Сатиралық ертегі: Бақсы шал
Бір шаһарда бір кедей шал болыпты. Шалдың әйелі сондай сұлу болады екен. Бір күні бір байдың қыз ұзатқан тойы болып, соған барады. Әлгі шалдың әйелі барса, өзінен басқа әйелдің бәрі де жоғары отыр. Жалғыз төмен отырған осы – шалдың әйелі. Әйел ішінен итқұса болып отырып, той тарқаған соң үйіне келіп, шалға «Мен сенен кетемін», – дейді. Сорлы шал сасып:
– Ей... өзің не деп тұрсың? Кеткенің не? – деп сұрайды.
Сонда қатыны тұрып:
– Сен кедейсің, менен елдің қатынының бәрі жоғары, байлардың да әйелі, бақсының қатыны да артық, сенің түрің мынау, өзіңнің қолыңнан һеш нәрсе келмейді. Мен сенен басқа адамға тиемін, – дейді.
Сонда шал тұрып:
– Ей, қатын, сен кетпе, мен бір амал табайын, – деп, сол жерде ойланып, өтірік бақсы болмақшы болады. Бақсы болып, елдің тамырын ұстап, ойнап, сөйтіп жүріп, айла тауып, елге бақсы атанады.
Бір күні шал бір ауылдан бақсы болып, суды үрлеп, келе жатса, қаланың іші–тысы жиналған адам. Келіп, бір кісіден:
– Бұл не? – деп, сұраса, «Ханның бүгін екі есекпен артқан күмісі жоғалды, соған сұрау салып, бақсы-балгерді жинап жатыр», – дейді.
Шал:
– Ойбай, мені шақырар. Шақырса, түк білмеймін, – деп, қашып кетіп отырады.
Хан елдің бәрін жинап, ешкім таба алмаған соң сұрау етті. «Кім қалды?» дегенде осында бір бақсы шал қалды деп, қаланың билері, адамдары «Шалды таптық», – деп мақтайды. Хан жарлық етеді.
– Қайда болса да, табыңдар, – деп, іздеп, үйіне келсе, шал жоқ, қайда кетті деп қатынынан сұраса, қатыны «Білмеймін» дейді. Шал бақсы бағанағы қашқаннан шәрден шығып бара жатса, бір судың жағасындағы көп ағаш бар екен, соған қарай жүреді. Келе жатса, бір үш адам алдынан келе жатады. Бақсы шалды көреді. Ол үшеуі ұры екен, әлгі есекті алтынмен солар алып ұрлаған екен.
Мына шал солай бара жатқан соң үшеуі қорқып, ақылдасады. Мына бақсы біліп келе жатыр бізді. Қазір табады да, ханға алып барады. Онан соң хан басымызды алады, онан да өзіне жалынып, есекпен бұлды беріп, бізді айтпа деп, нәрсе беріп қайырайық, – дейді де, шалдың алдынан үшеуі шығады. Шал қорқып, бұлар өзі мені ұстап, тонар, неге қарсы жүреді деп, қисайып бұрылып, қашады. Онда үшінші ұры «Әне, қайтсем де, бізді ханға апарамын деп, біздің жаңағы сөзімізді естіп, кетіп барады, аяғына жығылып, алып келейік», – деп, жүгіріп барып, шалды ұстап алып, апарып:
– Міні, ханның есегі, жүгі, өзің не алсаң да, қолыңды қақпайық біз, ал, – деп, – ханға айта көрме, апарып бер, – деп, жалынады. Шал:
– Олай болса, бұл жерде тұрсын, ханға сендер алды деп айтпайын. Өздеріңмен ақылдасайын деп, келіп едім, өздерің жүре беріңдер. Жүгін аударып кетіңдер. Жүгі ауып, жатып қалыпты дейін мен, – деп, шал білдірмей, қайта тартып, қалаға барса, алдынан іздеп жүрген адамдар танып келіп, ханға алып барады. Барып, «бақсы» сарнап отырып, өкіріп, бір мезгілде айтады:
– Осындай ағаштың ішінде жүгі ауып жатыр, – деп, екі кісі жіберсе, айтқан жерінде жатыр. Хан разы болып, бақсыны ел адамының бәрінен артық көреді.
Бір күні ханның сарайынан алтын жоғалады. Бұны ханның қырық уәзірі алады. Хан тағы шалды шақыртып алады.
– Ал, бақсым, тап, – дейді.
Шал не дерін білмей, отырып қалады.
Хан:
– Егер таппасаң, басыңды алам, – дейді.
Қорқып, «Өлсем, ең болмаса, қырық күн өмір өткізіп қалайын», – деп, қырық күн мұрсат сұрайды.
– Соған шейін тауып әкеліп берейін, – дейді. Мұны қырық уәзір естіп, сасады. Шал үйіне қайтқан соң кісі жіберіседі. Шал үйіне келіп, қайтерін білмей, қырық күнді осы жаңылып қалармыз деп, бишара өзі есеп те білмейді, бір ағашты қырық кертіп алады. Мұны әлгі уәзірлердің жолығып келуге жіберген адамы көріп тұрады. Барып, аналарға айтады.
– Осылай ағашты қырық кертіп алды, қырқыңды осылай керттіріп, өлтіртермін дегені, – [деп ойлап,] бұлар ертең бір уәзірді жібереді. Келіп, шалдың терезесінен қарап тұрса, шал әлгі ағаштың бір керткенін жонып тастайды.
Мұны көріп, уәзір есі кетіп, қорқып, аналарға келіп айтады:
– Ойбай, ең аяғы менің барғанымды да біліп, сендерден айрылып, бір кісі жоқ болды деп, әлгі ағаштың бірін жонып қойды, – дейді.
Ертең екі уәзір келіп қарайды. Келсе, шал тағы ағашты ұстап отыр екен. Шал отырып қатынына:
– Қатын, – деп, айғай салады.
Қатыны:
– Немене осы, кеше нешеу еді, бүгінмен екеу екен, – деп, екі сызықты жонады. Мұны көріп, әлгі уәзірлер қайтып барып:
– Қой, ол шал табады, онан да барып, жалынып, басымызды аман алып қалуға тырысайық, – деп, шалға келіп, барлығын – өзімізді аман қалдыр, өлтіртпе, мына ханның алтынын өзіне бер. Анау көп бейітке тығып, көміп едік, – деп, апарып көрсетеді. Жалынады. Уәзірлерді қайтарып, ханға келіп:
– Таптым, тақсыр, екі кісі жібер де, алғыз, ана көп бейіттің ішіне тығып кетті, – деді. Сонда хан кісі жіберіп, сұрайды.
– Кім алыпты, білдің бе? – дейді. Сонда шал тұрып:
– Тілегімді берсең, айтам, – дейді. Хан екі сөйлемей, «Жарайды», – дейді. Шал:
– Қырық уәзіріңіз, – дейді.
Хан:
– Жарайды, енді өлтірмей-ақ қояйын, сенің сұрағаныңды бердім, – деп, қояды.
Бір күні шал ханның үйіне келіп, сөйлесіп отырғанда, хан далаға шығып кетеді. Хан шығып дәретте отырса, бір шолақ қанатының жартысы сынық шегіртке ханның алдына келіп қонады.
Хан қолымен екі рет басып қалып, екеуін де ұстай алмай, үшіншіде ұстап алып, қолына қысып, ұстап келіп, үйге кіріп, шалға келіп:
– Осы қолымда не бар, тапқыш болсаң, осыны тапшы, – дейді. Шал сасады, не дерін білмей, қорқып, уайымға түсіп, былай дейді:
– Бір секіргенде құтылдым, екі секіргенімде құтылдым, үшіншіде сорың сол-ақ – тұтылдым, – дейді.
Сонда хан:
– Пай, шіркін, қалай тапқыш едің, – деп, шегірткені тастай береді. Шалдың айтқаны шегіртке емес, өзі еді, өзінің алдыңғы екі жоқты тауып, кейінгі мынаны қалай табарын білмей айтқан сөзі шегірткеге тура келіп, қосылып қалғаны. Сөйтіп, шал аман құтылыпты. Содан қанша сый алып, өлімнен құтылған екен.
– Ей... өзің не деп тұрсың? Кеткенің не? – деп сұрайды.
Сонда қатыны тұрып:
– Сен кедейсің, менен елдің қатынының бәрі жоғары, байлардың да әйелі, бақсының қатыны да артық, сенің түрің мынау, өзіңнің қолыңнан һеш нәрсе келмейді. Мен сенен басқа адамға тиемін, – дейді.
Сонда шал тұрып:
– Ей, қатын, сен кетпе, мен бір амал табайын, – деп, сол жерде ойланып, өтірік бақсы болмақшы болады. Бақсы болып, елдің тамырын ұстап, ойнап, сөйтіп жүріп, айла тауып, елге бақсы атанады.
Бір күні шал бір ауылдан бақсы болып, суды үрлеп, келе жатса, қаланың іші–тысы жиналған адам. Келіп, бір кісіден:
– Бұл не? – деп, сұраса, «Ханның бүгін екі есекпен артқан күмісі жоғалды, соған сұрау салып, бақсы-балгерді жинап жатыр», – дейді.
Шал:
– Ойбай, мені шақырар. Шақырса, түк білмеймін, – деп, қашып кетіп отырады.
Хан елдің бәрін жинап, ешкім таба алмаған соң сұрау етті. «Кім қалды?» дегенде осында бір бақсы шал қалды деп, қаланың билері, адамдары «Шалды таптық», – деп мақтайды. Хан жарлық етеді.
– Қайда болса да, табыңдар, – деп, іздеп, үйіне келсе, шал жоқ, қайда кетті деп қатынынан сұраса, қатыны «Білмеймін» дейді. Шал бақсы бағанағы қашқаннан шәрден шығып бара жатса, бір судың жағасындағы көп ағаш бар екен, соған қарай жүреді. Келе жатса, бір үш адам алдынан келе жатады. Бақсы шалды көреді. Ол үшеуі ұры екен, әлгі есекті алтынмен солар алып ұрлаған екен.
Мына шал солай бара жатқан соң үшеуі қорқып, ақылдасады. Мына бақсы біліп келе жатыр бізді. Қазір табады да, ханға алып барады. Онан соң хан басымызды алады, онан да өзіне жалынып, есекпен бұлды беріп, бізді айтпа деп, нәрсе беріп қайырайық, – дейді де, шалдың алдынан үшеуі шығады. Шал қорқып, бұлар өзі мені ұстап, тонар, неге қарсы жүреді деп, қисайып бұрылып, қашады. Онда үшінші ұры «Әне, қайтсем де, бізді ханға апарамын деп, біздің жаңағы сөзімізді естіп, кетіп барады, аяғына жығылып, алып келейік», – деп, жүгіріп барып, шалды ұстап алып, апарып:
– Міні, ханның есегі, жүгі, өзің не алсаң да, қолыңды қақпайық біз, ал, – деп, – ханға айта көрме, апарып бер, – деп, жалынады. Шал:
– Олай болса, бұл жерде тұрсын, ханға сендер алды деп айтпайын. Өздеріңмен ақылдасайын деп, келіп едім, өздерің жүре беріңдер. Жүгін аударып кетіңдер. Жүгі ауып, жатып қалыпты дейін мен, – деп, шал білдірмей, қайта тартып, қалаға барса, алдынан іздеп жүрген адамдар танып келіп, ханға алып барады. Барып, «бақсы» сарнап отырып, өкіріп, бір мезгілде айтады:
– Осындай ағаштың ішінде жүгі ауып жатыр, – деп, екі кісі жіберсе, айтқан жерінде жатыр. Хан разы болып, бақсыны ел адамының бәрінен артық көреді.
Бір күні ханның сарайынан алтын жоғалады. Бұны ханның қырық уәзірі алады. Хан тағы шалды шақыртып алады.
– Ал, бақсым, тап, – дейді.
Шал не дерін білмей, отырып қалады.
Хан:
– Егер таппасаң, басыңды алам, – дейді.
Қорқып, «Өлсем, ең болмаса, қырық күн өмір өткізіп қалайын», – деп, қырық күн мұрсат сұрайды.
– Соған шейін тауып әкеліп берейін, – дейді. Мұны қырық уәзір естіп, сасады. Шал үйіне қайтқан соң кісі жіберіседі. Шал үйіне келіп, қайтерін білмей, қырық күнді осы жаңылып қалармыз деп, бишара өзі есеп те білмейді, бір ағашты қырық кертіп алады. Мұны әлгі уәзірлердің жолығып келуге жіберген адамы көріп тұрады. Барып, аналарға айтады.
– Осылай ағашты қырық кертіп алды, қырқыңды осылай керттіріп, өлтіртермін дегені, – [деп ойлап,] бұлар ертең бір уәзірді жібереді. Келіп, шалдың терезесінен қарап тұрса, шал әлгі ағаштың бір керткенін жонып тастайды.
Мұны көріп, уәзір есі кетіп, қорқып, аналарға келіп айтады:
– Ойбай, ең аяғы менің барғанымды да біліп, сендерден айрылып, бір кісі жоқ болды деп, әлгі ағаштың бірін жонып қойды, – дейді.
Ертең екі уәзір келіп қарайды. Келсе, шал тағы ағашты ұстап отыр екен. Шал отырып қатынына:
– Қатын, – деп, айғай салады.
Қатыны:
– Немене осы, кеше нешеу еді, бүгінмен екеу екен, – деп, екі сызықты жонады. Мұны көріп, әлгі уәзірлер қайтып барып:
– Қой, ол шал табады, онан да барып, жалынып, басымызды аман алып қалуға тырысайық, – деп, шалға келіп, барлығын – өзімізді аман қалдыр, өлтіртпе, мына ханның алтынын өзіне бер. Анау көп бейітке тығып, көміп едік, – деп, апарып көрсетеді. Жалынады. Уәзірлерді қайтарып, ханға келіп:
– Таптым, тақсыр, екі кісі жібер де, алғыз, ана көп бейіттің ішіне тығып кетті, – деді. Сонда хан кісі жіберіп, сұрайды.
– Кім алыпты, білдің бе? – дейді. Сонда шал тұрып:
– Тілегімді берсең, айтам, – дейді. Хан екі сөйлемей, «Жарайды», – дейді. Шал:
– Қырық уәзіріңіз, – дейді.
Хан:
– Жарайды, енді өлтірмей-ақ қояйын, сенің сұрағаныңды бердім, – деп, қояды.
Бір күні шал ханның үйіне келіп, сөйлесіп отырғанда, хан далаға шығып кетеді. Хан шығып дәретте отырса, бір шолақ қанатының жартысы сынық шегіртке ханның алдына келіп қонады.
Хан қолымен екі рет басып қалып, екеуін де ұстай алмай, үшіншіде ұстап алып, қолына қысып, ұстап келіп, үйге кіріп, шалға келіп:
– Осы қолымда не бар, тапқыш болсаң, осыны тапшы, – дейді. Шал сасады, не дерін білмей, қорқып, уайымға түсіп, былай дейді:
– Бір секіргенде құтылдым, екі секіргенімде құтылдым, үшіншіде сорың сол-ақ – тұтылдым, – дейді.
Сонда хан:
– Пай, шіркін, қалай тапқыш едің, – деп, шегірткені тастай береді. Шалдың айтқаны шегіртке емес, өзі еді, өзінің алдыңғы екі жоқты тауып, кейінгі мынаны қалай табарын білмей айтқан сөзі шегірткеге тура келіп, қосылып қалғаны. Сөйтіп, шал аман құтылыпты. Содан қанша сый алып, өлімнен құтылған екен.
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Іздеп көріңіз: