Ертегі: Тазша бала

Ерте заманда бір тазша баланың әке-шешесі өліп, жетім қалыпты. Күндерде бір күн тазша базарды аралап жүрсе, мұңайып отырған бір шалды көреді. Тазша шалдың қасына келіп отырады. Шал:

— Не қылып жүрген баласың? – деп сұрайды. Сонда тазша:

— Баласы жоққа бала болайын деп жүрмін, – дейді. Шал:

— Ендеше балам жоқ еді, маған бала бола ғой! – деп, тазшаны ертіп, үйіне алып келіпті.

Бір күні шал тазшаға:

— Анау көрінген ағаштың басында ақсары деген құстың ұясы бар, сол ұяда құстың жұмыртқасы бар. Сен барып құсқа білдірмей, астынан бір жұмыртқасын алып келші, – дейді.

Тазша:

— Жарайды,– деп жүгіріп барып, ағаштың бұтақтарын сылдырлатпастан басына шығады да, құсқа білдірместен бір жұмыртқасын алып келіп, шал әкесіне береді. Сонда шал:

— Енді жұмыртқаны апарып, құсқа білдірместен ұясына салып келе қойшы, – депті.

Тазша:

— Жарайды, – деп апарып, құсқа білдірместен, жұмыртқаны ұяға салып келіпті.

Сонда шал:

— Жарайсын, балам! Қолыңнан іс келеді екен,– депті.

Бір күні тазшаға өгей әке-шешесі:

— Анау көрінген үйде өздері бай және өлгенше сараң бір шал мен кемпір бар. Үйіндегі мол тамақтан өздері де жарып жемейді, кісіге де нәр татырмайды және түнде жатқанда екеуі қаптағы құртын басына жастанып, қарындағы сары майын қойнына алып жатады.

Солардың жұмысын табаным тесіліп, талай істесем де жарытып ақы бермеді, ауыз толарлық тамақ та бермеді. Сонда көп ақым кетіп барады. Мені әке десең, сол кеткен ақым үшін сол қу, сараң шалдың қойнына тығып жатқан сары майын алып келші,– дейді.

— Жарайды, – дейді де тазша түнде жұрт ұйықтаған уақытта барып, кемпір мен шалдың үйіне кіріп, екеуінің аралығына кіріп жата қалып, кемпірдің даусына салып: «Әрі жат!» – деп, шалды шынтағымен бір түртіп, бір уақытта шалдың даусына салып: «Әрі жат!» – деп, кемпірді шынтағымен бір түртіп, ақырында сары майын алып жөнеліпті. Артынша, ұзамай-ақ майды жоқтап, шал шығыпты. Шалдың өзі де жасында бір қу тазша екен: «Пәленше шалдың асырап алған бір тазша баласы бар еді сол алып кеткен шығар», – деп орнынан тұра сала жүгіріп, тазшаға көрінбей, бір жағыменен оның үйіне бұрын жетіп, қолына бір шелек алып тазша үйіне кіре бергенде, кемпірдің даусына салып шелекті тазшаның қолына ұстата береді де:

— Шырағым, майды маған бер де мынау шелекпен бір шелек су әкеле ғой! – дейді.

Аңқау тазша бөтен адам екенін аңғармай, майды беріп, шелекті ала сала жүгіріп, суға кете беріпті. Шелекпен суды алып келіп, шешесіне:

— Мә, су! – деп, берсе, шешесі: – Мен саған су әкел дегенім жоқ! Май әкел демедім бе? – дейді.

Тазша алданғанын біліп: «Майдың иесі қу неме екен, майын өзі алып кеткен екен, мен де жетейін! Қайсымыз басым екенбіз? – деп жүгіріп кете береді.

Шалдың көзіне түспей, төтелеп барып, бұрын жетіп, басына бір ақ жаулықты орай салып, шалдың алдынан айқай салады:

— Тілеуің құрғыр, шал, қайда кетіп едің?.. Қоралы койыңды қасқыр қуып кетті. Жүгіріп жетіп, жылдамырақ кайырып, айдап кел! Болмаса, қасқыр қырып кетеді! – дейді.

Тазшаның кемпір даусына салып, сөйлеген сөзіне шал нанып, қолындағы сары майды:

— Ал, мынаны! – деп, лақтырып тастап, қойларын іздеп жүре беріпті.

Тазша бала шалды алдап жіберіп, майды алып, үйіне келіпті. Манағы шал о жақ, бұ жаққа жүгіріп қойдан дерек таба алмай, шаршап, сандалып, қайтып үйіне келіп қараса, қойлары ап-аман қорасында жатыр. Шал байғүс алданғанын енді біліп: «Қап! Өзім де жас уағымда осындай қулықты көп істеп едім, қартайғанда алдыма келгені ғой!» – деп, ерте тұра сала, тазшаның әкесіне айтыпты:

— Сенің тазшаң менің бір қарын сары майымды алып кетті, майымды қайтарып бер! Болмаса, тазшаңды сөзсіз өлтіремін! – депті.

Сонда тазшаның әкесі бұл шалға:

— Мен майыңды көргенім жоқ! Егер анық тазшаның алғанын сезген болсаң, не қылсаң о қыл, мен ара түспеймін, – депті.

Майын алдырған шал қолына бір өткір балта алып, жұрттан жасырынып, көп қорымның ішіне барып, бір тесілген қабірдің ішіне кіріп, жасырынып жатыпты. Бұл шалдың кемпірі еш нәрсе сезбеген кісі болып, манағы тазшаны шақырып алып:

— Шырағым! Көп қорымда әкемнін моласы бар еді. Соған мына пісірген нанды апарып, құран оқып, жеп келе ғой, сенен басқа балаларға сенбеймін, – депті.

Тазшаның қапелімде ойына еш нәрсе түспей:

— Мақұл!— деп, нанды алып, кете беріпті. Молаға барып, құран оқып, нанды жеп отырғанда, бір көрдің тесігінен бір шал арбаңдап шығып келеді. Қолында балтасы бар. Кәдімгі аңдысып жүрген шалы екенін тазша тани кетеді. Тазша оңайлықпен өле қойсын ба? Шалдан бұрын қам қып, қолындағы балтасын жұлып алып: шалдың өзіне дүрсе қоя беріпті. Шал жалынып, әзер құтылыпты.

Бұлар тұрған шаһардың ханы халқына өте қатал болыпты, елге салықты көп салып, кедей мен жалшыны зар жылатып, сорлата беріпті. Солардың қатарында тазшанын әкесіне де салықты мол салып, шал қатты қысылыпты. Бұл жайды білген тазша әкесіне:

— Сіз қысылмаңыз, ханның өз алтынын өзіне берейік! – депті.

Содан кейін бұл тазша ханның қазынасына кіріп, бір құмыра ділдасын алып кетіпті. Ертеңіне хан ділданың жоғалғанын біліп, барлық уәзірлерін жинап:

— Ұрыны қалайша тауып, ұстауға болады? – деп ақылдасыпты.

Сонда бір уәзірі:

— Қазынаның есігінің алдынан шұңқыр қазып, белуардан бататын шырыш желім толтырып қоялық; қараңғыда білмеген адам түсіп кетсе, шығып кете алмайтын болсын! Осындай амалмен ұсталық, – депті.

Хан осы амалды мақұл көріп, айтқандай қылып, желімді даярлата беріпті. Қу тазша қалайша білсе де, бұл амалды біліп алып, енді қазынаның есігіне жоламапты.

Хан мұнымен де қазынаға түсіп жүргеннің кім екенін анықтап біле алмаған соң, ойлап-ойлап екінші амал істепті. Ханның бір бақырауық нары бар екен. Ұстамақ түгіл, біреу маңына жақын барғанда даусының барынша бақырады екен. Сол нарды шөгеріп жатқыздырып, бірнеше аңдушы қойдырыпты. Егер нар бақырса-ақ ұрыны ұстамақ екен. Тазша мұны да біліп, түнде қолына бір бау жонышқаны алып барып, алыста тұрып нарға көрсетсе, нар жоңышқаны жеймін деп, орнынан тұрып, жоңышқаға қарай жүреді. Тазша ақырындап алыстай береді, нар соңынан ере береді. Нардың дауысы естілмейтін жерге барған соң, нарды ұстап апарып, бір тоғайдың қалың жеріне байлап тастапты.

Ертеңіне ханның жасауылдары нарды таба алмай, дағдарып ханға келіп хабар беріпті. Хан бұл амалы да іске аспаған соң, ойлап-ойлап, тағы бір амал тауыпты: далаға бір отау тіккізіп, ішіне жақсы төсектер жайдырып, соған өзінің қызын жатқызып: «Қызымменен кім сөйлесіп, махаббаты келіссе, қызымды соған беремін!» – деп «жұртқа жар салыпты. Ондағы ойы: «Егер сол ұры амалы көптігіне сүйеніп, қызыма келсе, қызым қолына беріп қойылған алмас қылышпен қолын кесіп алып қалсын; ертең шаһар адамдарының қолын тегіс көрейін: «Кімнін қолы кесілген болса, соны ұстатып, дарға астырайын!» – дегені екен.

Қу тазша бұл амалды да біліп алыпты. Қалада бір бай қасапшы бар екен. Түн ішінде жатып қалған қасапшыға барып, терезесінен: «Ханға бір қойдың қарны керек еді, терезеден бере ғой», – деп дауыстапты: – Қасапшы «Ханға керек» деген сон лажы бар ма? – бір қарынды терезеден қолымен шығарып: «Ал!» – дегенде тазша қолындағы алмас қылышпен қасапшының қолын қарнымен шауып түсіріпті, сөйтіп, қарын мен кесілген қолды ала жөнеліпті. Әлгі қарынды суға толтырып, аузын байлап, оңаша отауда жатқан ханның қызының қасына келіпті. Әрі-бері сөйлескеннен кейін, тазша сыртқа шығып кетуте рұқсат сұраса, қыз: «Сені тәуір көрем, жата тұр!» деп, жібермейді. Тазша: «Кетіп қалады десеніз, менің қолымды ұстай тұрыңыз!» – дейді. Қасапшынын кесілген қолын қызға ұстатып қарынның бір жерін тесіп, суды шырылдатып ағызып, өзі кетіп қалыпты. Бір уақытта қыз: «Осы неге үнсіз жатыр?»— деп, байқап қараса, ұстап жатқаны бір кесілген қол екен.

Қыз ертең тұра сала әкесіне: «Ұрыны ұстап едім, өз қолын өзі кесіп, қашып кетіпті», – дейді. Хан жарлық қылып, шаһар адамдарының қолын түгендесе, қолы кесілген қасапшы болып табылып, хан алдына алып келіп тергегенде, ол көрген-білгенін айтады. Хан мұның кінәсыз екеніне сеніп, қоя беріпті.

Хан бұл амалы да іске аспаған соң, ойлап-ойлап, төртінші амалды тауыпты. Бір күні: «Егер ұры келе қойса, өзім ұстап алайын!» – деп, оңаша отауда өзі жатыпты. Тазша мұны да біліп, әйелдің әдемі киімдерін киіп, бір сұлу келіншек болып, түнде келіп, отауға кіріп, ханнын қасына отырыпты. Сонда хан:

— Не қылып жүрген әйелсің? – деп сұрапты.

Келіншек-тазша:

— Ерім өліп еді, қайнағаларыма тигім келмейді. Сол себепті, тақсыр, сізге арызға келдім. Сүйгеніме тиюге басымды ашықтап берсеңіз екен! – деп, жауап беріпті.

Хан сұлу «келіншекке» қызығып:

— Олай болса, маған ти! – депті.

«Келіншек» тұра келіп:

— Құлдық, тақсыр! Олай десеңіз, арманым жоқ! Сізге тиемін! – депті.

Сөйтіп отырғанда, орданың алдында тұрғандар ағаштарын көрсетіп, «келіншек»:

— Тақсыр, мынау қиқайып тұрған ағаштар не? – деп сұрапты. Хан:

— Кінәлы адамдарды асып өлтіретін дар деген осы, – депті.

Сонда «келіншек» бұрын дарды есітпеген, көрмеген кісідей болып танырқап:

— Япырым-ай, мұнымен кісіні қалай асып өлтіреді екен? Мені асып көрсетіңізші? – депті.

Хан «келіншекті» дарға асуға ыңғайсыз көріп, дардын арқан тұзағын өз мойнына кигізіп «келіншекті» түсіндірмек үшін:

— Арқанның анау үшін сен бар күшіңмен тарт бірақ менін аяғым жерден көтеріліп, мен буынып бара жатқан кезде, арқанды босатып қоя бер! Болмаса мен өліп қалармын! – депті.

«Келіншек» арқанның ұшын қолына алып тартыңқырап, ханның өкшесі жерден көтеріле берген кезде, аяғының ұшы жерге тиер-тиместей, арқанның ұшын бір ағашқа мықтап байлап қойып, өзі ханның қазынасына кіріп, тағы бір құмыра ділдасын алып кетіпті.

Ертеңіне ханның адамдары дарға асулы, өлі мен тірінің арасында тұрған ханды көріп, босатып алыпты: ордасына кіргізіп, тәуіптерді жинап, емделіп жазылыпты. Бұл хабарлар ұзын елдің иіріне, қысқа елдің қиырына жайылып болыпты.

Бұл ханның елімен шекаралас бір елдің ханы да мынау іске талай күліпті. Олар: «Болымсыздығынан екі рет қазынасын, бір рет нарын алдырып, үшінші рет қызын базарға салып, онымен тұрмай, өзін дарға тартқызып, жұртқа масқара болғанша, хан болмай-ақ біреудін қойын бақса болмай ма?» – деп келемеждепті. Ол ханнын сықағын естіп, бұл хан әбден ыза болып: «Құдай атымен ант ішемін». Осы істерді істеген қу кім болса да, кінәсын кешемін, маған келіп мәлім болсын. Бірақ бір тапсыратын ісім бар, соны орнына келтірсе, бұрынғы кінәларын салауат қылып, қызымды беріп, күйеу қыламын!» – деп, жұртқа жар шақырыпты. Мұны естіп баяғы тазша: «Қайыр! Неде болса, тәуекел көрінейін!» – деп, ханға келіп, мәлім болыпты. Сонда хан:

— Пәлен ханды амалын тауып, пенде қылып, маған әкеліп берсең, барлық кінәнды кешемін, қызымды да саған беремін! – депті.

Тазша ханнын бұл тапсырған қызметін қиынсынбай, қабыл алыпты. Шаһардағы бар ұсталарды жидырып, әуелі бұларға темірден бір бітеу арба соқтырыпты: онын іші-сыртына қонырау байлатыпты және жұп-жұқа түнікеден әйдік бір шоқпар жасатып, оны қолына алыпты және бір көк серкені сойдырып, терісінің жүн жағын сыртына қаратып үстіне киіп, терінің қылшығына бірнеше қонырауды тағы байлапты, сөйтіп, бір көрім секілді болып, әлгі арбаға мініп, түнікеден қалқан көтеріп, шоқпарды иініне салып манағы ханның шаһарына келіп кіріп, теке болып бақылдап, қоңыраулатып айқай салыпты.

— Мен, мен құдайдың жіберген періштесімін! Бұл шаһардың ханы залым болыпты. Ей, бұқара халық! Құдай тағала сендерге: залым ханыңызды өз колдарыңызбен ұстап, байлап, менің бітеу арбама салып беруге бұйрық қылды. Сонда құдай тағала сендерге риза болады. Егер оны қылмай, ханыңызға болыссаңдар, маған бұйрық қылды: біреуіңді тірі қалдырмай, қолымдағы оң мың пұт шоқпармен шаһарыңнын кірпішін тас-талқан қып, топырақ етіп, шаң-тозаңын ұшырып жіберемін! – депті.

Сонда шаһардын халқы тазшаның айбатынан қорқып: «Қой, өз басымыздың амандығы керек! Мынау құдайдың жіберген пәлесіне қарсы тұрып болмас!» – деседі де, ханын ұстап, байлап, бітеу арбаға салып беріп, «періште» тазшаны жалынып-жалпайып жөнелтіпті.

Тазша ханды пенде қылған бойымен алып келіп, өз ханына тапсырыпты.

Сонда бұл хан тұрып, тұтқын ханға:

— Иә, маған күле беруші елің, өзің неғып мұндай күйге жолықтың? Мұнан былай күлме! Менің жұртымда осындай өнерлі адамдар бар! – деп мақтаныпты.

Ақырында, екі ханнын екеуі де тазшаның өнеріне риза болып, екеуі де бұған қыздарын беріп, тазшаны өздеріне әрі күйеу, әрі ақылгөй қылып ұстапты.