Екеуі екі жерде томсырайып отырған қызы мен әйелін көргенде, Төлеп оларға кезек қарап тұрып қалды. Түр келбеті бір - бірінен аумайтын дөңгелек жүзді, кішірек дөңес мұрынды бұл ана мен баланың бұртиысқан тым-тырыс мына күйлері кәзір ғана араларында құйын ұйытқып өткенін танытқандай.

— Иә, сендерге не болды? Сүзісетін қошқарларша мойындарынды ішке тығып алыпсыңдар?

Көк жібек халатқа оранып, капрон шұлықты аяқтарын астына жанша басып, семізше денесімен диванды жапыра салмақ салып отырған Гүлбаршын сампылдап сөйлеп кетті:

— Он жыл оқыттым мен мұны. Кимегенді кигіздім, ішпегенді ішкіздім. Ешкімнің баласынан кем қылған жоқпын. Жұрт қатарлы адам болудың ілгері талпынудың орнына, енді мынау — кері кетем деп отырғаны. Өзге жұрттың балаларына қарасаң бірі инженер, бірі дәрігер болып шығып жатыр. Бұнымен бірге бітіргендердің бірі институтқа, бірі университетке түсуге құлшынады. Ал бұл болса толғанып - толғанып келіп, енді бүгін күрек арқалап, жүмысшы болуға табан тірепті.

Керістің неден шыққаны, Төлепке бірден түсінікті болды. Баяғы сол Клараның кім болмағы, қайда барып оқымағы жайында. От басы, дастарқан үстінін бір айдан бері талқысында жүрген мәселе.

Шапылдаған көп сөзді жаратпайтын Төлеп төтесінен келді.

— Ол не айтып отырғанын? — деп сұрады Гүлбаршыннан.

— Өзінен сұра. Әй, айт мына әкеңе? Әлгі қара жұмысшы даярлайтын оқуыңның аты немене еді?

Клараның мінезі тік, бірбеткей. Шешесін бой, ой жағынан тез қуып жетіп, теңесіп кеткендіктен бе, онымен құрбысындай қатқыл да сөйлесе беретін әдеті.

— Қара жұмысшы болам ба, кім болам. Өз болашағыма өзім жауап беремін. Әйтеуір, сіз құсап біреуге масыл болмайтыныма көзім жетеді, — деп салды.

Гүлбаршынға мына сөз тәніне от түскендей әсер eтті.

— Қарашы, қарашы мынаның сөзін! — деді ол ашудан селк-селк етіп.— Мен масыл, арамтамақ деп отырғанын қарашы! Ой ұятсыз! Мен сен құсап он класс бітірген жоқпын!

— Он класс бітірмегендер еңбек етпесін деп пе?

— Доғар, салғыласпай! Қарашы, бұның ұялмай менімен салғыласуын! Қара жұмысшы болмаса, одан әрі! Маған десең колхозшы бол. Шошқа бақ!

Гүлбаршынның арманы қалай еткенде де Клараны жоғары оқу орындарының біріне түсіру. Мал-дүниені түгел сарқып жұмсаса да, осы мақсаты жүзеге асса дән риза.

Ал Клара болса, әкесі мінездес сақ ойлап, сабырмен топшылайды. Өзге түгіл өзіне де турашыл. Институтқа түсу бұл күнде аса қиындап кетті. Тәуекелмен кеткендердің еңселері түсіп, жыл сайын кайтып келіп жүр. Өз шамасын таразылап көреді де, Клара солардан артықпын деп ойламайды.

«Одан да әлім келетін өзіме тұштық бір мамандықтың тізгінін ұстасам, сол абзал емес пе?» Клараның ойы осы.

Клара кеше газеттен Алматыда әр кәсіп бойынша маман жұмысшылар әзірлейтін бір жылдық техникалық училищелер ашылатыны жайында оқыды. Жатын орын, киім-кешек, тамақ — бәрі қазынадан. Ойлап-ойлап келді. де, ол осыған баруға бел байлады. Сол шешімін әлгінде шешесіне білдіріп еді. Гүлбаршын еріп баурына алып, жат та кеп тулады.

Төлеп бір-ақ ауыз сөз айтты.

— Барғысы келсе барсын, — деді.

Гүлбаршын одан бетер сұрланып, күйеуінің бетіне шатынай қарады:

— Ана иттің ұлы Байқотан түсіп оқып жатқан институттың біреуіне түсіруге шамаң келмей ме?

— Қашан мен қабылдау комиссиясының председателі болам. Сонда түсірем.

— Өзге жұрт қалай түсіріп жүр екен балаларын? Соның бәрі не емес шығар... комиссияның председателі емес шығар. Толып жатқан жолдас-жораларың бар Алматыда. Барып айтсаң, солардың бірі болмаса бірінің қолынан келеді. Адал жолмен оқуға түсіп жатқан бұл күнде ешкім де жоқ. Бәрі де сол. Тамыр - таныстықпен, сүйемелдеумен түседі. Дым сезбейтін баласын Күзенбай былтыр ақшаның күшімен орналастырмағанда, қайтып орналастырды?

Төлеп қолын бір-ақ сілтеді.

— Қысыр сөзді қайтесің. Әкел тамағыңды.

Тамақ ішіп болған соң темекі шегіп отырып:

— Мен колхозға кызметке баратын болдым, — деді Төлеп.

Гүлбаршын оның жүзіне селт етіп қарады. Аудан белсенділерінің бір тобын колхоздарға қызметке жібергелі жатыр деген сөзді ол естіген, анық-қанығына көзі жеткен болатын.

— Шын айтасың ба?

— Көшудің қамын істей бер, — деді Төлегі.

Гүлбаршын қолындағы шай құйған кесені тарс еткізіп алдына қоя салғанда, кесенің түбі аз-ақ ойылмады.

— Жақсы бопты. Бар. Дұрыс жолға енді түстің. Құлдыра! Сен де кері кет. Сенімен катар кызмет істей бастағандардың алды осы күні Алматыда ЦК - да отыр. Ал сенің маңдайына енді райкомның белім бастықтығы да сыймағаны ғой. Сол керек!

Алты жасар Ермек осы кезде:

— Дөт – де - дөт! Дет! Дө - дөт! — деп, жіп таққан ойыншық машинасын сүйретіп, сыртқа шығып бара жатыр еді. Гүлбаршын оған да дүрсе қоя берді.

— Таста, салдырлатпай! Қолы-басы сатпақ-сатпақ қылып, тағы да келмексің ғой. Түк таппағандай бұ неме де кешке дейін шофер болып ойнайды... Нәсілі жасық неме...

* * *

Арада екі айдай уақыт өтті. Күз келді. Күн бұлыңғыр, сәске түстін шамасы. Дағарадай кен бөлменің бір бұрышында төсекте Гүлбаршын әлі тұрмай жатыр. Ол оянғалы қашам. Бірақ тұрар ниеті жоқ.

Соңғы уақытта бұл семьяда елеулі жаңалықтар болды. Клара өзінің қалаған оқуына —техникалық училищеге кетіп тынды. Кеткеніне айға жуық уақыт өтсе де, әлі хат жазбайды, тым-тырыс.

Төлеп те мұнда емес. Осыдан отыз километр жердегі «Комитерн» колхозында парторг болып істеп жүр. Бұрын да болса жұмысбасты жан еді, анда-санда бір-ақ келіп кетеді.

Келген сайын көшу жайын сөз етеді. «Көшпеймін. Колхоз ішіне барып жырғамай - ақ қойдым! Ұнаса, өстіп өзің салт жүре бер!» — деп Гүлбаршын табандайды.

Осыдан екі-үш күн бұрын келгенде де ол күйеуіне осыны айтқан болатын. Төлеп дауласпайды. «Жарайды. Өз еркің» дейді.

Қаршадай Ермектің әкесінен қалғысы келмейді. Шешесіне бой бермей өткен жолы да Төлептің машинасынан түспей отырып алып, бірге кеткен. Үш бөлме оңаша үйде Гүлбаршын кәзір жападан-жалғыз өзі.

Бұрын дағдыланбаған тып-тыныш мелшиген көңілсіздік Гүлбаршынның еңсесін күнде жаншады. Бүйтіп табандап бергенмен не тындырам? Жұртта қалған күшіктей жападан -жалғыз осым да өмір болып па? Осы тәрізді ойлар Гүлбаршынды соңғы күндері жуасытуға бет алған. Оңашада осыған табанын тірегенмен, Төлепті көріп бетпе-бет әңгімеге тірелгенде, әйелдік өзімшілдігі асқақтап шыға келеді. Ақылға, сабырлы сөзге келтірмейді.

Гүлбаршын міне тағы да өкінгендей болып жатыр. Өткен жолы келгенде Төлепке: «Машина әкел. Көшеміз, — деуі керек еді. Дайындап қойған сол сөздің орнына ол тағы да «көшпеймін» деді. Төлеп те оны бұрынғы әдетімен, қолқаламады. «Өз еркін!» деп, қайыра тартып отырды.

Жоқ, құрсын бүйткен өмірі. Енді Гүлбаршын бір күн де шыдай алмайды. Молада жатқан адамдай қалайша жалғыз жата бермек, Оның табандауынан Төлеп тіпті де қиналып жатқан жоқ. Алданышы — қызметі, өмір бойы өстіп жалғыз жүрсе де жүре береді. Оның мінезі сол. Үндемей, қарсы келмей жүріп жеңеді.

Гүлбаршын енді Төлепке «машина әкел, кешеміз» деп, өзі телефон соғайын десе, бұнысын жеңілгендік көреді. Тулап-тулап, бостан-босқа арам тер болып келіп, сылқ ете түскендік. Оған менмендік ер мінезі және жібермейді.

Ал енді Төлеп өзі қашан келмекші? Бұны жобалап білу мүмкін емес. Жұмысбастылыққа ұшыраса, жарты ай бойына келмеуге де бар. Бір сылтаумен тілдесіп, шақырып алудың ретін Гүлбаршын тағы да таппайды.

Аралда қалған адамдай Гүлбаршын өстіп басы қатып, тұйыққа тіреліп жатқанда, сыртқы есік шиық етіп ашылды. Үйге Қойшыбай көршінің кішкентай баласы Асқаржан кірді.

— Тәте, сізге хат бар.

Гүлбаршын төсектен басын қалай жұлып алғанын өзі де білмей қалды. Хатты алып жатып, баладан именіп, көрпе шетімен кеудесін қымтады.

— Рахмет, шырағым.

Бала кетіп қалды.

Хат Кларадан екен. Гүлбаршынның өзегінен ыстық бір сезім жүгіріп өтті. Оқи бастады. «Қымбатты мама, папа!» — деп бастапты. Гүлбаршын түрегеліп отырып оқуға кірісті. «Жаным, алтыным», деп хат иесін аймалап, күбірлеп те қояды.

Оқуға қабылданып, жатақханаға орналастым. Амандық болса, бір жылдан кейін құрылыс десятнигі болып ауылға жетіп барам деп жазыпты Клара.

— Кім болсаң сол бол, алтыным.

— Гүлбаршын тез түрегеп, киініп те үлгерместен «Коминтерн» колхозына телефон соға бастады:

— Алло! Маған Дүйсеновті. Әй, мен ғой бұл. Мен деймін. Гүлбаршынмын. Немене, басын мәңгіп, мұрныңнан су кетіп отыр ма? Кларадан хат келді. Оқуына түсіпті. Соны айтайын деп едім. Сонан соң... әлгі Ермек қайда? Ол плащын да кимей кетіпті. Жауында кайтып жүр? Суық тиіп қалмасын. Сен оны анда-мұнда сүйрелеп, ауыртып алма. Сонан соң... Әй, келмейсің бе? Кларажанның хатын оқымайсың ба? Соны оқысын деп, телефон соғып тұрмын. Кел, қашан келесін? Әй, сонан соң... Сен қандай машинамен келмексің? Бәрібір емес, әлгі үлкен машинаңмен кел. Жүк тиейтін адамдарыңды ала кел. Қайтер екен десем, өзіңнің жайың тым жарасып барады ғой. Бір басыма жылы орынды таптым деп жүрмісің? Қоярмын мен сені сайрандатып!.....

— Сен білесің бе? Есім деген кісі бар еді ғой?..

— Мына көрші совхозда тұрады... Осы ауылдан көшті емес пе?..

— Иә.

— Сол кісінің баласын айтамын, не істеп жүр екен?..

— Бітіріп келген, дәрігер. Жуырда үйленіп те алды.

Сол кезде Гүлайымның әлгінде ғана қақпақылдай ойнап отырған тасы төмен қарай ұшып ала жөнелді. Көз қиығымды салдым. Ол лезде жайбарақат қалпынан ажырап, бар ынтасымен маған ұмсына түсті.

— Кімге? — деді, сонан соң даусы жарықшақтанып.

— Өзі қызмет істейтін ауруханадағы бір медсестраға.

Ол енді жүзін жасыра теріс айналған. Мен үнсізбін. Біршама уақыт өтті. Арғы беттен шұбырған мал көрінді. Тас үстіндегі біздің көлеңкеміз де шамадан тыс ұзарып, сонадай жердегі өзенге жетіп қалыпты. Торуылға шыққандай, бірен-саран шыбын-шіркей байқалады. Күн кешкіріп бара жатты.

...Есімнің баласын мен көптен білетінмін. Олар бұрын, расында да, осы ауылда тұрған. Мен онда тұлымшағы желбіреген кішкентай қызбын да, Гүлайымдар жоғары класта оқып жүруші еді. Ана бала да ересек-тін. Аты — Бекжан. Кейіннен екеуі де мектеп бітіріп, институтқа түсті.

Олар каникул сайын ауылға келетін. Гүлайымның анасы қызының қалада оқып жүргеніне, бойжеткеніне қарамастан, үйіне келгенде аяғын қия бастырмайтын. Қызы да бұған онша реніш білдіре қоймайтындай көрінетін маған. Ал алда-жалда бір сұранып шыға қалса, қайтатын мерзімін белгілеп, шегелеп жіберетін және жанында қашан да енесіне ерген қозыдай томпаңдап мен жүремін. Гүлайым қайда барса да, мені жанынан қалдырмайтын. Бұған анасы да риза.

Бірде ол тағы да қиыла сұранып, екеуміз жолдас қызының үйіне қонаққа баруға анасынан рұқсат алдық. Бірақ біз жолдас қызын ертіп, ауыл шетіндегі басқа бір үйге келдік. Жастар әлдеқандай бір кеш ұйымдастырыпты. Бізді Бекжан қарсы алды. Сол кештен бастап мен олар туралы бір құпия сыр түйдім...

— Сен көрдің бе? — деді Гүлайым, біраз үнсіздіктен соң. :

Кімді айтып отырғанын түсіне қойдым.

— Иә, жуырда ғана. Кешке жақын өзеннен су алуға келгенмін. Ол сонау көрінген қойтастың үстінде отыр екен.

Гүлайым маған жалт қарады.

— Иә, сосын?!

— Ештеңе де. Мен жанынан өтіп кеттім. Бекжан да мені байқамады. Соңынан келіншегі келіп, ертіп бара жатқан...

Ол тағы да айта түссе екен деп отыр. Бірақ барым осы ғана. Үндегенім жоқ Ол да соны сезсе керек, қайталап сұрамады. Бізді тағы да үнсіздік басты...

Күн еңкейе түсіп, бір шегі көкжиекке ілінді. Гүлайым қозғалар емес. Мен қойтасқа қарадым. Кісі отыруға қолайлы-ақ Әрі көлденең көзден таса. Ойда жүрген біреулер көрмесе, байқала қоймайды. Оқшау жатқан осы бір тас әлдекімдердің тілегімен әдейі қойылғандай. Айналасындағы үй орныңдай жер тастақ та, әрі қарай белуардан шөп өскен. Жай күндері жұпыны көрінгенімен, адамдар бара қалса, бұл тұс ерекше сәнге бөленіп, көріктеніп сала береді. Қазір кешке қара көлеңкеде жетімсіреп, әлдекімді зарыға күткендей түр білдіреді.

...Гүлайым екеуміз осы тұсқа кір жуа келетінбіз. Басына қиықша орамал .....

Мен мұрт қойғалы қашан! Е-е, несін айтасыз, мұрт мәселесі өз алдына үлкен бір проблема! Олай дейтін себебім, көресіні жұрттан емес, мұрттан көрдім. Мәдениетті, әдепті таныс кісілер «Мұртты жігіт»,— дейді. Ал, кейбір мысқылшыл дырдубайлар «Ей мұрт»,— деп тәмам жұрттың алдында айқай салып, аптарихаңды айрандай төгеді. Жеке өзің келе жатсаң мейлі ғой. Кейде қызбен дегендейін...

Мұрт дегеніміз — үстіңгі ерін мен қос танаудың аралығына біткен, не сүт қоректілер тегіне, не өсімдіктер тобына жатпайтын өз ырқына жіберсең шырмауықтай қаулап өсетін тәртіпсіз бір дүние! Сағаттың қос тіліндей тылтиған бұл көпірдің пайдасынан зияны көп-ау деймін.

Әлі есімде, автобусқа мініп, бір күні қызметке бара жатыр едім, екі көзі тұздай егделеу бір кісі маған шүйліге кетті.

— Әп, пәлем, түстін бе қолға?! Мұртыңды біртіндеп тұрып жұлайын ба, осы?!

Мен аң-таңмын. Автобус ішіндегі жұрт елең ете қалды. Әлгі үйрек тұмсық бейтаныс адам қайта төнді.

Есіңде ме, мені кроватқа арқанмен матап тастап, аузыма шүберек тығып, колхоздың қыруар алмасын машинаға тиеп, тапа-талтүсте ұрлап кеткенің? Қайда әлгі сыбайлас чечен жігітің?.. Жаңылмасам аты Махмұт болар. Сен солай деп дауыстағансың... .....

Бүгін және «Шаруа күні» деген мейрам еді. Жақсы өсірілген шаруа өніміне өкімет бүгін бәйге бермек.

Әркім-ақ өз шаруасының бір-бір нұсқасын алып келіп, көрмеге қойған. Көрген комиссиялар барлығын жазып- сызып, үлгілі шаруаның алдыңғы бәйгесі мен мақтау қағазын Бадыраққа тағы әкеліп берді.

Жұрт жалпағынан құттықтап жатыр.

Бұларға Бадырақ пен Жеңсік ақ шатырдың астында тұрып, бас иіп ризашылығын білдіреді. Дәл осы кезде Бадырақтың көңілі тасқындап кетіп жан-жағына қарады.

Айналаның бәрі де қалалы қазақ шаруасы. Жұрттың бәрінің өзің ажарлы, киім киісі салтанатты. Біреуден біреудің дәулет артықшылығы жоқ секілді. Баяғы «бай, жалшы» дейтін қазақ ұғымы мұнда жоқ. Бәйгеден келген екі аттың үстіндегі екі пионер немересі жұртқа көсемдік қылып тұр. Қуанышқа кенелген Жеңсігі қасында, автомобилі астында.

Осыны көріп Бадырақтың көңілі тау суындай тасып кетті. Жүрегі ойнақтап тайдай тулады. Өткен бұлдыр күннің азабынан жүректің түкпіріне бұғып қатқан шер-мұңы босанып, бусанып, тас балқып, мұз жібіткендей болды. Өмірдегі бейнет теперішінде темірленген денелерде сіңірлер сықырлап жұмсарып, кедейлікте кепкен жүйкенің жүйесі босады.

Тасқындаған жүректің әлегімен алапты шарасынан алған екі ескі көз жаутаң қағып, кірпіктен қуаныш әсерімен жылым жас жерге төгіліп-төгіліп кетті.

Бұл жас біріншіден — өмірдегі денеде қалған жан жарасының ертедегі езгіндігінің шайындысы еді.

Екіншіден — жаңа дәуірдегі дәулетке тасыған жүректің тамшысымен көпірген көңілдің көбігі еді.

.....

1. Көктем

Көктем! Айнала жұпар атып, тіршілік атаулы түлеп тұр. Ажарында мың арудың сыны бар, кеудесінде мың ақынның тұнып жатқан жыры бар, көмейінде сұлулықтың үні бар, көкірегінде табиғаттың таусылмайтын жан тебірентер күйі бар. Бұл — біздің көктем.

Бұлақ сылдырап ағады, бұлбұл тамсана, тамылжыта, үзілте ән салады. Ақ балтыр қайыңдар, тәкаппар, бойшаң теректер жапырағын жайып, самал желмен сыбдыр қағады. Далаға шықсаң, гүл исі, нұрын төккен күн иісі. Жер-ана өзінің апай төсіндегі алып анарымен Тіршілік атты перзентін емірене емізіп жатқандай. Бәрі мамырлап, бәрі балбырап, тамылжып тұр.

Көктем көркі осындай. Оны көрікті жырға да, күйге де сыйғыза аларсың ба! Бұл көрік қанша қарасаң да тойғызған ба! Тарих қартайып, замана жаңарған сайын ол тіршілікке деген ынтызарлықты, болашаққа деген үміт отын лаулата береді.

Көктем көркіне адам еңбегінің шабыты, адам көңілінің қуанышы келіп қосылғандығы сурет — керемет сурет. Ол қуаныш арнасынан аса шалқыса, бірінен-бірі биіктеп ән де аспанда қалқыса, болаты мен шойыны мартенінде балқыса, даласында егіні толқын болып туласа, өңірінде сан түлік шұбырып - шұбап шуласа, шырқ үйіріп барлығын, адамы қарап тұрмаса! Бақыт деген осы емес пе!

.....

Әрине, әркім өз кәсібін жақсы көреді, өз шаруасының ілгері қарай жылжуын қалайды. Мәселен, көшеде кетіп бара жатсаңыз, көгілдір үйшіктегі мұртты етікші жігіт, сөзсіз аяғыңызға қарайды. Сағат шебері қолыңызға қарайды. Ал, ақ халатты шаштараздың көзі басыңызға түседі. Мұны өзіңіз де талай рет аңғарған шығарсыз.

Біздің Қауақбайдың кәсібі анау-мынау емес, пима басатын артелдің бастығы. Өзі тіпті, қажетті-ақ, мекеме, Қаукеңнің күнделікті жұмыс жоспарының барысы жөніндегі анықтама-ақбарияттармен мен мүлде таныс емеспін. Танысуға анау айтқандай аңсарым да ауып отырған жоқ. Мен тек қана о кісінің өз басындағы ақиқат жайттардан азын-аулақ хикая шертпекпін.

Егер сіз, Қауақбайдың креслода отырған кейпін көрсеңіз, со замат өзіңізді бейне бір Шығыс елдерінің бірінде жүргендей сезінесіз. Олай дейтін себебім, Қаукең Будда құдайына ұқсайды. Көкшілденген жұқа ернінің астына жасылкөк насыбайды жымқырып жібергенде, екі беті бұлтиып шыға келеді. Біреумен сөйлесе қалса, сарғыш бет-әлпеті, сарғылт суық көздері былай тұрсын, тіпті, алпамсадай денесінің өзі мүлде қозғалмайды. Ол ол ма, көшеде жүріп бара жатқан күнде де о кісінің қолдары, кеудесі, басы әсте бір қыбыр етпейді. Жарықтықтың отырысы да, жүрісі де темірден құрастырылған автомат-адам сықылды еді... .....

Тұқым сақталатын тас қойманың алдында ала қыстай көк ВИМ селкілдейді де тұрады. Бес-алты әйел ертеден кешке дейін көктемде себілетін тұқымдық астықты тазалайды. Жұмысы ауыр да емес, жеңіл де емес. Трактор шанамен басқа қоймадан әкелінген қызылды екі әйел ВИМ-ге бір шетінен шелектеп құйып тұрады да, екінші жақтан сұрыпталып шыққан таза тұқымды қалған үшеуі қаптап ішке апарып төгеді. Әбден шегедей болып кепкен тұқымнан шикіл дәннің иісі, ал бұрқылдап ұшқан ескірген шаңнан тышқанның иісі аңқиды. Әйелдер бет-ауыздарын тұмшалап орап алған. Бірақ сонда да орамалдарын шешкенде шаңнан көздері ғана жылтырап, сөйлеп, күлгендерінде аппақ тістері ғана жарқырайды. Кірпіктерінде кіреукелеп шаң қырауы тұрады.

Осы әйелдердің ортасында еркек кіндіктен жаман Жанбай ғана жүреді. Ол — қоймашы, жасы қырықтар шамасында, қалың сырмалы күпәйке-шалбар киіп жүретін тайпақ адам. Қолында бір уыс кілті бар — колхоздағы қойма атаулының кілттері. Қалтасына сыймайды да, үнемі қолына ұстап жүреді. Осы кілттер үшін әйелдерден көрмейтін қорлығы да жоқ. Өзі де тиыш жүрмейді, осы ауылға күйеу болып келеді де, әлгі келіншектердің бәрімен жездемсіп ойнап, қылжақтап тиісіп алады. Тілімен шағып, мықындарына қол жүгіртіп түртпектеп жүргені. Жаман Жанбай атануы да сол мінезінен. Сонысына қарай әйелдердің де кейде бұған бас салып жабылып істемейтіндері жоқ. Қойманың ішіне кіргізіп, сырт киімдерін сыпырып ап, өзін байлап бидайға көміп тастайды, болмаса қолындағы кілттерін тартып aп, тамаққа барарларында мұны ішке қамап кетеді. Я, кілттерін тығып қойып зар қақсатады. Әйтеуір өздерімен-өздері, ойын-күлкілері басылмайтын топ. Тұқым да тазаланады, әзіл-оспақ та толастамайды. Таңның атуы, күннің батуы — күндегі тірліктері сол... .....

Кел, замандас, сырласайық! Бүгінгі өркенді өміріміздің биігіне көз салайық та, өз өремізді өлшеп көрейікші, өз-өзімізге есеп берейікші! Жүктелген міндетті түгел атқарып жүрміз бе? Міндет дегенді түсіну бар да, сол түсінгендей орындау бар. Біздің тұлғамыз ажарлап айтқан сөзімізден ғана емес, ең алдымен адамгершілік биігімізден көрінеді. Отанымызға шексіз берілу, қоғам игілігін сақтауға қамқор болу, қоғам мүддесіне нұқсан келтіруге мүлде төзбеу, жолдастық, коллективтік жауапкершілік, бір-бірімізді сыйлау, адалдық, қарапайымдылық, моральдық тазалық, семьядағы татулық, әділетсіздікке, арамтамақтарға аяусыз қарсы күрес, еліміздегі ұлы жеңіс — халықтар достығын көздің қарашығындай сақтау, Отанымыздың жауларына мейірімсіз болу, бүкіл дүние жүзі еңбекшілерін құрметтеу рухында өзгені де, өзіңді де тәрбиелеу деген сөз.

Міне, осы принциптерді бүгін қалай жүзеге асырып жүрсің замандас? Өз еңбегің адал, өз ісің жемісті. Ал өзгенің аяқ алысы қалай? Айналаңда әзір асты сүйетін, бірақ қоғамдық еңбек десе сырт айнала беретін алаяқ, арамтамақ бар болса, оған қалай қарайсың? «Қайтемін, соны» деп ренжумен ғана тынасың ба? Жоқ, ол дұрыс емес. Сен — күрескерсің. Сен — өз ортаңның тазалығы, өз ортаңның мәртебесі жолындағы күрескерсің. Бүгінгі сәнді өмір, ертеңгі жарқын болашақ — сенің тұнығы. .....

Алматыдан ертеңгі сағат онда шыққан жолаушы таситын қарашы ГАЗ-51 машина Нарынқолға бет алып зулап келеді. "Көртоғайға кіре асфальт бітіп, тас жол басталды. Жүгінің жеңілдігінен бе, машина шоршақтай береді. Машинада бар болғаны төрт-ақ адамбыз. Екіқабат жап-жас орыс әйелі, екі студент, редакцияның шұғыл тапсырмасымен келе жатқан мен.

Қыс. Кегенге келсек, алай-дүлей боран екен. Асханаға біраз аялдап, сағат төрттің шамасында жүрмекші болдық.

— Баллоныңның бедері бітіпті, оның үстіне ебің де жоқ екен. Байқа, таксиші! Маруся бүгін ашулы, өшін алып жүрмесін. Аяғы ауыр әйел бар екен. Бірімізді біріміз сүйрелеп біз әзерге астық — деген шопырлардың ескертпесіне біздің шопырымыз құлақ аспады.

— Маруськамен бұрыннан таныспын, бірдеме ғып келісе жатармыз, — деп, ол жолға шықты.

Қар аралас боран ұйтқып тұр. Міне, "Марусяның тауы" деп аталатын жұмбақ асуға да жақындадық. Боран жолға қар үрлеп тастапты. Машина ышқына тартып, ыңырсып келеді. Шопыр бір жылдамдықтан бір жылдамдыққа ауыстырып тыным таппайды.

Асудың ортан беліне келгенде, машина қақалды да қалды. Біздер жерге түсіп, далбасалап, итеріп көмектескен болып едік, онымыздан нәтиже шығар болмады. Күн кешкіріп барады, боран әлі толастар емес. Әрі жақ бері жақта қылт еткен қара көрінбейді. Мысы құрыған шопыр амалсыздан кері қайтпақшы болып машинаны шегіндіріп еді, бір де бедері қалмаған жалаңаш баллон сырғанап барды да, жол шетіндегі омбыға түсіп, шоңқиып отырды да қалды. Оған да шүкір, әйтпегенде машина аударылып, сайға түсіп, быт-шыты шығатын еді.

Мәселе қиынға айналды. Осы боранда Кегенге қарай кері жаяу баруға мүмкін емес. Аяғы ауыр әйелді қайттік?! Ыза кернеген шопыр: "Тфу! Вот тебе... Маруська!" — деп, машинаны шыр айналып жүр. Істер айласы жоқ

.....

Маңқыстау барлаушылары 1963 жылдың декабрь айында мемлекеттік тапсырманы ойдағыдай орындап шығып, Өзен мен Жетібайдан мұнай көздерін ашты. Кен орындарынан мұндағы сұйық отынның шамасын есептеп шығарды. Енді осынау ұлан-асыр байлықты жоғарғы басшылардың қарауына ұсыну қалды. Сөйтіп, Маңқыстау мұнайшыларының өздері есептеп шығарған мұнай қоры СССР Министрлер Совет жанындағы қазбалы байлықтар қоры комитетінің бекітуіне Москваға жіберілді.

Мемлекеттік кен қорлары комитеті біздің жігіттер ала барған Өзен, Жетібай кен орындарының мұнай қорын көп өзгеріссіз бекітіп, еліміздің мол қазынасының қатарына қосты. Енді бұл қазынаны халық игілігіне жарату үшін пайдалану мекемесін құру қажет. Сол мақсатпен 1964 жылдың бас кезінде Маңқыстау мұнай бірлестігі ашылды. Тікелей өндіріс жұмыстарын жүргізетін Өзен кен орнын игеруге мұнай өндіру басқармасы құрылды. Мен мұнай өндірісіне бұрынғыдан да етене жақындай түстім. Өлкелік партия комитеті осы басқармаға бастық етіп мені жіберді......