Дипломдық жұмыс: Қазақ әдебиеті | Қазыбек би және қазақ шешендік өнері

Мазмұны

КІРІСПЕ.............................................................................................
I-ТАРАУ. ҚАЗЫБЕК БИ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ.............................
II-ТАРАУ. ҚАЗЫБЕК БИ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ....
ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі аса бай мұралардың бірі – шешндік сөздер. Шешендік сөздер – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, рухани ойлау сүзгісінен өткен, тұшымды әрі ұтқыр сөз өнерінің жауынгер саласы. Қазақ шешендік өнерінде өзіндік орны бар, беделді Қазыбек бидің есімі ерекше екені даусыз. Қазақ шешендік өнері мен Қазыбек биді, оның өмір сүрген дәуірін суреттеп, соны беттерін ашу жұмысымыздың негізгі өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
- Қазақ шешендік өнері жайлы;
- Қазақ шешендік өнері және Қазыбек би дәуіріне тоқталу;
- Қазыбек бидің шешендік келбетін танытатын шешендік толғауларына талдау жасай отырып, мәнін түсіндіру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ шешендік өнерінің өзекті мәселелеріне арналған ғылыми еңбектер көптеп пайдаланылды. Атап айтсақ, М.Ғабдуллиннің «Халық ауыз әдебиеті», С.Негимовтың «Шешендік өнер», Б.Адамбаевтың «Халық даналығы» сынды еңбектер қарастырылып, талданды. Қазыбек би жайында айтылған пікірлерге шолулар жасалып, жан – жақты қаралды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Шешендік сөздерді тек қана тарихи тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан қарастырып, зерделеу – бүгіннің талабы. Себебі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында: «Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениет аралық келісімді, біртұтас қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз».
Қазақ ауыз әдебиетіндегі аса бай мұралардың бірі – шешендік сөздер. Сөз жоқ, шешендік сөздер – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, рухани ойлау сүзгісінен өткен, тұшымды әрі ұтқыр сөз өнерінің жауынгер саласы. Бір қызығы – қазақ қоғамында шешендік өнер немесе шешендік сөздердің араласпайтын мәселесі кемде-кем болған. Күнделікті өмірдегі «от басы, ошақ қасындағы» даулы мәселелерден бастап, іргелі, мемлекетаралық деңгейдегі іс-шараларға дейін шешендікпен көмкеріліп, әділ шешімін тауып отырған.
Қазақ халқы – сөз қадірін өз қадірім деп білген. Кеңдігін де, кемелділігін де, елдігін де, кемеңгерлігі мен көсемдігін де сөзге сыйғызған. Оның тарихы да, тағдыры да, тәлімі мен тәрбиесі де, даналығы мен дала көңілі де сол сөзде жатыр. Тұла бойдың тылсым сырын сыртқа жаяр, лып еткен сезім, терең ақыл, кемел ой, арман-мұрат, мұң мен сыр – бәрі сыйған сиқыр сөздің бағасын біреу білсе, қазақтай-ақ білсін. Сондықтан да ол үшін сөзден өткен күш, құдірет жоқ. Тоқтам жоқ.
Қазақ – «ат сүрінгенше» ақыл тапқан, ұшқыр ойды қастерлеген, ғасырлар бойы сөз мұрасын қорғаштап, сөз асылын жоғалтпай келген, ардақтысы да, аяулысы да сөз болған халық. Сондықтан да, «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» айтуға талап қойған. Небір әйгілі шешендер, дуалы ауыз билер шаршы топта сыбанып шығып жүйелі сөз бастаудың қиын екендігін ескертіп отырған.
Қол бастау қиын емес,
Көк найзалы ерің болса.
Жол бастау қиын емес,
Соңыңа ерген елің болса.
Тауып айтсаң береке қылады,
Таптай айтсаң келеке қылады (1,87).
Демек, қазақ қоғамында сөзге талап бәрінен де қатал. Оған «сөз шынына тоқтайды пышақ қынына тоқтайды» - дейтін мақал да дәлел бола алады. Ел арасында шешендікке қатысты құланаян Құлмамбеттің айтатын «сөзімнің қыл өтпейді арасынан» дейтін сөзі де кең тараған. Сөз жоқ, сөзге талап қою, шешендіктің сапасын арттырып, қадірін күшейткен. өз тұсында халық әдебиетін зерттеген Х.Досмұхамедұлы да «Шешен қандай болу керек?» деген сауал тастап, оған халық әдебиетінен мынадай мысал келтірген болатын:
Алқада жауап сөйлесе,
Түюлі сөзден аспаса,
Десте-десте сөз жөнін,
Іретімен сәндесе.
Кемелдігін парықтаса,
Билігін алаш мақтаса,
Түмен жауап айтпаса,
Уәдесін сатпаса.
Қалдырып әділ сөздерін,
Көңілінде шанбаса,
Сабырсыз сөзден қатпаса,
Орнына қойып баршасын,
Бір-біріне шатпаса.
Пікірге кәміл жұрт озған –
Би шешеннің іреті... (2, 23).
Сөзсіз, шешендік сөз суырып салма ақындықпен туыстас. Қысылған жерде қисынын тауып сөз сөйлеу, дағдарған сәтте шешімін тауып кесім айту – тапқырлықты, суырып салмалықты, әрі шығармашылықты талап ететіндігі ақиқат. Аумалы-төкпелі, алмағайып замандарды басынан өткерген халықтың өзіндік басқару жүйесі болды: ел қамын жеген ерлері, сөзін сөйлеп, жағдайын жайлаған шешендері, білімпаз билері болды. Олардың айтқан сөздері кейінгі ұрпаққа үлгі болып, аңыз-әңгіме түрінде бізге жетті. Қазақ ауыз әдебиетінде мұндай аңыз-әңгімелер саны жағынан да, сапасы жағынан да елеулі орын алады.
Аңыз-әңгімелердің қамтитын тақырыптары әр түрлі. Аспандағы ай, күн, жұлдыздар, жердегі тау, тас, өзен, көлдер, қала, қамал, ескерткіштер жайында, өмірде не табиғатта болып жатқан әр түрлі құбылыстар турасында айтылған аңыз-әңгімелер көптеп сақталған.
Қазақ аңыз-әңгімелерінің мол, әрі қызықты бір саласы – тарихи аңыздар. Онда ел басынан өткен ұлылы-кішілі уақиғалар, қауымда елеулі қызмет атқарған қоғам, өнер қайраткерлері сөз болады, олардың ұрпаққа үлгі-өнеге болғандай немесе сақтандырғандай іс-әрекеттері сипатталады.
Сондықтан да мұндай шындыққа негізделген әңгімелердің тарихи да, тәрбиелік те мәні зор. Әуел баста көрген-білгендерінен жеке әңгімешілер, тілмар шешендер шығарған аңыз-әңгімелер бірте-бірте өңделе, жөнделе келіп, тілдік, стильдік жағынан да көркем әңгімеге, новеллаға айналған. Соны аңғарған қазақ фольклортану ғылымының негізін салушы ғалым Мұхтар Әуезов: «Тарихта, ел жадында аты қалған, белгілі бір қылық-әрекетімен елге даңқты болған кісі болса, соның өміріндегі шын болған мінез-қалпынан туғызып, қиялдық тың іс, уақиғалар тізіледі, ондай әңгімелерді аңыз дейді» (3,170), - деп аңыз-әңгімелерге анықтама береді де, пікірін былайша түжырымдайды: «Қазақ халқының тарихымен қатар фольклоры сақтаған аңыз-әңгімелер, әсіресе Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар көсе және Орта Азия халықтарының бәріне ортақ Қожанасыр жайы көбірек және нағыз көркем шығарма болып қалыптасқан».
Қазақтың тарихи аңыз-әңгімелері мен шешендік сөздері мазмұны, құрылысы және көркемдігі жағынан қарағанда бейне бір ауыз әдебиетінің құндағында өсіп-жетілген алғашқы көркем қарасөз, яғни көркем әңгіме, повесть сияқты. Сондықтан да қазақ ауыз әдебиетін алғаш зерттеушілердің бірі – академик Мәлік Ғабдуллин ертегі-аңыздардың әдеби мәні туралы айта келіп: «Халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезде туған ертегілер мен әдемі аңыз-әңгімелердің әдебиет тарихынан алатын орны да, мәні де үлкен. Халық ертегілері сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын қолдану жөнінде жазба өдебиетіміздің алғашқы үлгілеріне көп әсеретті» (4,73), - деп жазды. Демек, тарихи аңыз-әңгімелер мен сөздер елдің тарихынан, қоғам қайраткерлері мен өнер иелерінің өмірі мен өнерінен және әлеуметтік қызметтерінен мағлұмат береді. Сонымен қатар халықтың тіл байлығын, әдеби тіліміздің қалыптасуын, көркем әдебиетіміздің бастауын көрсетеді.
Халық ауыз әдебиетінде авторы белгісіз немесе пәленше айтыпты делінетін қызықты, қисынды шешендік сөздер, аңыз-әңгімелер көптеп кездеседі. Әдепкіде бұлардың барлығының шығарушысы болғандығы, уақыт өте келе көмескі тартып, халықтық сипатқа ие болғандығы жасырын емес. Қазақ шешендік өнерінің тарихында біздің заманымызға дейін өмір сүрген Ақарыстың (Анахарисис) шығармашылық мұрасының бізге жетпеуі – дер кезінде хатқа түспеуі және араға түскен жылдардың уақыт қатпарында ұлы бабаның айтқан сөздерін халықтық шығармашылыққа айналдырғандығының жемісі дер едік. Алайда, бертіңгі дәуірлерден есімдері белгілі, даңқты би-шешендеріміздің шығармашылығы әлдеқайда жарқын, әрі бізге мүмкіндігінше толығырақ жеткен.
Солардың бірі – біздің дипломдық жұмысымызға арқау болып отырған ұлы жүз –Төле, кіші жүз – Әйтеке билердің замандасы, әйгілі әз-Тәукенің «Жеті жарғысын» шығаруға қатысқан, орта жүздің биі – Қаз дауысты Қазыбек.
Шешендікті сөз сөйлеудің салты ретінде емес, өнер ретінде түсінген, өнер өрісін кеңейтіп, биік белеске көтерген кемеңгер бабамыздың әр сөзінде терең мағына мен астарлы ой, ақылмандық пен көрегендік жатыр.
Баба мұрасы ұзақ жылдар бойы кеңестік идеологияның салдарынан Ә.Мәметованың, Б.Адамбаевтың еңбектерінде шет жағалап айтылып, соңғы жылдары Н.Төреқұловтың, С.Негимовтың зерттеу еңбектерінде лайықты бағасын алып келеді. Әсіресе, жерлесіміз, тарихшы-ғалым Ж.Артықбаевтың «Қаз дауысты Қазыбек» (2000 ж.) монографиясында арнайы зерттеу нысанасына айналды. Дегенмен, Қаз дауысты Қазыбек би бабамыздың Қазақ тарихындағы даңқы шешендігімен шыққандығын ескерсек, бабамыздың шешендік өнердегі жарқын тұлғасын таныту, ұлттық шешендік өнердің дамуына қосқан үлесін айқындау – диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты болмақ.

I Т А Р А У
ҚАЗЫБЕК БИ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ
Қаз дауысты Қазыбектің кіндік қаны тамған топырағы, туған мекен-жайы, ешбір хат-шотта сақталмаған. Ж.Омаридің пікірінше даңқты бабамыз Сыр бойында туыпты. Өйткені он жетінші ғасырдың екінші жартысында Жоңғар хандығының басым түсіп отырған шабуылының әсерінен ата қонысынан ығысқан Қазақ жұртының Алтай мен Арқаны еріксіз тастап, Сыр бойы мен Қаратау өңіріне жөңкіле құйылғаны тарихтан мәлім. Қаз дауысты Қазыбек тарихи деректер бойынша 1667 жылы сол өңірде туып, 1764 жылы тоқсан жеті жасында дүниеден өткен (5,38).
Қазыбектің сүйегі – Орта жүз Арғын ішіндегі Қаракесек (Болатқожа). Қазыбектің өз әкесі – Келдібек, ұлы әкесі, яғни атасы Абыз атанған Шаншар. Бабасы – Бұлбұл. Шетінен тілге шешен, сөзге ұйыған, уәжге тоқтаған біліктілер болыпты бұлар. Қазыбектің атасы Шаншардың ескіше көп оқып, көп тоқып, төңірегіне ақыл -кеңесімен, үлгі-өнегесімен ерекшеленіп Абыз атануы да тегін емес.
Қазыбектің анасы – Тоқмейіл. Қазыбек – осы Тоқмейілден туған алты баланың ең үлкені екен. Тоқмейілдің әкесі Сүлеймен деген кісі осынау ғұлама жанмен көрші болу үшін қасына әдейілеп көшіп келмесе, Келдібек пен Тоқмейілдің бір-бірімен кездесуі, отау құруы жайындағы ел аузында аңыз болған хикая таралмас па еді, халықтың кемеңгер көсемі болған Қаз дауысты Қазыбек өмірге келмес пе еді. Әрине, себепке себеп десек те, талғампаз тағдырдың кей-кейде қиыннан қиыстырып, алысты жақындатып, болмасты болдыртып, осындай бір құдіреттерді жасай алатынына таң қалмасқа және болмайды. Қалай десек те, 1667 жылы шыр еткен іңгәсімен дүние есігін ашқан нәресте – өсе келе Үйсін Төле бимен, Алшын Әйтеке бимен терезесін теңестіріп, қазақ халқының кемеңгер үш биінің бірі – Қаз дауысты Қазыбекке айналып еді.
«Қазыбектің ат жалын тартып мінген тұсы халқының қиын-қыстау тағдырымен дөп келгендіктен жүйрік мініп, сұлу киініп, бала тірлік кеше алмаған. Әрине, бедеу мінгізіп, бүлде кигізіп, нөкер ертем десе, қызды ауылдың сыртында түн күзетіп, торғын шапан жамылған бұлықсыған бойжеткенді оңаша құшам десе, әке дәулеті жетер де еді. Бірақ, есі кіргеннен ел бетіндегі мұңды ел бетінен қууды, сол мұң торлаған ел жүзіне күлкі шырайын енгізуді өмірлік мақсат қып алған ғой. Содан да ол ел ісіне ерте араласып, ел дауын шешуді өз басына ғұмырлық міндет етіп еншілеп алып, ел бірлігін сақтаудың төте жолына тайсалмай түсіп кеткен-ді» (6).
Бала би деген аттан дана би деген атаққа дейін көтерілген Қазыбектің ғұмыр жолы он жетінші, он сегізінші ғасырлардағы қазақ халқының аса бір қилы кезең, дүрбелең дәуірінің шытырман оқиғаларымен тікелей байланысты.
1680 жылы, Қазыбек он үш жасқа толғанда кейінде әз Тәуке атанған Тәуке қазақ хандығының тағына отырып еді. Есім ханның кезінде "алты алаш" атанып: Қазақтың үш жүзі мен ноғай, башқұрт, өзбекті құраған қазақ даласындағы хандықтың бірлігі әлсіреп, ноғай, башқұрт, өзбек одақтары ыдырап, енді "төрт алаш" атауымен үш жүзге қырғыз ұлысы қосылып, Тәукенің қол астына жиналады. Осы терт алаштың басына төрт биді – ұлы жүзге Төлені, Орта жүзге Қазыбекті, Кіші жүзге Әйтекені және Қырғыз биін қырғыз ұлысына қойып, солар арқылы ел басқару тізгінін өз қолында ұстап отырған.
Тәуке тұсында қазақтың шығыстағы көршісі – Жоңғария хандығының негізгі халқы – ойраттар ат арқасын құрғатпай жиі шабуылдап тұрған. Бірде ойрат, бірде қазақ жеңіп, ит-жығыс түсіп жатқан жерде елшіліктің, мәмлегерліктің ықпалы мол болады. Сондайда атақты үш бидің еңбегі ерекше сіңген. Ол жөнінде белгілі әдебиетші-ғалым С.Негимов былай дейді:
«Қаз дауысты Қазыбек Жоңғария хандығына елшілік, мәмілегерлік жолмен үш рет барған. Бұған ел аузындағы аңыз-әңгімелер куә. Жол бастаған көсемнің, сөз бастаған шешеннің атақ-даңқы бірінші рет атқосшы ретінде барғанда-ақ шыққан. Жобамен айтқанда, ХVІІ ғасырдың 80-жылдарына сәйкес. Жас шамасы 14 пен 15-тегі кезі. 1680-1684 жылдарда жоңғарлықтар Қазақ даласына ойран салып, мал-мүлкін алып, кісілерін тұтқындап, қанды қырғынға ұшыратқан. Бұл кезде ел тізгінін ұстаған Тәуке хан еді. Қалмақ хонтайшысы Ғалдан Бошакту (кейде Қоңтәжі деп те атайды) еліне Тайкелтір би бастаған елшілер тобын ұйымдастырған Әз Тәуке тәрізді. Сонда Әз Тәуке дана биге Қазыбек баланы тапсырып, жауды алмас қылышпен әлсіретіп жеңуге болады, мылтықпен дәлдеп атып жер жастандыруға болады, сегіз қырлы семсер сөзбен тереңнен толғап елжіретіп жеңуге болады деген екен. Мал-жанды тегіс құтқарып, дүние-мүлікті Қаз қалпында елімізге алып қайтыңдар деп батасын берген екен» (7,84), - деп жазады. Ал, жазушы С.Сыматаев бұл дерекке орай өз ойын былайша білдіреді:
«1710-11 жылдары Қазақ-ойрат шабуылдары кезінде Қазақтар ойратты біраз тықсырып, сәл де болса үстемдеу шығыпты. Осыдан кейін Жоңғар хандығы бұрынғыдай өршуін тежеп, бітімшілікке шақырғаны тарихтан аян. Осы бітімшілікке барған елшіліктің ішінде Қазыбек би де болған деп кесіп айтпасақ та, болжауға әбден ретіміз бар. Ұзақ ғұмырында Жоңғария хандығына елшілік, бітімшілік, мәмлегерлік міндетпен үш рет барған Қаз дауысты Қазыбек нақ сол жылдарда ойраттарда болуға тиіс» (6) – деген тұжырым жасайды.
Мәселе, бұл жерде Қазыбек бидің нешінші реткі елшілігі екендігінің айқындалмауында болып отыр. Әйтпесе, екі деректің айырмашылығы айқын көрініп тұр. С.Негимов алғашқы елшілікті 1680-1684 жылдар аралығы деп көрсетсе, С.Сматаев 1710-1711 жылдарды атап отыр. Демек, дерек көздерінде қайшылық бар. Алайда, тарихшы, ғалым Ж.Омари «Қаз дауысты Қазыбек» кітабында бұл сауалға толық жауап берген. Ғалымның айтуынша: «...Қазақ елшілері 1683 жылы бірнеше ай жүріп, күз түспей Қазақ жеріне оралған» (5,93)......