалсыз бір ағашты жонып, бір жағын – қызыл, бір жағын – қара, бір жағын ақ қылып, бір қоржынға ескі жазуы бар қағаздарды салып, базарға келіп, «Мен – балгермін», – деп, һәркімнің жоғалған нәрсесін әлгі төрт қырлы ағашты тастап, соған қарап, көңіліне келген сөздерді айта салса, әлгінің нәрсесі табылатұн болады. Бірнеше күн осы әдетпенен базар басындағы адамдарға «Пәлендей қарт адам балгер екен» деген сөз жұртқа жайылады. Сол уақытта патшаның бір жерге жіберген адамдары ол жерден көп пұл алып келе жатып, бір қашырға артқан алтынды қашырыменен жоғалтып келді. Қай жерде қалғанын білмейді. Бұл іске патша барша балгерді жиып, бал аштырады. Бұлардың ешқайсысы таба алмайды. Сол уақытта бір адам келіп, патшаға айтыпты.
– Жақында бір шал балгер шығыпты, айтқаны ешбір қате кетпейді дейді, – деп. Патша жасауыл жіберіп, әлгі шалды алдырып, шалға айтыпты:
– Менің бір қашырым жүгімен жоғалды, соған бал ашып, тапқын. Таппасаң, басыңды аламын.
Шал байғұс қорыққаннан төрт қырлы ағашын алып, ақ киіздің үстіне домалатып тастап, ағашқа қарап, біраз отырып, басын көтеріп, жасауылдардан сұрайды:
– Шаһарға жететін күні жолда тоқтап па едіңдер?
Жасауыл айтады:
– Жол үстінде жоңышқалы шарбаққа қашырды жайып, оттатып, біраз отырып едік, – дейді. Онда бұл шал ойлайды, ол жоғалған қашыр оттап, бөтен шарбаққа өтіп кеткен шығар, кешеден бері аунап, жүгі ауып қалған шығар, соны көңіліне демеу қылып, шал патшаға айтады:
– Сол күнгі жайылған шарбақтың ар жағында бір шарбаққа жүгі бауырына түсіп тұр, адам жіберіңіз, алып келсін, – деп. Патша адам жіберсе, айтқан жерде жүгі бауырына түсіп тұрған екен, тауып алып келді.
Патша әлгі шалға көп нәрсе беріп, қырық балгерінің ішіне қосып қояды. Бір уақытта патшаның қазынасына ұрылар кіріп, бір қап тілләсін алып кетіпті. Патша қырық балгерлерінің бәрін шақырып, «Бал ашып, тілләні табыңдар», – деп, жарлық қылады.
– Агар таппасаңдар, бәріңді қырамын, – дейді. Олардың ортасынан баяғы балгер шал патшадан қырық күн рұқсат сұрайды.
– Қырық күннің ішінде таба алмасақ, бәрімізді қыр, – дейді. Әлгі шал базардан қырық күндік ауқатын сатып алады және қырық өрік сатып алып, үйіне келді. Қатынына айтады:
– Сенің көңіліңде мен өлсем, бір жас жігітке тисем деген ойың бар еді. Енді тілегіңе жеттің. Патша қырық күннің ішінде тіллә табылмаса, өлтіретін болды. Мен бірауыз бал ашуды білмеймін, сенің зорлығыңнан болып еді, енді мен саған разы болайын, қырық күнге шейін менім көңілімді көп ойнап–күліп, жұбат, – депті.
Бұл патшаның қазынасын ұрлаған қырық қарақшы еді. Бастығы бір шолақ адам еді. Есітті «Жаңадан бір балгер шығыпты, қырық күннің ішінде ұрыларды таппақ болыпты», – деп. Кеш болған соң қырық қарақшының бастығы бір адамын жіберіпті.
– Барып, балгер молда[ны] байқап кел, не іс қылып отыр екен?
Ол адам сырттан келіп, тыңдап отырғанда шал орнынан тұра келіп, өріктің біреуін қолына алып, жемек болып, қатынына айтады:
– Ей, қатын, қырық еді, бірі келді, – дейді. Сонда тұрып тыңдаушы өзімнің келгенімді, біздің қырық екенімізді білген екен, – деп, қашып, жолдастарына барып айтады.
– Мен барысыменен қырық ұрының бірі келді деді. Өзіне барып жалынбасақ, мұнан құтылып болмас, – деп. Бастығы айтады:
– Сен қорқақ едің, ол басқаны айтқанын сен өзіңе жорыған шығарсың. Ертең саған біреу қосылып барсын, – дейді. Ертеңіне екеу болып барып, тыңдап отырғанында шал орнынан тұрып, өріктің және біреуін алып, қатынына қарап айтады:
– Ай, қатын, қырық еді, екеуі келді, – дейді. Мұны естіп, екі ұры «Бізді айтты» деп және қашып барып, жолдастарына айтады.
Үшінші күні шолақ бастығы екі адам ертіп, өзі келіп байқаса, бұ шал және бір өрікті қолына алса, ол өріктің жартысын құрт жеген екен. Қатынына айтты:
– Ей, қатын, бүгін қырықтың үшеуі келді. Және майыбы келді, – деп, өріктің құрт жегенін айтады. Мұны ұрылар естіп:
– Нақ өзімізді айтты, шолағымызға дейін тапты, – деп, со жерден шолақ бастығы қосына бір адам жіберіп, бір қалта тіллә алдырып, шалдың есігіне келіп, сөйлес қылды. Шал есіктен қарап:
– Кімсіңдер? – дейді.
Бұлар айтады:
– Тақсыр, өзіңіз біліп тұрсыз ғой, біздер қырық қарақшы едік патшаның тілләсін ұрлаған, тілләдан бір теңге шыққан жоқ. Бәлен жерге моланың ішіне қойдық. Мынау – бір қалта тартуымыз, алып, өздерімізге кеңшілік беріп, патшаға айтпаңыз деп өтінеміз.
Шал бұлардың сөзін естіп, мақтанып, оларға айтады:
– Мен сол күні сендердің қазынаны алғандарыңды біліп едім, өздерің жарамды жігіт болған соң аяп, өздері келіп айтар деп, қырық күн мәулет алғанымның мәнісі сол еді. Қалтадағы тілләларыңды қойып, өздерің кете беріңдер, – дейді.
Ертеңгі күн шал тұрып, ұрылар айтқан молаға барып, тілләні көріп, онан патшаға барып, мәлім қылады.
– Тақсыр, тілләңізді таптым, ұрылар ұзақ жерге кеткен екен, табылмады, тіллә пәлен жерде моланың ішінде тұр, сенішті адамыңызды жіберіп, алдырыңыз, – дейді.
Патша кісі жіберіп еді, айтқанындай, моланың ішінен тілләні тауып алып келді. Енді патша баяғы қырық балгердің бастығын шақырып келіп, қырық таяқ ұрып, қуып жіберді. Шалға жарлық беріп, қырық балгерге бастық қылады. Онан соң шал үйіне барып, қатынына айтады:
– Енді сенің көңіліңдегі болды. Мені патша балгер басы қылып, жарлық берді. Мұнан былай өлерімізді Құдай білсін, әзір біз үлкен болдық, енді моншаға бара бер, – дейді.
Күндерде бір күнде балгер шал моншаға барып, тұла бойына қатық сүртіп, жуынып отырып, ойлайды. Қандай қылсам, патшадан құтылар екенмін.
– Тұра тұр, өзімді жынды қылып, осы қалыбымменен барып, патшаның жағасына жабысып, сүйресем, мені жынды болыпты деп, айдап жіберсе керек. Солай қылып, құтылмасам, амал жоқ, – деп, шал моншадан тырдай жалаңаш патшаның ордасына жүгіреді. Жалаңаш балгер басы шалдың келе жатқанын көріп, патшаның ордасындағы жасауылдар аң-таң болып тұрғанда есіктің алдындағы көлеңкеде отырған патшаның жағасынан алып, сүйрей береді. Патша қорқып, сасып, шалдан құтыла алмай, сүйретіле береді. Балгер шал патшаны ашық жерге алып шыққан кезде патша отырған ашық көлеңке бірден құлапты. Әлгі жындылық қылып, патшадан құтыламын ба деген шал мұны көріп, көңіліне мақтау кіріп, жындылықты қойып, ай–жай болып, тыншыған соң шал балгерден патша сұрапты:
– Мұны қайдан білдің? – деп, шал айтыпты.
– Мен моншада отырғанда сіз патша турасында бал ашып көрсем, сіздің отырған төбеңіз құлайын деп тұр екен. Сонан киімімді кигенше кешігіп қалады екенмін деп, тырдай жалаңаш, ұятымды ұмытып жүгіріп, сізді орныңыздан сүйреп жүргенімнің мәнісі сол еді.
Енді патша бұ шалға бұрынғыдан да ықылас қылып, көп нәрселер беріп, һәр уақыт өз алдынан шығармайтұн болыпты.
– Мен сендей балгерді өмірі көргенім жоқ, – деп. Күндерде бір күн патша түзге отырғалы далаға шықса, бір ақсақ шегірткені көреді. Шегірткені ұстаймын деп, қолымен басса, шегіртке секіріп түседі. Және ұстаймын десе және секіріп түседі. Үшінші мартаба шегірткені ұстап алады да, ойлайды: тұра тұр, балгерден сұрайын, қолда не бар екенін білер ме екен, – дейді де, шалдан келіп сұрайды.
Шал аң-таң болып, не айтарын білмей, енді патшаға тұтылдым деп, өз турасында айтады.
Өзін ақсаған шегіртке қылып, бір секірдің құтылдың, екі секірдің – құтылдың, үшіншіде тұтылдың дегенде, «Бәлі, шалым, білдің», – деп, алақанын ашып, шегірткені көрсетеді. Мұнан соң патшаға айтады:
– Тақсыр, өзіңізге оңашада айтатұн бір арызым бар, – деді.
Патша адамдардың барлығын шығарып жіберіп, шалға айтады.
– Не арызың бар, айтыңыз, – дейді.
Сонда шал айтады:
– Тақсыр, мен балгер емес едім, басыма іс түскен соң балгермін, – деп, бастан–аяқ өткеннің бәрін айтып, патшаның көңілін нандырады. Патшаға:
– Тақсыр, мен қызметкер шалыңызды не қылсаңыз да, өзіңіз біліңіз, – деген соң патша «аққа – Құдай жақ» деген Құдайдың өзі сізді жақсы жолға бастаған екен. Сізді өлгенше бағамын деп, бір елдің беретін қаржы[сы]н беріпті де, «Соны жеп, байғұс, ақ пейіл шалым, жата бер», – дейді.