Дипломдық жұмыс: Психология | Табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу

Мазмұны

КІРІСПЕ.................................................................................................................
І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ.....................................................................................
1.1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің психологиялық астары.................................
1.2. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері........................................................................
ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІҢ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ.................................................
2.1. Эксперименттің зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері......................
2.2. Эксперименттік зерттеу барысы.....................................................................
2.3. Зерттеу мәліметтерін өңдеу.............................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................................................
КІРІСПЕ
Адам баласы табиғатпен етене өмір сүріп келеді. Табиғат бізді қоршаған орта, ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен пайда болған дүние. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ол адам баласының ғасырлар бойы адамның психологиялық жетілуі табиғат пен адамның әлеуметтік – психологиялық қалыптасуына ерекше ықпалдар әсер ете бастады. Бұл табиғаттың өз мүмкіндігін көрсете, адамның ішкі дүниесіне әсер ететін құбылыстар пайда болды. Табиғат құбылыстарының апаттары : жер сілкінісі, су тасқыны, қар көшкіні адам бойында қорқыныш ұялатып, мазасыздық тудырады. Табиғат құбылыстарының адамға әсері жөнінде Кореленко И.П., Гостюшин А.В., Лебедев В.И., Черноушек М., Душков Б.А. еңбектері болса, қорқыныштың ерекшеліктерін В.А. Андрусенко, В.Б. Сапунов, Ю. Щербатых, мазасыздануды Ч. Д.. Спилбергер, Г.Н. Кассиль өз еңбектерінде қарастырған. Табиғи апаттардың адам психологиясына әсер ете, оның күнделіікті өмірде өзін ұстауы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдағы мінез-құлқының ерекшелігі, жеке қасиеттердің даму процесін қамтиды. Мүмкін болатын табиғат апаттарында адамның жеке қасиеттерімен бірге өзін ұстауы, саналы әрекет ете білуге қам жасау. Апаттардың болуы бұл адам психологиясына сол мезетте ғана әсер ететін ситуациялар емес, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын тіршілік бетіндегі өзгерістер. Тұлғаның барлық сферасы апаттардың әртүрлі қиындықтарын бөліседі.
Жалпы тұлғалық қорқыныш пен үрейленуге келетін болсақ, бұл қазіргі психология ғылымында әлі толықтай зерттелмеген адамның ішкі құбылыстарының бірі. Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, әрекетін ғылыми деректерге сүйене отырып баяндап, оның мәнін терең түсінуге болады. Жер шары бұдан төрт жарым миллиард шамасында пайда болды деген жорамал бар. Бұдан екі жарым - үш жарым миллиард жыл бұрын оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Ұзақ дәуірлерге созылған эволюция нәтижесінде Жер бетінде тіршілік пайда болды. Соның арқасында тірі организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды. Бұл психика дамуында айрықша мәнді физиологиялық құбылыс. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болса, екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз таңбасын қалдырып, жан дүниесінің сырына айналады. Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі – сыртқы дүние мен болмыстың адам миында қалай бейнелеуіне байланысты. Адамның басында жүйкелік әрекеттің қозуына байланысты, көңіл-күйінің өзгеріп, тамырының соғысы жиілеп кетуі қорқыныш пен мазасыздықтың белгісі. Адам көңіл-күйінің көріністері сезім мен эмоцияны ақыл-ой және сана билейді. Сана-психика дамуының ең жоғарғы сатысы. Кез-келген психикалық процесті адам санасының жемісі дейміз. Сыртқы күшті тітіркендіргіштердің организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның психикасына күшті әсер етеді. Аяқ астынан қорқыныш барлық әрекетті алып тастайды. Мазасыздық адамды бір орнында тағат таптырмауы да мүмкін. Әсіресе, қалада соңғы жылдары табиғат апаттары туралы әртүрлі алып-қашпа сөздер тұрғындардың мазасын алуда.
Өзектілігі: Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде аса маңызды көкейтесті, өзекті мәселелердің қатарына көтерілді. Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері негізінде зерттеу мәселесі психологиядағы теориялық және әртүрлі қолданыстық мәселелерді шешу өте маңызды. Бұл мәселенің маңыздылығы адамның мүмкін болатын табиғи апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын Алматы қаласының сейсмологиялық қауіпті зонада орналасқанына байланысты зерттеуге алынды.
Адамдардың табиғи апаттардың алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан түсіндірілмеген. Сонымен бірге, қарастырылатын жұмыс психологиялық жаңа және өзекті болып табылады.
Мақсаты: Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу кезінде психологиялық әдістер көмегімен қорқыныш пен мазасыздықтың психологиялық сипатын анықтау.
Негізгі міндеттері:
1. Тақырыпқа байланысты шетел және отандық психологтардың
еңбектерін қарастыру.
2. Мазасыздық пен қорқынышты психологиялық зерттеуде әдістер арқылы анықтау.
3. Ғылыми негізделген ұсыныстар келтіру.
Зерттеу пәні: Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу.
Жалпы болжамы: Табиғи апаттардың ықтималдығына байланысты адамдарда қорқыныш пен мазасыздық күйлері бар.
Жеке болжамдар:
1. Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде айырмашылық болады.
2. Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарда қорқыныш пен мазасыздық тудырады.
Жаңашылдығы: Алматы қаласының тұрғындарының мүмкін болатын табиғат апатына сәйкес қорқынышы мен мазасыздығын психологиялық зерттеу болған емес.
Әдістер:
1. Сауалнама
2. Тейлер пікіртерімі
3. Тұлғаның мазасыздығын бағалау мәселелері
(Ч. Спилбергер мен О.Л. Ханин бойынша)
4. Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнама

Теориялық маңыздылығы: Мүмкін болатын табиғи апаттарды және тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын сипаттайтын психологиялық механизмдердің талданылуы және осы мәселе бойынша әртүрлі психологиялық еңбектердің қарастырылуы.

Практикалық маңызы:
Зерттеу нәтижелері Алматы қаласында
мүмкін болатын табиғи апаттардағы
тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын
зерттеу жалпы психология мен
психофизиологияда сынау мүмкіндігін
береді.

І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ

1.1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің психологиялық астары

Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға қоршаған орта, метеорологиялық - климат, әлеуметтік-психологиялық қатынастарға бейім. Қазіргі замандағы өркениеттің даму барысында адамға жаңа міндеттер қойылып, принципиалды жаңа әсерлердің пайда болуы, ғылыми-техникалық революциямен байланысты, өмір қозғалысының, уақыттың бірлігінде өсу сапасының өзгеруі, әртүрлі ситуациядағы туындайтын жағдайлар, таптаурындардың әдеттегі шегінен аспайды. Адам баласының табиғатқа қатынасы қашанда әдемілік негізін қалаған. 70’’Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, бір мақсатқа ұмтылған, сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және шығарманың қайнар көзі’’-дейді П.И. Мариковский. 73
Табиғаттың тозуы бұл экологиялық дағдарыс. Бұл - ғаламат опат. Адам табиғаты қалыпты жетіліп дамуы үшін самал желді, жаңбырдың себелеген дыбысын, құстардың дауысын, өзен ағынының дамуын тілейді. Адамзат жер бетіндегі табиғи құбылыстардың бәрінен ләззат алады. 74 Адамдардың климат-метеорологиялық жағдайындағы территорияларында тұруы, тұрғын үй комплекстерінің құрылысы, өнеркәсіптің дамуы, психофизиологиялық бейімділігіне байланысты. Адамның адаптивті ресурстарды максималды қолдану арқылы өмір сүруі организмнің бейімділігінде қалыптасады. 21
Табиғи апаттар адамның психологиялық көңіл-күйіне қатты әсер етуінен қорқыныш пен мазасыздық пайда болып, жеке және топтық жүріс-тұрысқа әсер ете, сыртқы ортаға күнделікті бейімділігімен іс-әрекетін бұзады.11 Мүмкін болатын табиғи апаттардың белгісіз уақытта болу ерекшелігімен айқындалады. Апаттың мүмкін болатын табиғи түрде басталу процесінің екі аспектісі анықталған: қауіптілігі мен катастрофаның болу мүмкіндігі. Қауіпті апатқа адамның психологиясы мен әрекетіне әсерін тигізетін жер сілкінулер, цунамилер, циклондар, жанар таулардың атқылауы, қар көшкіндері, су тасқыны жатады. Қарапайым құбылыстардан “кездейсоқ процесстер” деп, екінші эрозиялар, желдің шаңды көтеруі, құмдардың көшуі. Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарды жиі өз құрбанына айналдырады. Соңғы 100 жылда 9 млн. адам су тасқынынан, 1 млн. жер сілкінуден, 1 млн. қатты желдерден, тайфун және тропикалық циклоннан қаза тапты. Миллиондаған жандардың өмірін қиған эпидемиялық мүмкін болатын табиғи апаттардың спутниктері, құрғақшылықтар. Тарихи және әлеуметтік жағдайларға байланысты территориялардағы экономиканың деңгейі, жерді игеруі, географиялық аудандар басқа процестермен бірігуі, орналасуы, ауа-райы құбылысының ұзақтығы мен интенсивтілігіне орай табиғи апаттар болуы мүмкін. 48
Тұлға-адамның әлеуметтік сапалы жүйесі. Оның санасы, интеллектісі, адамгершілігі, адам құндылықтарының дамуы ішкі дүниесі тұтастай сипаты болып келеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынас, ақпараттар тұлғаға өз әсерін тигізбей қоймайды. Жағдайлардың туындауы, шыдамдылықты сақтау мүмкіндігінің, әртүрлі дағдарыстарды шешуге әкеледі. 15 Субьективті нақтылық оның сенім шегінің жоғары болу мақсатымен сәйкестендіру. Субьективтілікті көрініс ретінде қарастырсақ, жекелей алғанда көптеген адамдар өзгелер не істесе соны істеуге өзін көндіреді. Экстремалды жағдайларды сезіну, оқиға барысында өзін меңгеру жағдайлары ескерілмейді. 30
Қазіргі өркениетте адамдар өміріндегі қиыншылықтар мен қауіптерді мүмкін болатын табиғи апаттардың қиянаттарын үлкен мәселе етіп көтеруде. Жер планетасын және әр адам құндылықтарын сақтауда бұкіл ғалам әрекет етуде. Сақтауды қамтамасыз ету өздігімен емес, арнайы қызмет көрсету орындары жүргізу тиіс. Ол адамның жеке өмірін қамтамасыз етуде үздіксіз үзбей атқарылуы тиіс. Адамдар өмірін сақтауға байланысты міндеттер:
• Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға тигізетін
психологиялық әсерін анықтау;
• Мүмкін болатын табиғи апаттардағы әр адамның дайындығына байланысты әрекеттері;
• Мүмкін болатын табиғи апаттардан адамда сенімділік пен жеке мүмкіндіктерінің жетістіктерін мотивтер арқылы қалыптастыру;
• Апаттардың кездейсоқ екендігіне орай бойындағы сапалы қасиеттерді дамыту (ұстамдылық, әрекетті тез игеру, өзін-өзі басқара білу және т.б.);
• Апаттар жайында білімдер, дағдылар, іскерліктерді қалыптастыру
• Арнайы топтардың сенімді көмегін ұйымдастыру. Бұл міндеттердің шешімі адамдардың өмірі мен іс-әрекетінің (тұрғылықты мекен-жайы, жасы, кәсіби әрекеті, әлеуметтік ортасы, әлеуметтік жағдайы) ықтималдығына байланысты.
Адамдарды апат болған жағдайда психологиялық тұрғыдан күйі мен әрекетін, мінез-құлқын тану өте күрделі. Апат-обьективті-субьективті жағдайлардың реалды жиынтығы, адам болмысының ерекшеліктеріне, оның өмір сүру әрекетіне белгілі бір уақытқа байланысты сипаты.....