Сексен жаста қатарың сирей бастайды. Қапалы болса да, қатал шындық сондай.

Ал, «Құланоты» ауылында соңғы кезеңде сексеннің табалдырығынан аттаған жалғыз Сырым болды. Қалың бидайдың ішіндегі жалғыз арпа.

Бұл жасқа жеткенше Сырым өзінің саяқтығын сезе бермеуші еді. Өйткені алдында ағалары бар еді, ал алпыс пен жетпістің арасында өзіңнен бес-он жас кішілерден үлкендігің аса шодырайып тұрмайтын.

Енді Сырым алдындағы ағалардан жұрдай болды да, артына бұрылып қарап еді, әлдекім ат басындай алтын беретіндей алға тым асығыс кетіп қалыпты. Өзгелерден оқшау озып кеткеніне ыңғайсызданатындай хал кешетін болды.

Анау-мынау десе де, сексеннің аты — сексен. Қырыққа жетпей қыржиып қартаятындарды да көріп жүрміз. Төрт жыл қиян-кескі соғыстың ішінде жүрсең, соғыс біте бергенде, құмалақтай оқ та емес, қол тоқпақтай снаряд оқ қолыңды шолтитып жұлып кетсе, ол аз болғандай сол жамбасында осколка қалса, оның үстіне өмір бойы колхоздың бригадирі, қарауылы болсаң, сексен деген, әрине, аз жас емес.

.....

— Кармен екі күннен әріге бармас.

Мэйсон аузындағы мұзды түкіріп жіберіп, қиналып тұрған хайуанға қынжыла қарады да, иттің, табанын аузына апарып, тырнақ арасындағы түйір-түйір мұзды тісімен қытырлатып тағы уата бастады.

— Адам қызығарлық ат қойған осындай иттердің талайын-ақ көріп жүрмін, соның оңған біреуі болсайшы,— деді ол, аяғын мұздан арылтып болған соң итті итеріп жіберіп.— Бұлар осылай қақтығып жүріп-жүріп, ақыры бір күні өледі. Сен кәдімгі Касьяр, Сиваш немесе Хаски деген иттің қырсыққа киліктіргенін көрдің бе? Көрмеген боларсың! Мынау Шукумді алайықшы, ол...

Арс еткен аш төбеттің ақсиған тістері Мэйсонның алқымына қадала жаздап-ақ қалған еді.

— Әй, мынауыңа жол болсын?

Шыбыртқының сабымен құлақ шекеден періп жібергенде, ит қарға жалп ете түсті; дір-дір қаққан иттің тістерінен сары сілекейі тамшылады.

— Мынау Шукумге қарашы. Шукум әсте сыр беріп көрген емес сабаз. Ол аптаның ақырына дейін осы Карменді жейді, осыған бас тігем.

— Біз,— деді, Мэйлмют Кид отқа жібітіп отырған нанын айналдыра түсіп,— біз барып жеткенше сол Шукуміңді өзіміз қаужап қоярмыз деймін, мен осыған бәстесер едім. Сен бұған не дейсің, Руфь!

Индей әйел кофе тұнсын деп, шәйнекке бір түйір мұз тастады да Мэйлмют Кидтен көзін төңкеріп күйеуіне, онан иттерге қарады, бірақ тіл қатпады. Дау жүрмейтін жерге дәлел айтқысы келмеген тәрізді. Иә, бұларда өзге ылаж қалды ма? Алдарыңда елсіз-жолсыз 200 мильдей алыс сапар, қолдарындағы азығы небәрі алты күнге жетпек, ал ит азығы болса, ада болған.

Екі аңшы мен әйел үшеуі отқа жақындай отырып, тақыл-тұқыл тамақтарын жеуге кірісті. Сәске кезіндегі аз ғана кідіріс еді бұл, иттердің әбзелі ағытылмаған. Жегуімен жатқан иттер тамақтанып отырған кісілерден аш көзін алмай телміре қарайды.

.....

Ондай қым-қуытты ғұмыры көрген емен. Айдын мұзда сан мың итшана зымырап барады бұрқыраған будан иттердің өзі көрінбейді. Сол түнгі ұлы дүрмекте үш адам үсіп өлді, он шақты кісінің суықтан өкпесі қабынды. Япыр-ау, суаттың түбін өзім әдейі барып көрген жоқ па едім? Қышадай сап-сары болып алтынның жатқаны анық еді ғой. Юконның сол жеріне айнала белгі орнатып, заявка да бердім. Жұрт сол заявканың ылаңынан дүрлігіп кетті емес пе. Артынан ештеңе жоқ боп шықты. Түйір болса бұйырмасын. Күні бүгінге дейін осының себебін біле алмай-ақ барам.

Шортидің әңгімесі.

Қолғабын шешпеген күйі Джон Месснер бір қолымен бұрғыдан ұстап, итшананы ізге салып, бір қолымен бетін, мұрнын үйкелеп келеді. Ол қайта-қайта уқалап, дамыл көрген жоқ, қолын алмады десе болар; жаны кетіп, үсіп бара жатқанын сезсе, жан таласа ысқылайды. Милығына түсіре киген тері тымағы маңдайы мен қырауланған алтындай қою сары сақалы иегін суыққа берер емес.

Артында ырғалаңдаған ауыр юкон шанасы, алдында тыным таппай тырбаңдаған бес ит. Жан қайыс Месснердің аяғын үйкелеп келеді. Жол иініне келіп, иттері бұрылған сайын ол әбзел қайыстан аттап өтеді. Бұл арада жол жалтарысы көп-ақ екен, ол әрлі-берлі арқылы аттауын жиілетті. Оқта-текте қайысқа аяғы ілініп, сүрініп те қалады; қимылы тым шабан, қатты қалжыраған болса керек, бір жағынан итінген ит шана да өкшелеуін қояр емес.

Жолдың түзу жеріне келгенде итшана бұрғысыз-ақ ізден шықпай, сырғи жөнеледі. Сол кезде Месснер босаған оң қолымен бұрғының сабын тоқ-тоқ ұрады.Қолға қан жүргізу қандай қиын. Оң қолымен тақылдатып таяқ ұрса, сол қолымен мұрнын, бетін тынымсыз үйкелеп әбігер.

.....

Сәрсебек жатақханаға қунаң қағып, күлімсіреген жүзбен кіріп келді. Шырайында бұрын-соңды болмаған көңілділік бар. Магазиннен жап-жаңа аппақ ақ жейде сатып әкелген екен. Онысының орауын жазды да «қане көріңдерші, қалай екен» деген адамша кереуетінің үстіне жарқыратып жайып тастады.

Және бір сұр шұбар галстук сатып әкеліпті.|Ақ көйлектің үстіне оны да шұбалта тастап қойды.

Жолдастары Сәрсебекке назар тіге қарасып:

— Сәкенді қара, ақ жейде сатып әкепті.

— Галстук сатып әкепті.

— Ой, сен ақ жейде әкелмеймін деуші едің ғой?

— Мынау бір жаңалық екен! — деген тәрізді сөздер aйтылып жатты.

Иә, Сәрсебекте әлгіндей оғаш мінездердің бір екені рас. «Өмірге жарасымы жоқ, кіршең» деп, ол ақ көйлек атаулыны ұнатпайтын. Галстукты түкке қажетсіз артық әурешілік деп қарайтын. Басқалардан бір бөлек томаға-тұйық жүріп тұратын. Жаңа жыл түгіл он мереке қабатынан келсе де бүйірі қызбайтын, сәнденіп бой түзеуді еш елемейтін. Қандай той -томалақ, кештерге де күнделік үйреншікті киімімен бара беретін.

Институтта бірге оқыған үш жылдың ішінде жолдастары Сәрсебектің бір қызбен көңіл қосуға талаптанбақ түгіл қиырдан көз салып, қырындамақ болған ниетін де байқаған емес-ті..

Қашанда қоңыр жүріп, қоңыр тұратын, оқудан өзге ештемені білмейтін осы Сәрсебек енді міне, аяқ астынан құбылып шыға келіпті. Бұрынғы көзқарастарынан айнып, ақ жейде, галстук сатып әкеліп отыр. Енді жігіттерден үтік сұрап тұр. Жыл бойы үтік тиіп көрмеген қоңыр костюмге істемегені қалмады. Әуелі есік алдына ауаға алып шығып, жарты сағат бойына щеткалап тазалады. Одан соң сабынды суға ақ шүберекті малғыштап отырып, әуелі шалбарын, одан соң педжагын мипаздап өтектеуге кірісті. .....

Мен Ниагара күркіреуігіне «бүйірінен ашылатын пульман вагонымен» келіп түстім, қаймана халықтың сөзімен айтсақ, жүк вагонымен келгенмін. Айта кетейінші, жүк тиейтін платформаны біздің сабаздар «гондола» дейді, оның екінші буынына жори екпін түсіріп созып айтады. Қой, іске көшейін. Сонымен товар поезымен ымырт жабыла келіп түскен бойы, тура күркіреуікке қарай тарттым. Ол бір керемет ғажап дүние екен, биік құздан күркірей құлаған көл-көсір су. Соған қарап, есімді таныппын да қалыппын. Көз ала алмай, құр бекер аңырып отырып, уақыт оздырып алсам керек. Әйтпегенде «отырықшының» (сол маңайда тұратын біреудің) «тамырын ұстап» тамағымды тауып алар едім ғой. Тіпті біреу «дастарханға отырыңыз» десе де бұрылатын дәрмен жоқ. Түн болды — тамылжыған сүттей жарық айлы түн, тек күркіреуіктен көз алмай отыра беріппін. Сағат түнгі он екі шамасында барып есім кірді. Енді маған «сұлай кететін» бір жер іздеу керек болды.

«Сұлай кету», «құлай кету», «жата қалу», «қата қалу» деген сөздердің мағынасы біз үшін біреу-ақ, ол — ұйықтау. Бұл қаланың «нашар» екенін, яғни тентіреп жүрген біз сықылды кезбелерге қолайсыз екенін сезе қойдым да, сол шаһардың өзін қойып, төңірегіне қарай бет түзедім. Қайдағы бір шарбақтан қарғып өтіп, далаға қарай «жөнеп келем». Иен далаға Заң тақсырдың құрығы жете қоймас — деп ойладым көк шөптің үстіне құлай кетсем, жас нәрестедей балбырап, әудемде тәтті ұйқыға батып кеткен екенмін. Ауаның жұпар иісі, тамылжыған түннің жылы лебі маужыратып, түні бойы бір оянсамшы. Таң ата көзімді ашып жібергенде, есіме кешегі таңғажайып күркіреуіктің түсе кеткені. Жалма-жан шарбақтан кері өтіп, тағы бір көрсінші деп суға қарай ентелеп келем. Уақыт әлі ерте екен, сағат сірә бестің кезі. Ертеңгі астан сегізсіз үміт жоқ. Демек, өзеннің арынды ағысын тамашалауға әлі толық үш сағат уақытым бар. Бірақ, амал не, маған өзенді де, күркіреуікті де көруге жазбаған екен!

.....

Сәрсебек жатақханаға қунаң қағып, күлімсіреген жүзбен кіріп келді. Шырайында бұрын-соңды болмаған көңілділік бар. Магазиннен жап-жаңа аппақ ақ жейде сатып әкелген екен. Онысының орауын жазды да «қане көріңдерші, қалай екен» деген адамша кереуетінің үстіне жарқыратып жайып тастады.

Және бір сұр шұбар галстук сатып әкеліпті.|Ақ көйлектің үстіне оны да шұбалта тастап қойды.

Жолдастары Сәрсебекке назар тіге қарасып:

— Сәкенді қара, ақ жейде сатып әкепті.

— Галстук сатып әкепті.

— Ой, сен ақ жейде әкелмеймін деуші едің ғой?

— Мынау бір жаңалық екен! — деген тәрізді сөздер aйтылып жатты.

Иә, Сәрсебекте әлгіндей оғаш мінездердің бір екені рас. «Өмірге жарасымы жоқ, кіршең» деп, ол ақ көйлек атаулыны ұнатпайтын. Галстукты түкке қажетсіз артық әурешілік деп қарайтын. Басқалардан бір бөлек томаға-тұйық жүріп тұратын. Жаңа жыл түгіл он мереке қабатынан келсе де бүйірі қызбайтын, сәнденіп бой түзеуді еш елемейтін. Қандай той -томалақ, кештерге де күнделік үйреншікті киімімен бара беретін.

Институтта бірге оқыған үш жылдың ішінде жолдастары Сәрсебектің бір қызбен көңіл қосуға талаптанбақ түгіл қиырдан көз салып, қырындамақ болған ниетін де байқаған емес-ті..

Қашанда қоңыр жүріп, қоңыр тұратын, оқудан өзге ештемені білмейтін осы Сәрсебек енді міне, аяқ астынан құбылып шыға келіпті. Бұрынғы көзқарастарынан айнып, ақ жейде, галстук сатып әкеліп отыр. Енді жігіттерден үтік сұрап тұр. Жыл бойы үтік тиіп көрмеген қоңыр костюмге істемегені қалмады. Әуелі есік алдына ауаға алып шығып, жарты сағат бойына щеткалап тазалады. Одан соң сабынды суға ақ шүберекті малғыштап отырып, әуелі шалбарын, одан соң педжагын мипаздап өтектеуге кірісті.

.....