Дипломдық жұмыс: Экономика | Нарықтық экономика жағдайындағы ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымдарын ұтымды басқарудың негізгі бағыттары

Мазмұны

КІРІСПЕ........................................................................................................
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ӘЛЕУМЕТТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ.......................................................
1.1 Әлеуметтік инфрақұрылым – ауыл нарық қатынастарының негізгі экономикалық категориясы....................................................
1.2 Ауыл әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастырудың ерекшеліктері........................................................................................
2 ӘЛЕУМЕТТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ
2.1 Алматы облысы аграрлық секторының қазіргі жағдайын талдау...
2.2 Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымдарының қазіргі жағдайы.....
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМДАРЫН ҰТЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ.........
3.1 Қазіргі жағдайда әлеуметтік инфрақұрылымдар объектілерін оңтайлы орналастыру..........................................................................
3.2 Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымдарын қаржыландыруды жетілдіру проблемасы.........................................................................
4 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
ҚОРЫТЫНДЫ ....................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................
КІРІСПЕ
Экономикасы дамыған елдер тәжірибесі аграрлық өндірісте жандандырмай елдің азық түлік қауіпсіздігі мәселесін шешу және дамыған нарықтың қатнастарды қалыптастыру мүмкін еместігін дәлелдеп отыр.
Аграрлық саясат ол ауыл шаруашылық өндірісі мен агробизнестің басқада салаларын тиімді дамытуға бағытталған және осы негізде халықтың тұрмыс дәрежесімен елдегі қоғамдық үдерістің дамуын қамтамасыз ету саясаты.
Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының страткгиялық нысанасы отандық өндірісті ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзімдік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейінен асырмау, халықты экологиялық азық-түлік өнімдерімен, ал өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып табылады.
Қазақстанның аграрлық секторы әлеуметтік - экономикалық жағынан терең түрлендірілді, шаруашылықты жүргізудің экономикалық механизімі өзгерді, щаруашылықтың жаңа нышандары қалыптастырылды.
Тауар өндірушілердің құрамы түбегейлі өзгеруі, меншіктің жаңа, мемлекеттік емес формалары орнықты. Дегенмен, соңғы он жыл ішінде елімізде азық-түлік өнімдері, олардың ең қажетті түрлері бойыша екі және оданда көп есе кеміп кетті, өндірілген өнімді өткізудің қалыптасқан жүйесі өзгерістерге ұшырады. Нарықтың экономикаға көшу көптеген күрделі проблемалар ішінде ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастырум формаларын өзгертуді жеке мәселе ретінде қойып отыр. Сондықтан нарықтың қатнастарға өту жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің негізгі буынында өндірісті ұйымдастырудың мәселелерін зерттеу өзектілікке ие болып отыр.
Азық-түлік мәселесінің шиеленісуінен ауыл шаруашылығын және онымен байланысты салаларды, аграрлық қатынастарды дамыту туындайды. Қазіргі уақытта экономикалық - әлеуметтік саясатты бірінші кезекте аграрлық мәселелерді, әсіресе азық-түлік кешенінің маңыздылығын ескеру.
Дағдарыстан шығудың алғы шарттарын жасау, саладағы жаңа нарықтың құрлымдарға жан-жақты қолдау шараларын және ауыл шаруашылығының дамуындағы мемлекеттің ролін қарастыру актуалді мәселе болып отыр. Сол себепті аграрлы өндірісті дамыта отырып, осы саланың қызметін түпкілікті жақсарту елдің азық-түлік мәселесі мен әлеуметтік шиеленісті шешіп, Қазақстанның нарықтық қатынастарға барынша бір қалыпты өтуін қамтамасыз етеді. Тәуелсіз мемлекет трғысынан әсіресе оның даму негіздері мен тәсілдерін өзгерту, шаруашылық жүргізудің жаңа әдістерін меңгеру, өнім көлемін көтеру және оны өңдеу, сақтау, тасымалдау, әдістерін жетілдіру, осы негізде агроөнеркәсіп кешенінің инфроқұрылымдарын дамыту мәселелері зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Өйткені ауылға көңіл бөлу, ауылды көркейту- мемлекеттік дәрежедегі аса маңызды шаруа. Ауыл шаруашылығын қайта өркендету бұдан бұлай өзекті мәселеге айналу керектігі бүгінгі күннің кезек күттірмейтін талабы. Осы саланы қалпына келтіру үшін үкімет үш жыл көлемінде 150 миллиард теңге қаржы бөлмекші.
Нарықтық қатынастар дамуына байланысты Қазақстан ауыл шаруашылығында экономикалық және әлеуметтік актуалды мәселелер ұлғая түсті.
Әлеуметтік инфрақұрылым білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, қоғамдық тамақтандыру, тұрғын үй коммуналдық шаруашылық, көлік және халықты байланыспен қамтамасыз ету сияқты құраушылардан тұрады.
Әлеуметтік инфрақұрылымның, әсіресе ауылдың әлеуметтік саласының даму саясаты қазіргі уақытта әлсіз болып қалды. Оның үстіне ауылдың әлеуметтік дамуының аймақтық мәселелері әлі шешілген жоқ.
Институтционалдық факторларды ескере отырып, экономикалық реформалар жағдайында ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының дамуын және тиімді қызмет атқаруын зерттеу өте қажет. Сондықтан қалыптасқан ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымын және бұл саланың нарықтық қатынастар жағдайында дамуын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының даму проблемалары тақырыптың өзектілігін тудырады.
Зерттеу объектісі Алматы облысының ауылдарының әлеуметтік инфрақұрылымы мен оның құраушы элементтері, нарықтық экономика жағдайында ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының тиімді қызмет көрсету және даму тәсілдері мен ұйымдастыру формалары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды. Қосымшалар мен пайдаланылған әдебиет көздерінен тұрады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан республикасы статистика бойынша агенттігінің Алматы облыстық басқармасының мәліметтері және ауыл тұрғындарын әлеуметтік-статистикалық талдау нәтижелер қолданылды.

1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ӘЛЕУМЕТТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік инфрақұрылым – ауыл нарық қатынастарының негізгі экономикалық категориясы
Өндірістік қатынастар жүйесінде әлеуметтік инфрақұрылымның орнын және қатынасын анықтау экономика ғылымының өте аз зерттелген теориялық сұрақтарының бірі болып табылады. Әлем және мемлекетте әлеуметтік инфрақұрылымда еңбек етуші адамдар саны өсу тенденциясына бейімденуінде. Бұл экономикалық өсудің әлеуметтік факторларының негізгілерінің бірі және қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруда ерекше орын алды.Экономикалық кеңістіктегі бәсекелестік кез келген елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуіне ықпал етіп отыр. ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтың «НұрлыЖол – болашаққабастаржол» Жолдауындаайтылғанинфрақұрылымғақатыстымәселелердіңөзектілігідеосығанбайланысты.
Мемлекеттерді шарпыған экономикалық-қаржылық дағдарыс мемлекеттердің ішкі қуатына сынақ болары сөзсіз және оған дайындығы мықты ел ғана төтеп береді. Дағдарысбірмемлекеттітұралатса, екіншілерінен «сырғып» өтешығуыдаықтимал.
Сондықтан, Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында: «Экономиканы дамытуда жаңа сыртқы тәуекелдерді есепке ала отырып, бізге іскерлік белсенділік пен жұмыспен қамтуды ынталандыру үшін жаңа бас¬тамалар қажет. Жаңа Экономикалық Саясаттың Тұғыры мен бүгін жариялағалы отырған инфрақұрылымдық дамудың жоспары болады» деп ерекше атап көрсетті. «Қазақстан-2020» Страте-гиясыменЕлбасыныңосыжолғыЖолдауыныңарасындаөндірістіжәнеәлеу¬мет-тікинфрақұрылымдыөркен¬детудіңжолынмеңзейтінбайланысбар. Мәселеніңөзектілігімемлекеттіңазық-түлікқауіп¬сіздігінеқолжеткізудегіне-гізгітетігіболыптабылатынауылшаруашылығындағыең-бекөнімділігінеөндірістікинфрақұрылымныңтікелей, аләлеуметтікинфрақұрылымныңжанамаәсерететіндігіментү¬сіндіріледі. Қазақстанныңаграрлықсекторынреформалауоныңзаңнамалықбазасынжасауданбастауалды.
Елі¬міздің заңнамасы Қазақ¬станның аграрлық секторының реформациясы болып табылады. Заңактілерініңарасындаауылшаруашылығыөндірістікинфрақұрылымыныңдамуы¬наайрықшаықпалеткен 1992 жылғы 14 қаңтардағы «ҚазақстанРеспубликасыныңМемлекеттікауылшаруа¬шы¬лы-ғыкәсіпорындарыныңмүлкінжекешелендіруерек¬шеліктерітуралы», 1993 жылғы 6 ма¬мырдағы «Агроөнер-кәсіптіккешенсаласындағынесиелеуменмемлекеттікіс-шараныңқаржыландыруытуралы» заңдарымен «Мемлекеттіңауылшаруашылығыныңнарықтықинфрақұрылымындамытуғақатысуыныңкей¬бірмәселелерітуралы» Қазақ¬станРеспубликасы Yкіме¬тінің 1998 жылғы 11 тамы¬зындағықаулысынерекшеатапөткенжөн. ҚазақстанРеспубликасының 2001 жылғы 19 қаңтардағы «Астықтуралы» Заңымен 2001 жылғы 24 қаңтардағы «Жертуралы» Заңыауылшаруашылығыныңдамуынамаңыздыықпалетті. Ауылшаруашылығыныңқұрылымынреформалауүдерісініңбарысындамаңыздыөзгерістерболды. Ауылдағышаруалардыңмаңдайтеріменөндірілгенөнімдіөңдеуменайналысатынеткомбинаттары, сүткомбинаттары, элевବтор¬лар, қантзауыттарысекіл-дібұрынғымемлекеттікмен¬шіктегікәсіпорындарқайтақұрылды. Бұрынғыалпауыткәсіпорындардыңорнынашағынөндірушілержелісікөбейді. Соңғыуақыттаауы묬шаруашылықөнімдерінұқса¬татынкәсіпорындардыңсаны 5 мыңнанасыпжығылады. Ауылшаруашылығын¬тех¬¬н謬¬калыққұралдармен, қоса묬¬қыбөлшектермен, ¬ми¬не¬ра묬¬дытың¬айтқыштар¬менжәнеөсімдікзиянкесте¬рі-неқол¬данатындәрі-дәрмеꬬтер¬менжеке¬меншіккәсіп¬орын¬дарқамта-масызетедіжәнежөн¬деуқызметтерінкөрсетеді. Ауылшаруашылығыныңбәсекегеқабілеттісалала¬рындамытужәнеауылшаруа-шы¬лықөнімдерініңбасымдықсипатқаиетүрлерінөнді¬ру-діырғақтыжолғақоюмақ¬сатындаҮкіметбағдарла¬маларбекітті. Оларқылыаграрлықсаланыжаңадеңгейгекөтер¬генагротехнологияларкелді, ішкінарықтағыимпорт¬тықөнімдердіазайтуға, экспорт-тықәлеуеттікүшейтугебағыт¬тағанмаркетингтікстрате¬гияжасалды. Алайда, ауылшаруашылығынажүр¬гізіл¬генреформаныңалғаш¬қыжылдарындағықиын-шылықтараграрлықсала¬ныңнарықжағдайындақалыпта¬суына, оныңөндірістікинфра¬құрылымыныңдамуынасалқынынтигізбейқоймады. Жылдарбойықалыптасыпқалғанөңіраралықжәнесалааралықшаруашылықбайланыстардыңбұзылуыауылшаруашылығынкүйзе¬лістідағдарысқаұшырат-қаныбелгілі. Алдыналадайын¬дықсыз, ойластырылмай, ауылшаруашылығыныңаумақтықжәнесалалықерекшеліктеріескерілмейжүзегеасырылғанжекешелендіруүдерісіосысаладағыөнімділіктіқұлды¬ратты. Аграрлықсаламенөндірістікинфрақұрылымдыдамытуарасындағы, яғниауылшаруашылықөнімінөндіруменонытұтынушығажеткізуарасындағыалшақ¬тықкүшейетүсті. Өндіруменұқсату, сатуүдерістеріарасындағыбайланыстыңнашарлығыауылшаруа¬шы-лығынасіңіргенеңбектіңзаякетуіне, шығынныңмолаюынаәкеліпотырды. Ауылшаруашылығыныңдамуынакөлденеңтұрғанжағдайлардыңбарлығыдаосыагроөнеркәсіптіккешенніңерекшеліктерінескермеуденорыналды. Мемлекеттікреттеуменараласудыбарыншаазайтып, нарыққаба-сымдықберілді. Жеке¬меншіктіжәнефермерліктідамытуауылшаруашылығын, агроөнеркәсіптіккешендіқайтақұрудың, еліміздіазық-түлікпенқамтамасызетупроблемасыншешудіңтетігіетіпалынды. Реформаныңнәтижесікөрсеткендей, солкезденарықтытымасырабағалағанымызжәнеагро-өнеркәсіптіккешендідамытудамемлекеттіңрөлінтымтөмендетіпжібергеніміздебайқалды. Мұныменқатар, «фермерелдіасырайды» дегенойдыңтеориялықта, эко¬номикалықжағынанданақ¬тыланғандәлеліболғанжоқ. Уақытындакөптегенотан¬дықэкономистербұлұста¬нымдықұптамағанымен, олардыңдәлелдеріескерілмеді. Кезкелгенмемлекеттеэкономиканыреформалаубарысындаалдыменинфра-құрылымдыдамытуғабасымбағытберіледі. Өндірістікинфрақұрылымдықұрудыңтүрлікезеңдерініңөндірістікүдерістіңдамуынадатүрліәсеріболатыныбелгілі. Өндірісқалайдамыса, оныңинфрақұрылымыдасоғансәйкесілгерібасуытиіс. Оларбір-бірінебаламалысипаталуыкерек. Елімізэкономикасыныңаграрлықсекторыырғақтыдамуыүшінөндірілгенөнімніңкөлеміемес, оныұқсатубәйгеатындайқатареріпотырсаигі. Олөнімөндірудіұйымдастыру, ауылшаруашылықресурстарынтиімдіпайдаланудағымаңыздыкүшөндірістікинфрақұрылымекеніайқын. Ауылшаруашылықөнді¬рісі, ондаөндіргенөнімдіұқса¬ту, тұтынудеңгейінежет¬кізу, онысатуміне, осы-ныңбарлығыдақалыптыырғақ¬қатүсуүшінөндірістікинфра-құрылымсаланыңқосалқыжүйесінеайналуытиіс. Сарап¬тамакөрсеткендей, ауыл¬ша¬руашылықөндірісініңтүпкінәтижесіоғанқызметкөрсететін, яғниөндірілгенөнімдіұқсататынсаланыңқан¬шалықтыдамуына, деңгейінебайланысты. Соны¬менқатар, өнімді, шикізаттымолөндіруүшінжасалатынөндірістікинфрақұрылымныңдамуыменқатар, оныңөнімінтиімдіпайдаланудыкөздеуімізтиіс. Бұл – өтемаңызды. Шаруашылықтыңсалаларындаменшіктүрінеқарамайөнімөндіруөндірісідамыды, алнарыққакөшуүдерісініңөзіинфрақұрылымныңдамуынталапетті, оғанқолай¬лылықтуғызды. Бұрынауыл¬-шаруашылықөндірісінкеңейтугекүшсалынатын. Жердіңбарлығынайқыш-ұйқышжыртып, астықөндір¬дік.
Ауыл шаруашылығы Қа¬зақстанда халық шаруа¬шы¬лығының маңызды, басты саласы болып табылады. Алай¬да, қосымшаөндірістердіңқолдауыболмайыншаауылшаруашылығыалғабас¬пай-ды. Егінніңкөлемі, малба¬сы¬ныңсаныартқанса¬йын¬ғылымментехника-ныңжетістіктеріненгізгензаманауиқызметкөрсетушісаланыңдамаңызыартатүседі. Инфрақұрылымныңжаңатүрлерідепайдаболабастайды. Осығанбайланыстыинфрақұрылымныңдәстүрлісаласысаналатынтасымалкөлігі, байланыс, материалдық-техникалыққам¬тамасызету, жөндеуқызметісекілдібасқадаөндіріскеқажеттіқызметтердамитүседі. Нарықтыңкелуімен, соғанорайменшіктіңжаңатүрініңқалыптасуына, ша-руашылықтыұйымдас¬ты-рудыңжаңатүрінебайланыстыауылшаруашылықөндірісіменқатаржүретінқызметтертармақталып, бөлекқұрылымғаайналды. Олардыңбастықызметіауылшаруашылығынаақылықызметкөрсетуболыптабылады. Нарықтыққатынасүдерісініңқалыптасуыкезе¬ңіндеөндірістікинфра-құры¬лымныңжаңаэлементтерініңпайдаболуыкүшейетүсті. Оларбөлініпшығыпөздігінен, дербесқалыптасабастады. Демек, нарықтыңшең¬беріндебелгілібірқызметатқаратынжәнемамандан¬ды-рылғанұйымдастырушыкүш, яғни «нарықтықинсти¬туттар» болмайжәнеолмем¬лекеттіңреттеуінсізауылша-руашылығыныңдамуымүмкінемес. Қазақстанда 2014-2016жылдарғаарналғанагро¬өнер¬кәсіптіккешендідамытубағ-дарламасынжүзегеасыруүшінреспубликабюд¬жетінде 1035963,72 миллионтеңгеқарастырылғанболатын.
Экономикада әлеуметтік инфрақұрылымның экономикалық қатынастары зерттеу объектісі болса да, ұзақ уақыт мезгілінде олар өндіріс саласынан тыс қаралып, материалдық өндіріске қарағанда әлеуметтік инфрақұрылымды зерттеуге қажетті мән берілмеді. Экономиканың даму деңгейінің көтерілген уақытында әлеуметтік инфрақұрылымға, тұтыну қатынастарына өндіріс қатынастарының жүйе құрылымында ерекше мән беріле бастады. Ауыл әлеуметтік инфрақұрылымының параметрлерін және критерийлерін анықтауды халықтың тұтыну қабілетін зерттеуден басталды. Ол адамды экономикалық зерттеулердің және экономикалық қатынастардың ортасында орналастыруынан туындады. Адамның экономикалық табиғаты тұтыну қабілетінен басталады, оны қанағаттандыру әр түрлі әлеуметтік-өндірістік қатынастарға тікелей қатысты.
Өндірістік қатынастар материалдық өндіріспен қатар материалдық емес игілік және қызмет көрсету өндірісінде де орын алады. Материалдық және рухани өндірістің қатынасын зерттеуде 80 ж. ортасында бір қатар ғалымдар ол екеуінің арасында субстанционалды (принципиалды) айырмашылықтар жоқ екендігін және айырмашылықты іздеу негізсіз және онда қажеттілігі жоқ деп өз ойларын айтты [1].
Әлеуметтік саясаттың ең негізгі мақсаты әлеуметтік инфрақұрылымның қызметін тұрақтандыру. Бұл мақсатты шешу мемлекеттік және жергілікті құрылымдардың ауыл жерлеріндегі әлеуметтік проблемаларды шешуді тиімді реттеу және бақылауға байланысты. Жаңа жағдайларға сәйкес өндірісті және әлеуметтік инфрақұрылымды мемлекеттік реттеу үшін құқықтық, орындаушы биліктің құралдарын меңгеріп қоғамдағы әлеуметтік және өндірістік қатынастарына белсенді әсерін тигізу қажет.
Қазақстан нарық реформаларын бастағанда жалпы ішкі өнімді әлеуметтік мұқтаждықтарға жұмсау бойынша дамыған мемлекеттерден көш қалған.
АҚШ-та 22%, Швецияда 19%, Францияда 18% болған бұл көрсеткіш Қазақстанда небәрі 11% құрап отыр. Жүргізіліп жатқан реформалар қажетті ықпалын тигізбей жатыр. Мысалы, мемлекеттің білім саласына жұмсаған қаражаты 2001-1997 жж. салыстырғанда 17%, денсаулық қорғауға 10% қысқарды.
Ауыл аймақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасын 1999-2001 жж. қабылдауға байланысты ауыл әлеуметтік инфрақұрылымы шамалы дамыды[2].
Қазіргі кезеңде ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымы сондай түйіннің бірі болып тұр. Өндіріс қатынастар жүйесінде оның орнын анықтау үшін бір қатар термин және түсініктерді қолдану керек. Бұл термин өткен ғасырлардың 40-шы жылдарында пайда болды [3].
50-шы жылдары американ экономисті П. Розенштейн-Родан бұл категорияны кәсіпкерлікті қолайлы дамытатын салалар кешені ретінде қарастырды. Біздің Мемлекетте бұл проблемамен едәуір кеш айналыса бастады.
А.А. Алымов, А.И. Кочерга, В.А. Богаеко, Л.В Бондаренко, Г.А. Калимов, А.А.Сатыбалдин, Ж.Б. Балапанов және басқа экономистер инфрақұрылым қызметін және оны дамыту проблемаларымен, өндірістік тиімділігіне инфрақұрылым бөлімдерінің әсерін зерттеумен айналысты [5].
Бұл ғалымдардың көзқарасы бойынша «инфрақұрылым» өндірісті және әлеуметтік саланы дамытудың жалпы жағдайларын сипаттайды. Олар оның құрылымын, негізгі функцияларын, элементтерін және құрылымдық бөлімдерін айқындап, инфрақұрылым – адамдарға және өндіріске бірқалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін сала екендігін атап көрсетті. Инфрақұрылымдық бөлімдер мамандандырылудың, қоғамдық еңбек бөлінісінің жемісі бола тұра, адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Олардың негізгі мақсаты үздіксіз қоғамдық өндірісті қамтамасыз ететін жағдайларды қалыптастыру.
Көптеген шет ел экономистері «инфрақұрылым» түсінігінде өндірістік және әлеуметтік құраушыларын бөліп қарастырмайды. Оның құрамына мектептер, денсаулық сақтау объектілері, парктер, қоғамдық ғимараттар, игіліктер, мемлекеттік мекемелер ғимараттары, сонымен қатар, жолдар, көпірлер мен порттар, темір жол көлігі, су қоймалары және жүйелері, балық, жабайы аңдар мен өсімдік қорғайтын объектілер, табиғи ақпараттарды бақылап тұратын және қалдықтарды сақтайтын мекемелер де кіреді [12].
Кейбір авторлар бұлардың құрамына қосымша – аэропорттарды, тұрғын үйлерді және әлеуметтік қызмет көрсетуді кіргізеді [13,14].
Экономикалық әдебиеттерде «әлеуметтік инфрақұрылым» термині кеңінен қолданылады, бірақ тәжірибеде материалдық игіліктерді өндіру және өндірмеуге байланысты ол өндірістік және өндірістік емес салаларға бөлінеді.
Бұндай бөлінудің себебі XVIII ғ. басталған өндірістік және өндірістік емес еңбек туралы ғылыми көзқарастардан басталған. Ғылыми көзқарастар нәтижесінде қазіргі тәжірибедегі және теориядағы «шектелген» концепциясы бекітілді.
«Шектелген» концепциясы бойынша жалпы қоғамдық өнім және ұлттық табыс тек қана материалдық өндіріс саласында өндіріледі.
«Кеңейтілген» концепциясы өнімді еңбекке адамның немесе қоғамның мұқтаждықтарын қамтамассыз етіп, жұмысшыға белгілі бір табыс әкелетін кез келген қызмет түрін жатқызады.
Отандық экономикалық әдебиеттерде 20 жж. «шектелген» және «кеңейтілген» концепциялары, әлеуметтік инфрақұрылымдардағы еңбек туралы дискуссиялары келтірілген [15].
Отандық экономистер арасында «кеңейтілген» концепцияны қолдаушылар бар. Осы концепцияның қалаушыларының бірі С.Т. Струмилин былай деп жазды: «Дәрігер және оқытушының қызметтері материалдық құндылықтарға сәйкес айырбас құнға ие болады. Екіншілер кіріс көзі болса, біріншілері де сондай бола алады» [16].
«Мемлекеттің тауарлық өніміне сатылған нан, матамен қатар дәрігердің және оқытушының көрсетілген қызметтерін жатқызу қажет» [16].
С.Т. Струмилиннің көзқарасын қолдайтын көптеген ғалымдар болды. «Кеңейтілген» концепцияны дамыту идеялары Т.И. Корягина, В.М. Руттайзер, Г.С. Шаталин және басқалардың еңбектерінде орын алды [17, 18, 19, 20, 21].
Әлеуметтікинфрақұрылым саласындағы еңбек ретінде қарастырылғандықтан және де өндірістік қатынастар жүйесінде қосымша функцияларды атқаратын болғандықтан оған қалдық қаржыландыру принципі қолданылды.
«Ұлттық табысты шығаратындар бірінші болып қажетті ресурстармен қамтамасыз етеді. Сондықтан ұлттық табысты шығаратын салаларға кірмей қалғандар қалдық қаржыландыру принципі арқылы ресурспен қамтылады. Әлеуметтік-мәдени қызмет салаларының кешені ұзақ жылдар бойы қалдық қаржыландыру принципі арқылы ресурспен қамтамасыз етіледі» [17].
- 1990 ж. бекітілген әдістемеге сәйкес өндірістік емес салаға келесілер кірді:
- денсаулық сақтау
- білім
- тұрғын үй – коммуналдық шаруашылығы
- жолаушы тасымалдаушы көлік және қызмет көрсету байланысы
- мәдениет және өнер
- ғылым және ғылыми білім
- қоғамдық және кооперативтік ұйымдардың басқару органдары.
Сонымен қатар, кейбір экономистер өндірістік емес саланы (қызмет көрсету саласын) 20 салаға дейін жеткізіп, қоғамдық өндірістің үшінші бөлігі ретінде қарастыруды ұсынса, басқалары салалар тізіміне көтерме сауданы, өндірістік көлікті және байланысты кіргізуді қолдайды.
Белгілі адамзат дамуы материалдық және материалдық емес өндіріске тікелей байланысты. Бұл тұрғыдан қарағанда комуналдық шаруашылық, қызмет көрсету, денсаулық сақтау салалары және салалары өндіріс үрдісіне тікелей қатысы бар. Сондықтан бұл салалардың материалдық объектілерін «өндірістік емес» деп атаған дұрыс емес, бұл терминологияны шартты түрде қолданған жөн. Біздің ойымызша бұл салаларды тек қана материалдың игілік тұтынушылармен теңестірген дұрыс емес.Әлеуметтік инфрақұрылым салаларының функциясы сапалы деңгейде тұтыну жағдайларын қалыптастыру жатады. Бұл әдебиеттерде «инфрақұрылымдық тұтыну» деп аталады......