Дипломдық жұмыс: Кітап бизнесінің тарихы

Мазмұны

КІРІСПЕ...............................................................................................................

ІТАРАУ Кітап бизнесінің тарихы..................................................................

1.1 Қазақ кітап ісінің тарихы мен теориясы.................................................
1.2 Кітап бизнесі және кітап нарығының үлес салмағы..............................

ІІ ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы қазіргі кітап ісі.......................

2.1Қазіргі кітап ісі және кітап таралымына қатысты мәселелер................
2.2 Жоғары технологияға негізделген басылым сапасы баспа деңгейінің көрсеткіші..............................................................................................................
2.3 Қазіргі басылымдардағы кітап жарнамасының көрінісі.............................

ІІІ Тарау Қазақстандағы кітап бизнесінің дамуы мен болашағы.............

3.1 КСРО тұсындағы Қазақстан кітап бизнесінің дамуы..................................
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы кітап бизнесінің даму болашағы..........................

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................

Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі........................................
КІРІСПЕ

Кітап – адамзат тарихындағы тұңғыш бұқаралық ақпарат құрал. Оның шығуы, дамуы жазу мәдениетімізбен тығыз байланысты. Арғысы тас кітаптан, одан ғана қағаз бетіне түсе бастады. Сол дәуірдегі біздің алғашқы қолжазбаларымыз - әл-Фарабидің, М. Қашқаридің шығармалары.
Интеллектуалдық білімнің қайнар көзі – кітап болғандықтан
Қазақстандағы кітап рыногі мен кітап басылымын сөз ету - өз алдына бөлек дүние.
Тақырыптың өзектілігі: Кітап бизнесі – жұртшылыққа мерзімді емес баспа өнімдерін таратып сатумен шұғылданатын сауда түрі. Кітап бизнесі туралы білім жүйесін зерттегенде кітап өнімнің тауарлық құнын ғана емес, тұтыну құнын бірге қарастыру керек. Бұл – киер киім, ішер ас емес, сонда да адам боп өсіп толысуымыз үшін бірден-бір азық. Ми, руханият азығы. Дәлірек айтқанда, рухани тауар. [1]
Кiтапты тауарға айналдырып саудалау оның сонау папирус бумасы, күйдiрiлген балшыққа, тақтайшаға не қайың қабығына жазылған түрлерiнен басталғаны белгiлi. Тiптi, сол замандарда- ақ қолжазба кiтапты көшiретiн орын даяр өнiмдi, яки қолжазба кiтапты сататын дүкендер де болған.[2]
Көне гректер кiтап сатушыны библиопол деп атапты. Осы сөзден француз кiтаптанушысы Г.Пеньо «Библиология жөнiндегi түсiндiрме сөздiк» деген кiтабында «библиополистика» атты термин туғызған. Бүгiнде библиополистика алғашқыдағыдай кiтап бизнесі деген ғана мағына емес, кiтап бизнесінің теориясы, тарихы, ұйымдастырылу негiздерi деген ұғымдарды бiлдiредi. [3]
Папирус қағаздары мен ағаш қабығына, теріге, жарғақ бетіне ою-өрнек арқылы жазылған кітаптарды сауда айналымына шығару әуелі Көне Шығыс мемлекеттерінде бой көрсеткен Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римнің кітап сатушылары тұңғыш рет кітап сату жабдығын жасап, оларды орналастыру, жарнамалау шараларын жүзеге асырды. Батыс Еуропада XIII-XIV ғасырларда университеттер мен ірі монастырьлар жанында кітап сатушылар корпорациясы құрыла бастаған. Мұнан соң қолжазба кітаптарды, ксилографиялық әдіспен немесе ағаш бетіне түсірілген өрнектер арқылы алынатын басылымдарды таратумен айналысушы тұрақты кітап рыногі ашыла бастады. Көне Русьте кітап бизнесі тұңғыш рет Григорий Печорский заманында (шамамен 1120-жылдар) пайда болып, І Петр реформалары тұсында айтарлықтай өрістеді.Мәскеу университеті жанынан ашылған кітап ләпкесінің қызметіне М.В. Ломоносов та көңіл бөліп отырған. Санкт-Петербург ғылым академиясы жанынан құрылған Кітап палатасы академияның өз басылымдарын сатумен әрі сырттан кітаптар әкелумен айналысты. Ресейдегі кітап бизнесінің дамуына оқырмандарға бағыт-бағдар беріп отыратын «Кітап хабаршысы» (1884-1916), «М.О. Вольф серіктестігіне қарайтын кітап дүкендерінің хабаршысы»(1897-1917), «Кітап биржасы»(1905-07), «Книжник»» (1898-1912). «Кітап сатушылар хабаршысы»(1900-05), «Кітап, оқу және кітапхана ісі хабаршысы» (И.Д.-Сытин серіктестігі, 1907-11) сияқты газет, журналдар ықпал етті.[4]
Қазақ даласында кітап бизнесі Ұлы Жібек жолдары арқылы дамыды. Батыстан шығысқа, шығыстан батысқа қарай жөңкілген сауда керуендері қазақ жеріндегі кітап бизнесіна айтарлықтай әсер етті. Қазақ топырағынан шыққан ғұламалар мен ойшылдар , қарапайым жұртшылық әлемде болып жатқан мәдени өзгерістер мен жаңалықтар туралы сол кітаптардан мағлұмат алды. Қытайдан, Бұхара мен Ташкенттен келетін кітаптардың қатарын Ресеймен қарым- қатынас күшейгеннен бастап Қазан, Уфа, Орынбор қалаларында жарық көрген кітаптар толықтыра бастады. XVIII ғасырдың ортасында Стамбулдан Қазақстанға түрлі діни кітаптар, көбінесе Құран кітабы жеткізілетін. Кітап бағасы өте қымбат болатын. Тек феодалдар мен ақсүйектердің қолы жететін. [5]
Қазақ даласында арнаулы кітап бизнесі жүргізетін құрылымдар болмағанмен, оның қызметін әл-ауқаты жоғары қазақ байлары мен татар саудагерлері атқарды. Қазақстандағы кітап бизнесінің дамуы тек XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басынан басталады. Кітаптардың көбі Петербургтан, Мәскеуден, Қазаннан шығарылатын. Кітаптардың көпшілігі діни сипатта болды.[6]
Кітап бизнесінің ары қарай дамуы деп кітап дүкендерінің ашылуын айтуға болады. 1895-жылы Верныйда капитан Шавров ең алғаш кітап дүкенін ашады.
Семей қаласында Косаревтің кітап дүкені болса, Ақтөбеде жертөледе кітап дүкені болған. Сатушысы да өз иесі еді. Біртіндеп Қостанайда, Шымкентте, Жамбылда кітап дүкендері ашыла бастайды. Кітап бизнесі жеке меншік иелерінің қолында еді. Көп жағдайларда бұл – аса ауқатты емес, табысы орташа,бірақ білімді адамдар болатын. Кітап бизнесі айтарлықтай табыс көзі бола алмады. Саудагерлер үлкен табысқа жетпей, көп шығынға ұшырады. Мысалға, Орал қаласындағы «Знание – сила» (Күш –білімде) деген дүкен 1840 жылы ашылып, кейіннен көп шығынға батып жабылды. [7]
Нашар дамыған кітап бизнесі сол кездегі оқырмандардың аз сұранысын да қанағаттандыра алмады.
Кітап басылымдарының Қазақстанға өтуі бірнеше жолдармен жүрді. Бірінші буржуазиялық-демократиялық революция кезінде Қазақстанға кітаптар көп мөлшерде түсе бастады. Қазақстанға жер аударылып келген социал-демократтардың әсері де болды. Мысалға, 1904 жылы Орал қаласына Петербургтен жер аударып келген Н.И.Шилова үгіттеу-насихаттау жұмыстарын жүргізді. Ол өзінің ағасымен үйірме ашып, соны басқарады. Заңсыз хабарлама қағаздар таратумен айналысты. «Жұмысшыларға жолдау» сияқты түрлі үгіт қағаздарын таратты. Қазақ даласында арнаулы кітап бизнесі жүргізетін құрылымдар болмағанмен, оның қызметін әл-ауқаты жоғары қазақ байлары мен татар саудагерлері атқарды. Қазақстандағы кітап бизнесінің дамуы тек XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басынан басталады. Кітаптардың көбі Петербургтан, Мәскеуден, Қазаннан шығарылатын. Көпшілігі діни сипатта болды.[8]
Архив материалдарына сүйенсек, кітап дүкендері мен кітапханаларды тексеру кезінде марксистік-лениндік бағыттағы әдебиеттер табылған.
Қостанай, Орал, Верный, Семей және басқа да қалалардағы кітап дүкендеріндегі әдебиеттің көпшілігі марксистік-лениндік бағыттағы классиктердің шығармалары мен революционерлердің шығармалары еді. Кітап дүкендеріне түскен жаңа кітаптар туралы «Степь», «Уральский дневник» газеттерінде жарияланып отырды.[9]
1913жылы қазақ, орыс, татар, араб тілдеріндегі басылымдарды сатумен 14 кішігірім кітап дүкендері айналысты. Басқа әдебиеттермен қатар социал-демократтық бағыттағы кітаптар мен брошюралар да кітап бизнесінда елеулі орын алды. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ жерінде кітап бизнесінің жүйелі жолға қоюға А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Сералин секілді ағартушылар үлес қосты. [10]
Республикамыздағы кітап бизнесі проблематикалық күйде екендігін айтып кету керек. Оның себебі мынада: біріншіден, еліміздегі кітап бизнесі және кітап басылым рыногі айтарлықтай дербестікке жете қойған жоқ. Кітаптың өзі бағасын азайтып, құнын жоғалтуда. Кiтап сату iсiнiң бәсеңдеуiнiң тағы бiр себебi – дәл кiтапта берiлетiн ақпаратты басқада көздерден алуға болатын мүмкiндiктердiң кеңейе түскендiгi деп ойлаймын. Мысалы, коммуникациялық байланыс құралдары (телефон, телефакс), бұқаралық ақпарат құралдары. Бұл құралдар кiтапқа деген сұранысты шегерiп отыр.
Өзiмiз де керектi ақпаратты кiтаптан гөрi аталған құралдардан алуға көбiрек талпынатынымыз жасырын емес. Себебi, уақыт үнемдеу жағынан осы құралдардың жеделдiгi кез келген адамға тиiмдi. Керектi мәлiмет туралы қай еңбекте жазылған, ол қайда бар деп, оны оқып, iздеп жатқаннан гөрi, Интернетке кiрiп, тез арада керектi сайттан мәлiметтердi алған шапшаңырақ болады. Дегенмен бiлiмдi санаға құю жағынан кiтаптың еш нәрсемен салыстыруға келмейтіні сөзсіз.
Кітаптың бағасы түскенде, кітаптың саудадағы бағасы көтерілді, ал рухани бағасы, яғни оқырманды тарту құны төмендедi.
Екiншiден, басқа тiлдегi кiтаптар өтiмдi болып, қазақ кiтабының құны түстi. Еліміз нарық заманының табалдырығынан аттап, капиталистiк қоғам талабына бейiмделе алмай, қалай қиналса, ендi кiтап та сол күйдi бастан кешуде. Басқа елден келген өзге тiлдегi көздiң жауын алатын түрлi-түстi кiтаптардың көлеңкесiнде қалып, сөрелерден тапжылмай тұр.
Оған кiтап кiнәлi емес, әрине. Кiтапты шығаруды, оны сапалы, мазмұнды етiп шығаруды, баспадан шыққан жаңа өнiмдi насихаттауды,жарнамалауды, таратуды, ең маңыздысы кітап бизнесін дұрыс жүйеге қойып ұйымдастыра алмағандықтан екенін айта кеткен жөн.
Келесі маңызды мәселе – кітап бизнесіндағы қосымша құн салығы. Бұның өзі кітаптың оқырманға жетуін қиындатады. Тақырыбымның өзектілігі де осында.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Қазақ басылымдары мен отандық және шет елдік авторлардың тақырыптарына сай құрылған. Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу барысында қолданылатын әдістерге: тарихи, систематикалық, салыстырмалы, анализ т.б жатады. Осы дипломдық жұмысын жазу барысында келісім, жарғы, конвенция іспетті халықаралық құжаттарды табуда қиындық туындады.Бітіру жұмысындағы қолданған мәліметтерді екі топқа бөлуге болады.
Зерттеудің әдісі:
Жоғарыда аталған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістерді қолдандық: жинақтау, салыстырмалы,ой қорыту, ғылыми түсіндірме.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстан Республикасындағы кітап бизнесін дамыту үшін арналған шаралар анықталды.
Негізгі бөлімім 2 тақырыпты қамтиды. Қазақстан кітап бизнесін зерттедім. Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы сауда ісінің тарихы мен басты кемшіліктеріне тоқталып, тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары кездескен қиындықтарды талдадым. Бүгінгі заманның талабына сай, интернет-дүкендердің Қазақстан кітап садасын дамытудағы маңызын қарастырдым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өндіруші-баспагерлер мен оқырман арасындағы делдалдар санын мейлінше азайту жолдарын іздеп,еліміздегі кітап бизнесінің басты кемшіліктерін зерттеу деп түсіндім.
Егер 70-80 жылдары ең көп оқитын елдердің қатарында болсақ, қазір аз оқитын елге айналдық. Бұның басты себебі – Қазақстандағы кітап тарату және кітап бизнесінің дұрыс жолға қойылмағандығынан. Егер кітап бизнесін жүйелі жолға қоймасақ, бар оқырмандарымыздың 20%-нан айырылатынымыз айдан анық.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.


І ТАРАУ КІТАП БИЗНЕСІНІҢ ТАРИХЫ

. Қазақ кітап ісінің тарихы мен алғышарттары

Өзімді көптен толғантып жүрген баспа әлемінің қыр - сырымен жақын танысу ниетінде осы тақырыпты зерттеуді мақсат еттік. Қазіргі кітап ісінің хал – ахуалы, оның Ғ.Мүсірепов айтқандай “Таратпасақ кітап басып керегі не?”- деген мәселесін бүгінгі нақты мысалдармен анықтауды жөн көрдім.
Кітап – деген қасиетті ұғымды бір ғана сөзбен жеткізу мүмкін емес. Сонау ғасырлар бойғы адамзат өркениетінің айғағы болып келген қазақ кітабының қазіргі таңдағы рөлі қандай? Қолдану аясы қалай? Өмірлік қартаймайтын кітап деген қарияның дәл бүгінгі күнгі жай – жапсарына, қазіргі қазақ кітап ісінің жетістігі мен кемшіліктеріне тоқтала кетер болсақ, қазақ кітабының тарихы  жылы жарық көрген “Сейфүлмәліктен” бастау алады. Яғни қилы да, күрделі екі ғасырлық тарихы бар деген сөз. Кітап- ұрпақтан ұрпаққа жеткен рухани мұра, дүниеден озып бара жатқан қарттардың өмірі енді басталған жас ұрпаққа деген өсиеті. Адамзаттың бүкіл тарихы кітапта жазылған. Кітап адамзатпен бірге дамып отырады, онда барлық ғылымның негізі қаланды. Бүкіл әлемдік тарих, адамзаттың тарихы жазылған кітап- адам өмірінің өткені ғана емес, болашақты қалай игеру туралы құжат. Ақиқат пен орасан күштің арқасында табылған қайғы- қасіреттің құжаты және болашақтың жоспары.
Құдайға шүкір, Тәуелсіздік тұлпары тақымымызға тиіп, егеменді ел болдық. Тәуелсіздік жылдарында айтарлықтай кітапқа деген көзқарас түп – тамырымен өзгерді. Ұзақ жылдар екі бүйірімізден қысқан цензура, тоталитарлық режимнің қысымы ағытып, ақтарылып кеткен кезде, кітап ісі керісінше көрініске айналып, кітапқұмарлыққа, атаққұмарлыққа, дінқұмарлыққа жол беретін болды. Қолынан келгеннің бәрі сапасыз кітап шығаруға мәстүр болып кетті. Мұндай кітаптардың саны жылдам өсіп, тұрмыстық сипатқа, альбомға көшті. Міне, осындай келеңсіз көріністердің аясында кітап өнері мен мәдениетінде едәуір проблемалар туындады. Қазіргі қазақ кітаптарының критериіне, мазмұнын, тақырыбын ашып айтатын күн туды.
Нағыз ұлттың ұлт екенін көрсететін кітаптар қандай болу керек? Ұлттық ерекшелік, ұлттың ұлт екенін көрсететін белгілер, оның мәдениетінен тайға таңба басқандай бояуы қанық көрініп тұруы керек. Сол сияқты ұлтық кітаптардың кескін – келбеті, бітімі туралы не айта аламыз. Мысалы, Иранның бір – екі кітабын іші –сыртын ақтарып, ұстап көрдім. Әр елде шығатын кітаптардың әрқайсысының өз мәнері бар. Безендірілуі мен суреттелуінде, мұқабасында қарапайым ғана қаріптерінің ерекшелігінде сияқты. Иран кітаптарының иллюстрациясында бір нәзік тіл бар, бояуы анық, ерекше ертегі әлемі сияқты қасиеті бар. Сондай – ақ Жопонияның кітаптарынан да осыны байқауға болады. Жапон кітаптарының